DERS. nizamülmülk

Transkript

1 DERS nizamülmülk Asıl adı Hasan bin Ali bin İshak Tusi ( ) olan Nizamülmülk 1018 yılında Gazne Devletinde memur bir babanın oğlu olarak Horasan yöresinde dünyaya gelmiştir, siyasi anlamda kariyerine Gazne Devleti ne bağlı olarak görev yapan Horasan Valisinin yanında başlamıştır 1040 Dandanakan Savaşı nın ardından Selçukluların devlet işlerinde yer almış olan Nizamülmülk ilerleyen yıllarda Sultan Alparslan ın 1064 yılında Selçuklu sultanı olması ile birlikte yıldızı parlayarak bu devletin Vezirlik görevini de üstlenmiştir Sultan Melikşah ı da dahil ettiğimizde 30 yıl vezirlik Sultan Alparslan ve Melikşah döneminde bilge Nizamülmülk ün de katkıları ile Selçuklular yaşadıkları bölgelerde önemsenir bir güç haline geldiler Bu dönem devletin azamet dönemi olarak da ifade edilir Nizamülmülk Selçuklularda devrim niteliğinde yeniliklere imza atmış bir büyük vezirdir İslam Dünyasında Nizamiye Medreseleri ile yüksek öğretime önemli katkılar sunmanın yanında, Osmanlı da yaygın olarak kullanılan ikta sistemi ve astronomi alanında Celali Takvimi denilen yeni bir zaman belirleme sistemini vücuda getirmiştir Selçukluların Nizmülmülk ü yaşadığı dönem devletin her alanda kalkındığı-geliştiği bir yükseliş dönemiydi Bununla birlikte bugünkü İran coğrafyasında Şii ve Bâtınilerinde varlığı devam etmekteydi 1090 yılında Kuzey İran da ıssız ve insanların yaşam sürdüğü yerlerden uzak olan Alamut kalesini ele geçiren Hasan Sabbah, Haşhaşi olarak nitelendirilen tarikat mensupları, birçok Müslüman devlet adamlarının ve bürokratların ölümüne sebep olmuştur 1092 yılında ise Nizamülmülk de Haşhaşiler tarafından bir suikast neticesinde öldürülüştür 1

2 Siyasetname Siyasetname eserinde anlatıldığı üzere Sultan Melikşah ın vezirlerine Her biriniz memleketimiz hakkında düşününüz Zamanımızda neyin iyi olduğuna, sarayımızda, meclisimizde ve kapımızda onun yerine getirilmesi veya bizden gizlenmesi sebeplerini, bizden önceki padişahların yapıp da, bizim yapmadığımız işleri araştırınız Geçmiş emirlerin, Selçuk sultanlarının ve diğerlerinin merasim ve an analerini araştırıp açıkça yazdıktan sonra, bizim görüşümüze sunun Bundan sonra din ve dünya işlerimizin kendi kanunları içerisinde nasıl yürütülmesi gereğini düşünüp, emredelim Bilinmesi gerekeni bilelim ki, her iş kendi kanunu çerçevesi içinde yapılsın Çünkü bize dünya padişahlığını bağışlayan Allah Taala, üzerimizdeki nimetleri tamamlayıp, düşmanlarımızı da kahretti Bundan sonra memleketimizde Allah ın fermanına veya kanunlarına aykırı, onlara halel ve noksanlık ulaştıracak bir hadise olmamalı ve yürütülmemelidir Nizamülmülk - siyasetname Eserin başında Siyasetname ye Allah a hamd ve peygamberine salat ve selamla başlayarak kendisini de içinde gördüğü sorumlulukla sınırlar Allah ın her çağda halk arasından birini seçerek onu hükümdara yaraşır özelliklerle donattığını söyler eser hakkıyla okunup hayata geçirilirse iki cihan için faydalar elde edilecektir Eserin ikinci kısmında saltanatın devamlılığının halka yapılan ihsan ile mümkün olacağını Siyaset düşünce yapısına bakıldığında, çağdaş siyasi karar alıcılarının birçoğunun aksine normatif unsurlara önem vermiştir Bunun yanında Nizamülmülk eserinde dini konulara da sık sık değinmiştir Nizamülmülk bu eserinde Selçukluların sahip olduğu devlet ve bürokratik yapısını, hükümdar ve tebanın arasındaki ilişkilerin nasıl kurulması gibi konulara değinmekle kalmayıp, temelde din ile çatışmayan devlet ve siyaset konularına yönelmiştir 2

3 Nizamülmülk eserinde sadece sultan ve devlet görevlilerine öğüt vermede bulunmamış tarihi bir vesika niteliğinde olarak Büyük Selçuklu Devlet inin genel siyasi, idari, bürokratik yapısının yanında devlet sisteminin işlerliğinde, karşılaşılan problemler, alınan tedbirler ve halkın genel ahvali hakkında bilgilere yer vermiştir Nizamülmülk ün siyasetname eserinde verdiği öğütler her ne kadar İslam ın kutsal kitabı Kur an ve Peygamber in sözleri Hadisler ile güçlendirilmeye çalışılmışsa da ne o zamanın insanları ne de günümüz insanları tarafından fıkhi bir eser olarak algılanması söz konusu olmamıştır Siyasetname kamu yönetiminin gerçekleştirilmesini sağlayan rehabilite edici bir yönetsel raporda olarak değerlendirilebilir Ayrıca eserde bahsedilen tanıların tutarlılığı bu eserin dönem sultanı olan Melikşah tarafından kabul edilerek Nizamülmülk ü taltif etmesi eserin kabul edilirliğini göstermiştir Siyasetname de Sultan Nizamülmülk, Sultan ın, Allah tarafından halkın içinden padişahlık kabiliyetleri ile donattığı bir kulu ve diğer kullarının dünya işlerinden ve huzuru sağlamasından sorumlu kıldığı bir yüce insan olarak tanımlamaktadır Sultan, kullarının (tebasının, yönettiği halkın) Allah ın emir buyurduğu şeriatı küçük görme ve uymamada direnmesi neticesinde bu fiilleri yapan kişileri cezalandırması gerekmektedir Sultan ın iyi huylu, güzel yüzlü, cesur, iyi ata binen ve her türlü silah kullanabilen, sanattan anlayan, Allah ın kullarına şefkat ile merhamet eden, verdiği sözleri tutan, dindar ibadeti seven, bilginlere değer veren ve fakirlere iyi muamele eden ve zalimlere düşman olan bir kişilikte olması gerektiğini ifade etmiştir Nizamülmülk, Sultanlık için en önemli özelliğin dindar olması gerektiğini belirtmiştir Bunu memlekette dini hayat sürdürülmediği zaman toplumda anarşizmin ortaya çıkararak toplumsal huzursuzluğa sebebiyet vereceğine bağlamıştır Nizamülmülk e göre ancak dindar bir sultan bu felaketleri önleyebilir 3

4 Genel olarak baktığımızda Sultan ın mutlak iktidarı İslam dininin birincil kaynağı olan Kuran ile sınırlanmaya çalışılmış, bu sınırlama Peygamber in sözleri (hadis) ve Sahabiler in kıssaları ile güçlendirilmeye çalışılmıştır Sultan, yaşlı güngörmüş ihtiyarlar ve bilginler ile devletin bekasını ilgilendiren önemli konularda sürekli istişare halinde bulunmalıdır Sultan, meclisinde her bilgin ve tecrübeli kişiye söz vererek ülke menfaati adına ortak bir fikir çıkmasını sağlamaya çlışmalıdır Eserde Tanrı tarafından seçildiği vurgulanan hükümdarın Tanrıya karşı sorumluluğuna ayrıntılı değinilmemişse de, bu seçimin bir sorumluluk getirdiği ve hükümdarın kendi üstünde bir hukuk olarak Tanrı buyrukları ile bağlı olduğu, bu doğrultuda da hesap vereceği vurgusu yapılır Siyasetnamenin birinci bölümü Allahü Teâla her çağda halk arasından birini seçerek onu hükümdarlara yaraşır birtakım özelliklerle donatır Muhakkak Allahü Teâla, onun liyakat ve itikadı ölçüsünce kendisine devlet ve memleket verdi Burada hükümdarlığın verilişinin sebepleri sorgulanmamakta Bu seçim, hükümdarı yönetimde mutlak otorite kılmayıp onu bir üst hukukla sınırlamıştır Bu konu birinci faslın devamında, bir başkaldırı, ilahi kuralları hafifseme yahut Allah ü Teâla nın emirlerini yerine getirmekte bir gevşeme ortaya çıkması durumunda Hakk Teâla onları cezalandıracak ve yaptıkları çirkin işlerin karşılığını verecektir Halka iyilikle Muamele Edilip Onların Hoşnut Edilmesi İkinci fasıl Allah tarafından seçilmiş hükümdarın halka iyilikle muamele edip hayır dualarının alınması tavsiye edilir Padişahlara şanı yüce Hakk Teâla nın rızasını gözetmek gerekir Hakk Teâla rızası halka yapılan ihsan ve onlar arasında yaygınlaştırılan lütuf ile sağlanır Tebaanın hayır duası daimi olunca o memleket ayakta kalır ve her geçen gün gelişir Saltanat küfür ile devam bulur, amma zulüm ve gaddarlıkla payidar kalmaz 4

5 Siyasetname de Devlet Genel olarak bakıldığında doğu Siyasetname örnekleri devlet yönetimini ahlaksal boyutta ideal bir çizgide kavramsallaştırılmaya çalışılmaktadır Nizamülmülk ün devlet anlayışında hâkim düşünce sadece kuvvete bağlı güçlü bir devlet değil aynı zamanda paternalist devleti çağrıştıran sultan veya devlet in halkın babası konumunda olmasıdır Yani ailedeki çocuklar evin reisi olan babaya itaat etmeli, baba da onlara hizmet etmelidir Nizamülmülk devletin ileri gelen görevlerinde dindar Sünni Müslüman kişilerin bulunması gerektiğini, Hıristiyan, Rafizi, Ateşperest, Şii ve Batınilerin devlet görevlerinde bulundurulmaması gerektiğine inanmıştır Vezir, aynı zamanda Sultan Melikşah ı da burada eleştirerek Sultan Tuğrul ve Alparslan zamanında bu uygulamalara dikkat edildiğini işaret etmiştir Nizamülmülk Sultan ın devlet otoritesini sağlamak için ülkenin en ücra köşesinden kendisine haber verebilecek bir istihbarat ağının kurulması gerektiğini ve bu muhbirlerin ücretlerinin direk hazineden karşılanarak Sultan dan başka kimse tarafından bu insanların kimliğinin bilinmemesi gerektiğini önemle bahsetmektedir (Nizamülmülk, 2014: 76) Elçiler ise merkezden aylık ve yolluklar ile görevlendirilmeli, belirli yerlere haber alma merkezleri kurularak güncel bilgilerden yoksun kalmamalıdır Elçiler ayrıca geçim sıkıntısı çekmeyerek bütün ömürlerini devlet işinde harcayabilmelidir (Nizamülmülk, Siyasetname de Bürokrasi Nizamülmülk eserinde bürokrasinin iyileştirilmesi gereken taraflarını dile getirmiştir En önemli nokta bürokrasinin halka yönelik baskıcı tutumunun kontrol altına alınmasının gerektiği üzerinde önerilerde bulunmaktadır Sultan ın hizmetkârlarının veya memurlarının sahip oldukları statüye yakışmayan iş veya zulümler ortaya çıkarsa Sultan ın cezalandırması gerekir Pişman olan kullar işlerine iade edilmeli, pişman olmadığı anlaşılanlar ise mevcut görevlerinden uzaklaştırılarak başka ehil insanlar göreve getirilmelidir Aynı zamanda diğer memurların ibret alarak aynı fiilleri yapmaması ve sultanın otoritesini sağlamlaştırmak için bu memurların cezalandırılması gerektiğini düşünmektedir Özellikle devletin mali konularında görev alan vergi memurlarının adalet ile vergi toplaması gerekmektedir Vergi ve öşür toplayan görevliler insanlara kibar ve iyi bir şekilde muamele ederek görevlerini yerine getirmesi gerekir 5

6 Siyasetname, devlet yöneticilerinin sahip olması gereken hal, tutum ve davranışlarının yanında devlet memurlarının nasıl yetiştirilmesi ve nasıl bir ahlak sahibi olmasını gerektiğini anlatan edebi eserdir Ayrıca devlet işlerinde istihdam edilmesi uygun görülen ahlaklı, dindar olan kin ve garazı olmayan kişilerin isteğine bakılmaksızın devlet kademelerinde istihdam edilmesi gerektiğini düşünen Nizamülmülk, bu kişilere verilen görevlerde sorumluluk üstlenmemesi durumunda hapsedilerek bu görevleri zorla almaları sağlanmalı der Nizamülmülk devletin ihtişamını sergileyecek olan protokol kural ve şekillerine de önem vermiştir Padişah ın zenginliğini gösterecek tarzda süslenmelidir Diplomatik törenlerde cesur kölelerden oluşturulan birtakım yakışıklı ve yetenekli askerlerin hazır bulunması sağlanarak Ülkeye gelen elçilerin savaş ve anlaşmazlık sırasında dahi güzel ağırlanarak gönülleri incitilmemeli, kendilerine saygısız davranılmamalıdır Kur an ın hükmü ile elçinin görevi sadece tebliğden ibarettir Siyasetname de Sultan ın Halk ile İlişkileri Doğu toplumlarının bir çoğunun sahip olduğu bu anlayış Selçuklularda da hakim olmuştur Nizamülmülk e göre Allah; padişah ve sultanları diğer bütün insanlardan üstün olarak yarattığı için insanlar padişahların gölgesinde karınlarını doyurarak hayatlarını sürerler Sultanlar ise, insanların bu konumlarını layığı ile koruyabilmek için Allah a karşı kulluk görevlerini yerine getirebilmelidir Sultan kendi halkı ile belirli zamanlarda görüşmelidir Fakat bu görüşmede havas-avam farkı gözetmek zorundadır Bundan dolayı bütün halkın kalabalık bir şekilde sultan ile görüşmesi engellenmelidir Sultan ile halkın sık sık görüşmesi ülkede fitne çıkarmak isteyen insanların diline ket vurmak için en güçlü yöntemdir 6

7 Sultan aynı zamanda din âlimlerine hürmet etmelidir Onların nafakalarını Beyt ül Mal dan ayırmalı, dini için gayret eden abidelere saygı göstermelidir Sultan ahiret işlerini unutmamak ve daima hatırlamak için haftanın belirli günlerinde dini bilginler ile özel programlar düzenlemelidir Sultan a Kur an tefsiri, Hadis, Peygamber kıssaları ve diğer dindar sultanların hayat hikâyeleri anlatılarak Sultan ın dini bilgilerden gelişimi sağlanmalıdır Sultan halk a karşı oldukça cömert olması gerekmektedir Sultan ancak halkına cömert davranarak onların gönüllerini kazanabilmektedir Halklar hiçbir zaman cimri sultanları sevmezler Siyasetname de Vezir ve Köleler; Sultan vezirini gizlice araştırmalıdır Vezir ülke yönetiminin belkemiğini oluşturduğu için vezirin adil ve güvenilir olması durumunda bundan sadece sultan değil bütün devlet vatandaşı da istifade etmektedir Vezirin güvensiz olması durumunda ise vatandaşlar güven içerisinde yaşayamazlar Padişah ise vezirin karanlık işler yapması halinde memleketi idare etmekte zorlanır Vezir sultanın divanında önemsiz konuların tartışılmasına ve divandan mühim işler haricinde mektup ve emirler yayınlanmasına engel olmalıdır Nizamülmülk ayrıca vezir in itikadı konularına da yönelerek güçlü iman sahibi ve devlet işlerinde mahir olması yanında Sünni olması gerekliliğine vurgu yapmıştır köleler kölelerin toplum hayatında yükselmelerinin önü, sultan fermanı ile açılmalıdır böylece toplumda bir konum elde edeceğine inanan köleler de sultan ve devlete hizmet edeceklerdir Siyasetname de Kadın Nizamülmülk kadınların devlet idaresinden uzak durması gerektiğini onların toplumdaki temel görevlerinin ahlaklı nesil yetiştirmek olduğu Bir padişah ın işi kadın ve çocuklara düştüğü zaman, padişahlığın o hanedandan gideceği, böyle bir sülalede kalmayacağını tarihi hikayelerle anlatır 7

8 Siyasetname de Ordu Nizamülmülk sultanın yeryüzündeki tek hazinesinin ordusu olduğunu söylemiştir Sultanın güçlü ordusu olursa dünya hazineleri de onun olur ama ordusu güçsüz olursa kendi hazinesini de koruyamayacaktır Vezir, ordunun farklı milletlerden oluşması gerektiğini, bu şekilde oluşan bir orduda doğal bir rekabet havası olacağından ordu birliklerinin savaş esnasında çözülmesinin daha da zorlaşacağını belirmiştir Ayrıca Padişah a bağlı saray muhafızları oluşturularak bunların sayıları 500 den aşağıya indirilmemelidir Siyasetname de Adalet ve Eşitlik Siyasetnamede kurulu bir düzende en çok eşitliğe değil adalete vurgu yapılmaktadır Önceden herkesin yerinin belirlendiği bu kurulu düzenin garantisi daire-i adalettir Toplum içerisinde halkın vergi vermesi, ordunun bu vergilerle finanse edilerek savaşlara katılması ve muzaffer olması hükümdarın egemenliğini genişletecektir ve bu durumun yapı taşı eşitlik değil adalettir Adalet kavramı yalnızca siyaset etmek ve yönetebilmek olarak değil bunun yanı sıra ekonomik ve sosyal hayatı düzenlemek ayakta tutabilmenin mihenk taşı olmuştur Nizamü l-mülk zulüm ile devlet devam edemez 8