Şarkikaraağaç Havzasının (Isparta) Hidrojeoloji İncelemesi. Simge Örmeci

Transkript

1 Şarkikaraağaç Havzasının (Isparta) Hidrojeoloji İncelemesi Simge Örmeci Yüksek Lisans Tezi Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı Isparta- 2005

2 T.C SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ŞARKİKARAAĞAÇ HAVZASININ (ISPARTA) HİDROJEOLOJİ İNCELEMESİ Simge ÖRMECİ Danışman Yrd. Doç. Dr. Ayşen DAVRAZ YÜKSEK LİSANS TEZİ JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİMDALI ISPARTA-2005

3 Fen Bilimleri Enstitüsü Müdürlüğü ne Bu çalışma jürimiz tarafından Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı nda Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan : Prof. Dr. Remzi KARAGÜZEL Üye : Yrd. Doç. Dr. Ayşen DAVRAZ Üye : Yrd. Doç. Dr. Suat TAŞDELEN ONAY Bu tez.../.../200 tarihinde Enstitü Yönetim Kurulu nca belirlenen yukarıdaki jüri üyeleri tarafından kabul edilmiştir..../.../200 SDÜ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MÜDÜRÜ Prof. Dr. Çiğdem SAVAŞKAN

4 İÇİNDEKİLER İçindekiler... i Özet... ii Abstract. iii Teşekkür iv Şekiller Dizini v Çizelgeler Dizini vi 1. GİRİŞ Çalışmanın Amacı KAYNAK ÖZETLERİ Önceki çalışmalar MATERYAL VE YÖNTEM İnceleme Alanının Tanıtılması Çalışma Yöntemleri ARAŞTIRMA BULGULARI Stratigrafi Otokton Birimler Çaltepe formasyonu (Eç) Sultandede formasyonu (Eos) Fele formasyonu (Tf ) Hacıalabaz formasyonu (JKTh) Bağkonak formasyonu (Tmb) Anamasdağ formasyonu (KTa) Gölgeli formasyonu (Teg) Göksöğüt formasyonu (Tmpg) Alüvyon (Qal) ve Yamaç Molozu (Qym) Allokton Birimler Kızıldağ Ofiyolitleri (Kk) Eğirler formasyonu (Ke) Deliktaş formasyonu (TRd) Yapısal Jeoloji Faylar HİDROLOJİ Yağış Buharlaşma Akış Sayfa

5 Su Bilançosu HİDROJEOLOJİ Su Noktaları Akarsular Kaynaklar Sondaj Kuyuları ve Sığ Kuyular Beyşehir Gölü Litolojik Birimlerin Hidrojeolojik Özellikleri Geçirimli Birim (Gç1) Geçirimli Birim (Gç2) Yarı Geçirimli Birim (Gy) Geçirimsiz Birim (Gz1) Geçirimsiz Birim (Gz2) Akiferlerin Hidroloji Parametreleri Yeraltısuyu Dinamiği Yeraltısuyu Seviye Haritaları Yeraltısuyu Seviye Değişimi Su Kimyası Yeraltısularının Genel Kimyasal Özellikleri Sertlik Hidrojen İyon Konsantrasyonu (ph) Özgül Elektriksel İletkenlik (EC) Sodyum Adsorbsiyon Oranı (SAR) Sodyum İyon Yüzdesi (% Na) Yeraltısularının Kimyasal Sınıflaması Schoeller (1955 e) Göre Suların Sınıflandırılması Piper Diyagramına Göre Suların Sınıflaması Suların Kullanım Özellikleri Suların İçilebilirlik Özellikleri Schoeller e Göre Suların İçilebilirlik Özellikleri Suların Sulamada Kullanım Özellikleri Suların Endüstride Kullanım Özellikleri Doygunluk İndeksi Değerlendirmesi Yeraltısuyu Kirliliği.. 96

6 Çevresel İzotop Analizleri TARTIŞMA VE SONUÇLAR YARARLANILAN VE DEĞİNİLEN KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ. 8. EKLER... EK 1 : Şarkikaraağaç Havzasının jeoloji haritası.. EK 2 : Drenaj Kanalı Haritası. EK 3 : Şarkikaraağaç ovasının Hidrojeoloji EK 4 : Şarkikaraağaç ovasının Yeraltısuyu seviye haritası (Ekim 2004) EK 5 : Şarkikaraağaç ovasının Yeraltısuyu seviye haritası (Mayıs 2005) EK 6 : Şarkikaraağaç ovasının Hidrojeokimya haritası. EK 7 : Kuyu hidroliği Grafikleri....

7 ÖZET Bu çalışma Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Jeoloji Mühendisliği Anabilimdalı nda yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır. Çalışma alanındaki jeolojik birimler otokton ve allokton konumlu olmak üzere iki grup altında toplanarak 1/ ölçekli jeoloji haritası üzerinde gösterilmiştir. Otokton birimler; Sultandağ kesiminde Çaltepe formasyonu, Sultandede formasyonu, Fele formasyonu, Hacıalabaz kireçtaşı, Bağkonak formasyonu, Anamasdağ kesiminde ise Anamasdağ formasyonu, Gölgeli formasyonu, Göksöğüt formasyonu, yamaç molozu ve alüvyon dur. Allokton birimler; Kızıldağ ofiyolitleri, Eğirler formasyonu ve Deliktaş formasyonudur. Jeolojik birimler hidrojeolojik özelliklerine göre değerlendirilerek geçirimli, yarı geçirimli ve geçirimsiz birimler olarak ayırtlanarak hidrojeoloji haritası hazırlanmıştır. Şarkikaraağaç ovası için su bilançosu yapılmış ve ovada emniyetli kullanılabilecek su miktarı x10 6 m 3 /yıl olarak bulunmuştur. Akiferlerin hidrolojik parametreleri olan permeabilite ve transmisibilite katsayılarının sırasıyla 1,47x ,92x 10-5 m/s, 1,32x ,81x 10-4 m 2 /s arasında değerler aldığı belirlenmiştir. Ayrıca, çalışma alanının yeraltısuyu seviyesinin konumu ve akım yönünün belirlenmesi amacıyla yeraltısuyu seviye haritaları hazırlanmıştır. Bölgede yeraltısuyu akım yönünün Beyşehir Gölü ne doğru olduğu tespit edilmiştir. Yeraltısularının kimyasal yapısı, izotopik bileşimi ve kalitesinin belirlenmesi amacıyla kimyasal ve çevresel izotop analizleri yapılmıştır. Yeraltısularının genellikle Ca-Mg-HCO 3 lı sular fasiyesinde olduğu belirlenmiştir. Sular Schoeller diyagramına göre çok iyi iyi içilebilir ; ABD Tuzluluk laboratuarı sınıflamasına göre C2S1 (Az sodyumlu orta tuzlulukta sular) sınıfında; Wilcox diyagramına göre çok iyi iyi kullanılabilir sular sınıfındadır. Suların kireçlendirme, köpürme ve beton üzerine etkileri de incelenmiştir. Bazı minerallerin doygunluk indeksi değerleri hesaplanmıştır. Yeraltısularının genellikle aragonit, kalsit, ve jips çözündüren ve kuvars çökelten özellikte olduğu belirlenmiştir. Dolomitik kireçtaşlarından beslenen kaynaklar ise dolomit çökelten sulardır. Yeraltısuyu kirliliğini belirleyebilmek için nitrit, nitrat, amonyak ve ağır metal analizleri yaptırılmış ve suların dış kökenli kirleticilerden olumsuz etkilendiği sonucuna varılmıştır. Ağır metal analizlerinde, mineralli su kaynağı özelliğindeki İçmeler kaynağı su örneği dışında diğerlerinde sınır değerleri aşan konsantrasyonlara rastlanmamıştır. Sularda yapılan çevresel izotop araştırmalarında, yeraltısularının oksijen-18 ve döteryum değerleri genellikle Kıtasal Meteorik Su Çizgisi ile çakıştığı gözlenmektedir. Trityum (3H) içeriğine göre ise, yeraltısuları genellikle genç sulardır. Anahtar Kelimeler: Şarkikaraağaç, hidrojeoloji, hidroloji, hidrojeokimya, izotop

8 ABSTRACT This study has been prepared as master thesis in Geological Engineering Section of the Science institute of Süleyman Demirel University. In the resaerch, the geological units were grouped in two parts : autochthonous and allocthonous. These parts were presented in a 1 / scaled geological map. Autochtonous units are: Caltepe formation, Sultandede formation, Fele formation, Hacıalabaz formation, Bağkonak formation within Anamasdağ section, alluvium and allivial fan. Allocthonous units are : Kızıldağ ophiolites, Eğirler and Deliktaş formations. The lithological units have been evaluated as. Permeable, semi permeable and impermeable according to hydrogeological properties and hydrogeological map has been prepared. Water budget for Şarkikaraağaç plain was calculated and safely groundwater amount was detrmined as x 10 6 m 3 / year. Permeability and transmisibility coefficients which hydrologic parameters of aquifer were determined as 1.47 x x 10-5, 1.32 x x 10-4, respectively. In addition, groundwater level maps were prepared for determining groundwater level location and flow direction. Groundwater flow direction is towards the Beyşehir Lake. Chemical and isotope analyses were made for determining chemical and isotopic properties and quality of groundwater. Groundwaters are Ca Mg HCO 3 facies. Groundwaters are very good good quality water depends on the schoeller diagram; very good good usable water depends on the wilcox diagram. Moreover, it was found that the water quality is also in the class of C 2 S 1 according to ABD salinity lab. classification. Furtermore, the water effects on limation, frooting and the erupting concrete surfaces are also investigated in detail. Mineral saturation indices for some minerals were calculated. Aragonite, calcite and gypsum minerals are undersaturated and quartz is oversaturated properties. Springs of recharge from dolomitic limestone are undersaturated. Nitrate, nitrite, ammonia and heavy metal analyses made to determine pollution of groundwater, show that water in the basin have been affected from the outer originated polluters. Within the heavy metal analyses, concentrations of exceeding limit values were not determined except for İçmeler spring. In the isotope investigations; the results of oxygen - 18 and deuterium isotopes analyses of groundwater are compatible with Continental Meteoric Water Line. Groundwater is young water according to tritium contents. Key Words: Şarkikaraağaç, hydrogeology, hydrology, hydrogeochemical, isotope

9 TEŞEKKÜR Bu tez Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Jeoloji Anabilim Dalı Uygulamalı Jeoloji Programında Yüksek Lisans tezi olarak hazırlanmıştır. Finansal desteklerinden dolayı SDÜ Araştırma Projeleri Yönetim Birimi ne teşekkür ederim. Tezin hazırlık aşamasından sonuçlanmasına kadar her aşamasında tüm bilgi ve tecrübelerini benimle paylaşan, yardım ve desteğini hiçbir zaman eksik etmeyen değerli hocam Yrd. Doç. Dr. Ayşen DAVRAZ a en içten dileklerimle teşekkürü bir borç bilirim. Bu çalışmanın gerçekleşmesi için bana bu imkanı sağlayan Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü ne ve Jeoloji Mühendisliği Bölüm Başkanlığı na ve yardımlarından dolayı sayın Kadir KARABULUT a teşekkür ederim. Tezimin her aşamasında benden esirgemedikleri yardımları ve manevi destek için ailem ve eşim Dr. Ercan VAROL a teşekkür ederim. Aralık, 2005 Simge ÖRMECİ (VAROL)

10 Şekiller Dizini Şekil 3.1 İnceleme alanının yer bulduru haritası. 12 Şekil 4.1 İnceleme Alanının Tektono- Stratigrafik Sütun Kesiti. 17 Şekil 4.2 Sultandede formasyonunun Görünümü Şekil 4.3 Hacıalabaz Kireçtaşlarının Görünümü. 19 Şekil 4.4 Bağkonak formasyonundan bir görünüm.. 20 Şekil 4.5 Göksöğüt formasyonunun Görünümü. 23 Şekil 4.6 Kızıldağ ofiyolitlerinden bir görünüm. 24 Şekil 4.7 Şarkikaraağaç Ovası Eş Yağış Haritası 32 Şekil 4.8 a Ortalama Yıllık Yağıştan Eklenik Sapma Grafiği (Gelendost DMİ) 35 Şekil 4.8 b Gelendost bölgesinde yağışın yıllara göre dağılım grafiği. 35 Şekil 4.9 a Ortalama Yıllık Yağıştan Eklenik Sapma Grafiği (Yalvaç DMİ).. 36 Şekil 4.9 b Yalvaç bölgesinde yağışın yıllara göre dağılım grafiği. 36 Şekil 4.10 a Ortalama Yıllık Yağıştan Eklenik Sapma Grafiği (Akşehir DMİ). 37 Şekil 4.10 b Akşehir bölgesinde yağışın yıllara göre dağılım grafiği 37 Şekil 4.11 a Ortalama Yıllık Yağıştan Eklenik Sapma Grafiği (Şarkikaraağaç DMİ) 38 Şekil 4.11 b Şarkikaraağaç bölgesinde yağışın yıllara göre dağılım grafiği 38 Şekil 4.12 a Ortalama Yıllık Yağıştan Eklenik Sapma Grafiği (Y.bademli DMİ). 39 Şekil 4.12 b Y.bademli bölgesinde yağışın yıllara göre dağılım grafiği.. 39 Şekil 4.13 a Ortalama Yıllık Yağıştan Eklenik Sapma Grafiği (Ilgın DMİ) 40 Şekil 4.13 b Ilgın bölgesinde yağışın yıllara göre dağılım grafiği 40 Şekil 4.14 a Ortalama Yıllık Yağıştan Eklenik Sapma Grafiği (Aksu DMİ) 41 Şekil 4.14 b Aksu bölgesinde yağışın yıllara göre dağılım grafiği 41 Şekil 4.15 Thornthwaite Yöntemine Göre Şarkikaraağaç için Yağış ve Etp nin Aylık Değişim Grafiği. 44 Şekil 4.16 Şarkikaraağaç Ovası Drenaj Ağı Haritası 52 Şekil 4.17 Şarkikaraağaç Köprüköy Göleti nin görünümü. 53 Şekil 4.18 Şarkikaraağaç Örenköy Göleti nin görünümü.. 54 Şekil 4.19 Şarkikaraağaç Şehitler Göleti. 55 Şekil 4.20 Soğukpınar Kaynağı şematik kesiti. 56 Şekil 4.21 Soğukpınar kaynağından bir görünüm. 56 Şekil 4.22 Belceğiz kaynağı şematik kesiti 57 Şekil 4.23 Belceğiz Kaynağından bir görünüm. 57 Şekil 4.24 Pınarbaşı Kaynağı şematik kesiti.. 58 Şekil 4.25 Pınarbaşı Kaynağından bir görünüm. 58 Şekil 4.26 İlidere kaynağı şematik kesiti 59 Şekil 4.27 İlidere kaynağından bir görünüm. 59 Şekil 4.28 İçmeler Kaynağı şematik kesiti 60 Şekil 4.29 İçmeler kaynağından bir görünüm 60 Şekil 4.30 Şarkikaraağaç ovasında açılmış olan sondaj kuyularına ait kuyu logları (a) 62 Şekil 4.30 Şarkikaraağaç ovasında açılmış olan sondaj kuyularına ait kuyu loglarının devamı (b) Şekil 4.30 Şarkikaraağaç ovasında açılmış olan sondaj kuyularına ait kuyu loglarının devamı (c) Şekil 4.30 Şarkikaraağaç ovasında açılmış olan sondaj kuyularına ait kuyu loglarının devamı (d)

11 Şekil 4.30 Şarkikaraağaç ovasında açılmış olan sondaj kuyularına ait kuyu loglarının devamı (e). 66 Şekil 4.30 Şarkikaraağaç ovasında açılmış olan sondaj kuyularına ait kuyu loglarının devamı (f) Şekil 4.31 Piper diyagramı 83 Şekil 4.32 Schoeller Diyagramı 88 Şekil 4.33 ABD Tuzluluk Diyagramı 90 Şekil 4.34 Wilcox Diyagramı 91 Şekil 4.35 Kalsiyum Denge Diyagramı. 93 Şekil 4.36 δ 18 O ve δd grafiği 100

12 Çizelgeler Dizini Çizelge 4.1 Şarkikaraağaç ovası ve çevresindeki Devlet Meteoroloji İstasyonları yıllık ortalama yağış verileri.. 34 Çizelge 4.2 Şarkikaraağaç Meteoroloji İstasyonu için hazırlanan Thornthwaite Buharlaşma- Terleme Bilançosu. 43 Çizelge 4.3-a Köprüköy Deresi Akım Rasat Değerleri Çizelge 4.3 b Gürleyik Dere Akım Rasat Değerleri 46 Çizelge 4.3 c Fele Pınarı Akım Rasat Değerleri.. 47 Çizelge 4.3 d Karakaya Deresi Akım Rasat Değerleri 47 Çizelge4.3 e Kaysuluk Dere Akım Rasat Değerleri 47 Çizelge 4.4 Şarkikaraağaç Ovası Su Bilançosu Çizelge 4.5 Köprüköy göleti teknik özellikleri 53 Çizelge 4.6 Örenköy göleti teknik özellikleri.. 54 Çizelge 4.7 Şehitler göleti teknik özellikleri 55 Çizelge 4.8 Şarkikaraağaç ovası içerisinde DSİ 18. Bölge Müdürlüğü tarafından açılmış olan kuyuların teknik verileri.. 68 Çizelge 4.9 Akifer Parametreleri (T, K, S) 73 Çizelge 4.10 Şarkikaraağaç ovasında yeraltısuyu statik seviye ölçümleri (Ekim Mayıs 2005).. 75 Çizelge 4.11 Şarkikaraağaç Ovasında Yüzey ve Yeraltısularının Hidrojeokimyasal Özellikleri. 78 Çizelge 4.12 Suların sertliklerine göre sınıflandırılması.. 79 Çizelge 4.13 Türk içme suyu standartları 85 Çizelge 4.14 Dünya Sağlık Örgütü İçme Suyu Standartları (WHO).. 86 Çizelge 4.15 PHs, DI ve F değerleri 93 Çizelge 4.16 Seçilen minerallerin doygunluk indeksi değerleri.. 96 Çizelge 4.17 Yeraltısularının nitrit, nitrat ve amonyak konsantrasyonları.. 97 Çizelge 4.18 Su örneklerin ağır metal konsantrasyonları 98 Çizelge 4.19 Yeraltısularının çevresel izotop analizleri.. 99

13 1 1. GİRİŞ Canlıların yaşamları boyunca su en önemli ihtiyaç olmuştur. Son yıllarda artan nüfus oranına bağlı olarak, kentleşme ve sanayileşmeden kaynaklanan olumsuz etkiler sonucunda su kaynakları azalmış; mevcut kaynaklar ise kullanılamaz duruma gelmiştir. Yeraltısuları toplumların su ihtiyacının karşılanmasında büyük yer tutmaktadır. Türkiye su zengini bir ülke değildir. Kişi başına düşen yıllık su miktarına göre ülkemiz su sıkıntısı yaşayan bir ülke konumundadır. Kişi başına düşen yıllık kullanılabilir su miktarı 1500 m 3 civarındadır. Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE) 2030 yılı için nüfusumuzun 100 milyon olacağını öngörmüştür. Bu durumda 2030 yılı için kişi başına düşen kullanılabilir su miktarının 1000 m 3 /yıl olacağı söylenebilir. Mevcut büyüme hızı, su tüketim alışkanlıklarının değişmesi gibi faktörlerin etkisinin su kaynaklarının kullanılabilirliğinin azaltacağını tahmin etmek mümkündür. Ayrıca bütün bu tahminler mevcut kaynakların 25 yıl sonrasına hiç tahrip edilmeden aktarılması durumunda söz konusu olabilecektir. Dolayısıyla Türkiye nin gelecek nesillerine sağlıklı ve yeterli su bırakabilmesi için kaynakların çok iyi korunup, akılcı kullanılması gerekmektedir. Gelecekteki kullanımlar için yeterli miktar ve kalitede suyun olup olmadığını belirlemek ve bu sırada karşılaşılabilecek havza problemlerini çözmek amacıyla hidrojeolojik havza etüdlerinin yapılması büyük önem taşımaktadır. Söz konusu araştırma alanı için 1975 yılında DSİ 18. Bölge Müdürlüğü tarafından yapılan araştırma dışında kapsamlı bir hidrojeoloji çalışması bulunmamaktadır. Çalışma alanı yaygın olarak sulu tarımın yapıldığı bir alan olmasına rağmen yeraltısuyu durumu, potansiyeli ve kalitesi ile ilgili güncel bilgiler bulunmamaktadır. Bu sebeple geniş alüvyon ovaya sahip olan araştırma alanı için ayrıntılı hidrojeoloji çalışmalarının yeniden değerlendirilmesi zorunlu olmuştur.

14 Çalışmanın Amacı Çalışmanın amacı; İnceleme alanına ait 1975 yılında DSİ 18. Bölge Müdürlüğü tarafından yapılan araştırma dışında kapsamlı hidrojeoloji çalışması bulunmaması ve yörede yaygın olarak sulu tarımın yapılmasına rağmen bölgedeki yeraltısuyu durumu, potansiyeli ve kalitesi ile ilgili güncel bilgilerin bulunmaması nedeni ile Şarkikaraağaç Ovasının hidrojeoloji incelemesinin yapılarak ovadaki yeraltısuyu seviyesi, potansiyeli, kalitesi ve izotopik özelliklerini belirlemektir. Ovada farklı özellikte kaynak sularının olduğu bilinmektedir. Ayrıca, çalışma alanındaki akiferlerin hidroloji karakteristikleri tespit etmek ve yeraltısuyu kirliliği konusu da irdelemektir.

15 3 2. KAYNAK ÖZETLERİ 2.1. Önceki çalışmalar Çalışma alanı ve çevresinin jeolojisi yerli ve yabancı birçok araştırmacı tarafından incelenmiş olup jeoloji ve hidrojeoloji ile ilgili sınırlı sayıda çalışma bulunmaktadır. Brunn ve diğ. (1971); Batı Toroslar ın yapısal sorunlarına açıklık getirecek bölgesel yorumlar yapmışlardır. Çalışmacıların amacı; Otokton Torosları oluşturan örtü Mesozoyik- Tersiyer ile eski temelin ve Batı Toroslar daki üç büyük nap sisteminin tartışılmasıdır. Bu çalışmayı yakından ilgilendiren Beyşehir- Hoyran napı üzerinde durulmuş, Çaltepe formasyonu (Alt- Orta Kambriyen) ile başlayan istif, dereceli olarak Seydişehir şeyline geçmiştir. Gökdağ serisine Permo- Karbonifer yaşını uygulayan Fransız çalışmacı grubu, Triyas ta; konglomera, Tarasçı kireçtaşı (Orta Triyas), Kasımlar, Kırkkavak, Sarplar formasyonu ve Menteşe dolomitini (Üst Triyas) ayırtlamışlardır. Üst Jura ile başlayan Komprehensif Seri nin Lütesiyene kadar uzandığını Paleosen- Eosen filişinin bunlar üzerine açısal uyumsuzlukla geldiğini belirtmişlerdir. Batı Torosların orta ve kuzeyinde 150 km uzunlukta ve km genişlikteki allokton birimlerin Beyşehir- Hoyran napını oluşturduğunu ve bu allokton serinin, alttaki otokton seride bulunan senklinale yerleşmesinden dolayı erozyondan korunduğunu bildirmişlerdir. Allokton birimlerde Triyas yaşlı Ofiyolit ve Gencek kireçtaşı ile daha üstte Huğlu ve Boyalı Tepe formasyonları haritalanmıştır. Despraries ve Gutnic (1972); Batı Toroslar ın iç kenarında, otokton tabanda karasal fasiyesler bulunduğunu belirtmişler, bunların bir kısmı Sultandağ Ordovisiyen şistleri tepesine yerleşmiş kırmızı kumtaşı; diğer kısmı Mesozoyik kireçtaşı tabanında Kimmerisiyen den kalma diyabaz yükseltiler üzerinde bulunan kırmızı formasyondur. Kimyasal ve minerolojik analizler, kırmızı kumtaşlarının dağ eteklerindeki detritik formasyonlar olduğunu ortaya koymuş ve bir paleocoğrafik yorum hazırlamışlardır.

16 4 Demirkol (1977); a göre, haritalanan alanın en yaşlı litoloji topluluğu, Alt (?)- Orta Kambriyen yaşlı Çaltepe kireçtaşı ile başlar ve dereceli olarak Üst Kambriyen Alt Ordovisiyen yaşlı, bölgenin hakim litolojisini oluşturan Sultandede formasyonuna geçer. Bunlar üstünde uyumsuz olarak Orta- Üst Devoniyen yaşlı Engilli kuvarsiti ve düşey geçişli Harlak formasyonu gelir. Alt Karbonifer de Kocakızıl formasyonu, Permiyen de ise Deresinek formasyonu yer alır. Mesozoyik, Üst Jura yaşlı Hacıalabaz kireçtaşı ile temsil edilmiştir. Daha üstte Neojen yaşlı birimler açılı diskordansla gelir. Neojen de akarsu fasiyesinde Bağkonak formasyonu, taşkın ovası fasiyesli Göksöğüt formasyonu ile gölsel Yarıkkaya formasyonu ayırtlanmıştır. Demirkol ve diğ. (1977); Bölgede görülen kaya birimlerini Otokton ve Allokton olarak ayırtlamışlardır. Otokton Sultandağ da stratigrafi, Alt(?)- Orta Kambriyen yaşlı Çaltepe kireçtaşı ile başlar ve Ordovisiyen yaşlı Sultandede formasyonuna geçer. Bu istif Orta- Üst Devoniyen yaşlı Engilli kuvarsiti tarafından uyumsuz olarak örtülür. Karbonifer yaşlı Harlak formasyonu üzerine uyumsuz gelen Karbonifer yaşlı Kocakızıl ve Kartalkaya formasyonları, Permo- Karbonifer yaşlı Deresinek ve Topraktepe formasyonları ile devam eder. Malm yaşlı Hacıalabaz formasyonu temel üzerine aşamalı olarak gelir. Kretase yaşlı Koçbeyli formasyonunun karbonatları ile devam eden istif Paleosen- Eosen yaşlı karbonat ve filiş karakterli çökellerle son bulur. Akarsu ve gölsel çökellerle temsil edilen Bağkonak, Göksöğüt, Yarıkkaya ve Dort formasyonları ise Üst Miyosen- Pliyosen yaşlıdır. Allokton birimler; Hoyran ofiyoliti ile bunlar içinde yüzen Triyas- Jura yaşlı Babageçidi kireçtaşından oluşmuştur. Araştırıcılar, KB- GD gidişli yapıların bölgede etkin olduğu, ayrıca Kaledoniyen, Hersiniyen ve Alpin Orojenezlerinin de izlerinin görüldüğünü belirtirler. Öztürk ve diğ. (1977); e göre, bölgede saptanan göreceli Otokton istif; Alt (?)- Orta Kambriyen yaşlı Çaltepe formasyonu ile başlar ve dereceli olarak Üst Kambriyen- Alt Ordovisiyen yaşlı Sultandede formasyonuna geçer. Çalışmacıların Sultandağ kesiminde saptadıkları bu istif üzerine ilk Mesozoyik transgresyonu çakıltaşı seviyesi ile oturan Triyas (Anisiyen- Ladiniyen) yaşlı Fele formasyonudur. Üst Liyas- Alt

17 5 Dogger yaşlı ikinci Mesozoyik transgresyonu çakıltaşı- kumtaşı ardalanması ile temsil edilen Feletepe formasyonu olup bölgede Lütesiyen e değin kesintisiz bir istif izleyen çalışmacılar; Üst Kretase ye kadar monoton şelf, Üst Kretase den sonra platformda değişen ortam şartlarına bağlı olarak neritik ve pelajik karbonatların (Anamasdağ formasyonu) çökeldiğini, Alt Eosen- Lütesiyen in ise türbiditik çökellerle temsil edildiğini gözlemlemişlerdir. Üst Miyosen yaşlı Bağkonak formasyonu alüvyon yelpaze ve Pliyosen yaşlı Göksöğüt formasyonu ise gölsel ortam şartlarını yansıtırlar. Yöredeki allokton kaya topluluklarını Madenli Grubu altında toplayan çalışmacılar grup içerisinde belirli bir kurala bağlı olmaksızın dağılmış ve birbirleriyle ilişkileri ilksel olmayan çeşitli sedimanter, bazik ve ultrabazik kaya toplulukları ayırtlamışlardır. Permiyen- Triyas(?) yaşlı Fakılar formasyonu kumtaşı, kireçtaşı; Üst Triyas yaşlı Deliktaş formasyonu kireçtaşı, Üst Kretase- Paleosen yaşlı Eğirler formasyonu filiş karakterindeki çökellerle temsil edilmiştir. Akay (1981); Beyşehir yöresindeki Kambriyen yaşlı kayaların Orta Kambriyen- Alt Ordovisiyen yaşındaki Seydişehir şistleri üzerine bindirmiş olduğunu ve bindirme sonrasında da Üst Liyas- Alt Dogger karbonatlarının hem Kambriyen yaşındaki kayaları, hem de Seydişehir şistlerini açısal uyumsuzlukla örttüğünü ifade etmişlerdir. İnceleme sahası içinde de Çaltepe kireçtaşları yer yer Sultandede şistleri üzerinde tektonik dokanakla yer almakta veya şistler içerisinde ilksel dokanak ilişkileri bozulmuş olarak gözlenmektedir. Demirkol (1981); Sultandağ kuzeybatısını inceleyerek, bölgede bulunan kaya stratigrafi birimlerini; litoloji ve yapısal niteliklerine göre Otokton ve Allokton birimler olarak ikiye ayırmıştır. Otokton Birimler; Üst Kambriyen- Alt Ordovisiyen yaşlı metamorfikler ile temsil edilen Sultandede formasyonu üzerine Mesozoyik Liyas- Dogger yaşlı Hacıalabaz kireçtaşlarıyla uyumsuz olarak gelir. Senoniyen- Maestrihtiyen yaşlı Taşevi formasyonu, Maestrihtiyen yaşlı Gölcük formasyonu ile devam eder. Paleosen- Orta Eosen yaşlı Yukarıtırtarlar formasyonu ve detritiklerle temsil edilen Celeptaş formasyonu üzerine tektonik dokanakla Hoyran ofiyolitleri

18 6 gelir. Otokton seri Üst Miyosen Pliyosen yaşlı Bağkonak ve Yarıkkaya formasyonlarıyla biter. Demirkol, Hoyran ofiyolitlerinin Pireniyen fazına bağlı olarak DKD- BGB dan geldiğini ve bölgenin Eosen sonundan günümüze değin düşey hareketlere bağlı olarak faylandığını savunur. Öztürk ve diğ. (1981); Batı Torosların kuzey kesiminde yer alan Sultandağ güneyi ile batıda Anamasdağ arasında yer alan Beyşehir- Hoyran napları na ilişkin olarak Şarkikaraağaç ve civarında çalışma yapmışlardır. Boray ve diğ. (1985); Isparta büklümünün kuzeyinde Şuhut- Çay, Yalvaç- Gelendost ve Sultandağ sahalarındaki Neojen ve Kuvaterner çökellerini incelemişlerdir. Bölgede neotektonik dönemin Üst Miyosen de başladığını ifade etmişlerdir. Neojen çökellerin karasal, akarsu ve göl fasiyesinde olup, Üst Miyosen- Pliyosen yaşta olduğunu ve daha eski kayalar üzerinde uyumsuz olarak yer aldıklarını belirtmektedirler. Bölgedeki bu çökellerde tektonik şekil değiştirme ile yaklaşık K- G uzanımlı kıvrımlar ve ters faylar ile bölgenin kuzeyinde küçük bir alanda D- B uzanımlı normal fayların oluştuğunu ortaya koymuşlardır. Bölgede Üst Miyosen den beri devam eden bir sıkışmadan ve bu nedenle Isparta Büklümünün kuzey kesiminde D- B yönlü daralmadan bahsetmektedirler. Demirkol ve Yetiş (1985); Batı Torosların kuzeyinde Sultandağ kuzeybatısındaki Allokton birimler ve stratigrafileri ile ilgili olarak yapmış oldukları çalışmada, bölgede temelde Üst Kambriyen- Alt Ordovisiyen yaşlı Sultandede formasyonunun yer aldığını, bunu açısal uyumsuzlukla Maestrihtiyen öncesi karbonatların, Maestrihtiyen- Lütesiyen aralığında pelajik ve neritik çökellerin açısal uyumsuzlukla üzerlediğini belirtmişlerdir. Araştırıcılar, bölgede Üst Miyosen de başlayan yeni bir tektonik etkinlik dönemi içinde hızlı bir karasal ve gölsel kırıntılı depolanmadan, Kaledoniyen ve Alpin dağ oluşumu hareketleri ile gelişmiş yapı şekillerinden bahsetmektedirler. Alt Ordovisiyen- Liyas aralığını temsil eden birimlerin bulunmamasını bu zaman aralığında çökelmemeye değil, bunların aşınımı ile yok olduğuna bağlamaktadırlar.

19 7 Pireniyen evresine bağlı olarak Liyas- Lütesiyen yaşlı kıvrımlı istifte sistemli eklem takımlarından bahsetmekte, Lütesiyen den itibaren düşey yönde yükselmealçalmalar ve bunlara bağlı olarak faylanmaların olduğunu, Pliyosen sonundaki yükselmelerin Radoniyen evresiyle ilgili olduğunu belirtmişlerdir. Ayhan ve diğ. (1985); Alt- Orta Kambriyen yaşlı Çaltepe formasyonu içindeki dolomit, kireçtaşı ve yumrulu kireçtaşı ile Üst Kambriyen-Ordovisiyen yaşlı Seydişehir formasyonuna ait fillit ve şistlerin yüzeylendiğini belirtmektedir. Yazar, Üst Kambriyen- Devoniyen zaman aralığında çökelen baritlerin tabaka şekilli olduğunu ve baritlerin kökeninin ekshalatif- sedimanter ve /veya hidrotermal sedimanter olduğunu gözlemiştir. Eren (1990); Engili (Akşehir) ve Bağkonak (Yalvaç) köyleri arasında Sultandağları orta kesiminin tektonik tarihçesini aydınlatmaya yönelik bir çalışma yapmıştır. İnceleme sahasının tabanında yer yer mermerleşmiş fakat genelde metamorfik kireçtaşı ve dolomit, üst kesiminin ince fillit ve metakumtaşı aratabakalı yumrulu kireçtaşlarından oluşan Alt (?)- Orta Kambriyen yaşlı Çaltepe formasyonunun yer aldığını ve bunun üzerinde metakumtaşı, fillit ardalanmalı, intraformasyonel çakıl içerikli metakonglomeralardan oluşan Üst Kambriyen-Alt Ordovisiyen yaşlı Sultandede formasyonunun bulunduğunu belirtmiştir. Üst kesimlerde ise tektonik olarak yer alan Hoyran ofiyolitine ait şeyl, grovak piroklastik konglomera- breş arakatkılı diyabazik bileşimli yastık lavlar, Üst Jura- Üst Kretase yaşlı Hacıalabaz kireçtaşı olistolotine ait kireçtaşı ve dolomitler ile bu birimleri açısal uyumsuzlukla üzerleyen Üst Miyosen- Pliyosen yaşlı genellikle alüvyal yelpaze çökellerini karakterize eden moloz ve çamur akmaları ile örgülü nehir çökellerinden oluşmuş Bağkonak formasyonu ve Yarıkkaya formasyonunun yer aldığını ortaya koymuştur. Sultandağları masifinde üç ayrı dağ oluşum hareketinin etkileri ve bu hareketlere bağlı kıvrımlı ve bindirmeli yapılardan söz etmiştir. Yörede Triyas (?) yaşlı Kocakızıl Doleritine ilişkin kayaçlarda metamorfik mineral parajenezlerinin gözlenemeyişi ve bunlarda düzlemsel ve çizgisel tektonik dokusunun gelişmemiş olması nedeniyle Sultandağları masifinde metamorfik tektonik gelişiminin Hersiniyen dağ oluşumu ile son bulduğunu ifade etmiştir.

20 8 Alpin hareketlerine bağlı olarak yöreye taşınan Hoyran Napı na ait Hoyran ofiyoliti ve Jura- Kretase yaşlı Hacıalabaz kireçtaşı olistolitinin inceleme alanının güneybatısında Sultandağları masifine ait birimler üzerine Miyosen öncesi bindirdiğini ifade etmiştir. Hoyran napının GD dan KB ya sürüklenmiş olabileceğini vurgulamıştır. Yörenin Kaledoniyen ve Hersiniyen dağ oluşum hareketleri ile kıvrımlı ve bindirmeli iç yapısını kazandığını, Alpin hareketlerle naplı bir yapıyı bünyesine ekleyip sonra yoğun olarak genç- tektonik hareketlerle Üst Miyosen ve sonrası blok faylanmaların etkisinde kaldığını belirtmiştir. Cengiz ve Kuşcu (1993); Çarıksaraylar- Şarkikaraağaç (Isparta) yöresindeki barit cevherleşmesinin kökeni hakkında bir takım yaklaşımlarda bulunmuşlardır. Araştırma sahasında yapılan gerek saha, gerekse laboratuar çalışmalarının ışığı altında incelenen kurşunlu barit cevherleşmelerinin orta ısılı hidrotermal çözeltilerden çökelmiş bir yatak olduğu düşünülmektedir. Elitok (2000); Şarkikaraağaç (Isparta) ve civarının jeoloji, mineroloji ve petrografisini incelemiş, Kızıldağ ofiyolitlerinin jeokimyasal özelliklerini belirleyerek ofiyolitlerin oluştukları jeoteknik ortama bir yaklaşımda bulunmuştur. Kuşcu ve Aydoğan (2003); Koruyaka ve Göksöğüt (Yalvaç-Isparta) plaketli kireçtaşlarının yapıtaşı olarak kullanılabilirliklerinin araştırıldığı bu çalışmada Koruyaka ve Göksöğüt plaketli kireçtaşlarının fiziko- mekanik tayinler neticesinde özellikle tek katlı yığma binalarda yapı taşı olarak kullanılabileceği belirlenmiş, bunlara ek olarak üzerinde çalışılan plaketli kireçtaşlarının tatil köyleri ve konutlarda iç ve dış dekorasyon düzenlemelerinde, bina kapı ve pencere sövelerinde su basmanı ile kenarlarında kaplama taşı olarak kullanılabileceğini tespit etmişlerdir. Cengiz ve Kuşcu (2003); Madenli ve Belceğiz arasındaki lisvenitlerin, jeolojisi, jeokimyası ve gelişimi bu çalışmada araştırılmış ve çalışma sahasında silis- karbonat ve karbonat tipi şeklinde gelişen lisvenitlerin, tektonik yerleşimin geç evrelerinde meydana gelen deniz suyu ve formasyon suyu ile etkileşimli olan hidrotermal sistemlere ve atmosferik etkenlere bağlı olarak oluştuğu düşünülmüştür. Sonuç

21 9 olarak inceleme alanındaki lisvenitler ana MORB la ilişkili hafif nadir toprak elementli tüketilmiş mağmadaki ultramafik kayaçlardan türemişlerdir.

22 10 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. İnceleme Alanının Tanıtılması Çalışma alanı Isparta ilinin Şarkikaraağaç ilçesi olup güneyde Beyşehir, kuzeyde Yalvaç, Akşehir, Doğanhisar, batıda Gelendost ve Eğirdir, doğuda Hüyük, kuzeybatıda ise Yenişarbademli ile çevrilidir. Yüzölçümü 1232 km 2 dir. İlçe kuzeydoğuda Sultandağları, batıda Anamasdağları, güneyde Orta Toroslar, Karadağ ve Kızıldağ ile çevrilidir. Bununla beraber inceleme alanının doğudan batıya doğru önemli yükseltileri; kuzeyinde Kızılın Tepe (1256 m.), Koçyatağı Tepe (1557 m.), Sulu Tepe (1983 m.), kuzeydoğusunda Ağlayan Tepe (2224 m.), doğusunda Oluk Tepe (1943 m.), Toklu Tepe (1951 m.), güneydoğusunda Kızıl Tepe (1773 m.), Kelahmet Tepe (1642 m.), Kızıl Tepe (1624 m.), güneyinde Külbaşı Tepe (1854 m.), Sürütmedağı Tepe (1542 m.), Homat Tepe (1256 m.), Çiçeklidağ Tepe (2400 m.), güneybatısında Yavşanlı Tepe (2381 m.), Kocakar Tepe (2331 m.), batısında Delioğlansivrisi Tepe (2103 m.), Akarca Tepe (2109 m.), Kale Tepe (2338 m.), Namazgah Tepe (2347 m.), kuzeybatısında Göztaş Tepe (2825 m.), Arapsivrisi Tepe (1628 m.), Karagüney Tepe (1421 m.) dir. Şarkikaraağaç ilçesi Isparta il merkezine 120 kilometre, Konya il merkezine 157 kilometre uzaklıktadır. İlçenin köy ve kasabalarına rahatlıkla ulaşım imkanı mevcuttur. Ulaşım yapılamayan belde yoktur. Şarkikaraağaç a bağlı kasaba ve köyler ilçe merkezine oldukça yakındır. En yakın beldeleri ilçe merkezine; Çiçekpınar (5 km), Beyköy (5 km), en uzak belde ise, Gedikli Köyü (30 km) mesafededir. Şarkikaraağaç ilçesi verimli bir ova üzerine kurulmuştur. Beyşehir Gölü nün bir bölümü ilçe sınırları içerisindedir. Yöre, iklim olarak Akdeniz iklimi ile kara iklimi arasında, kara iklimine daha yakın bir iklim yapısına sahiptir. Yazları sıcak ve kurak; kışları ise soğuk ve yağışlıdır. Şarkikaraağaç, önceleri Yalvaç a bağlı bir kasaba iken 1863 yılında Konya ya bağlı bir ilçe haline gelmiştir yılında ise Yalvaç ile Şarkikaraağaç, birer ilçe olarak Isparta iline bağlanmışlardır. Bundan sonra geniş çaplı imar faaliyetlerine girişilmiştir genel nüfus sayımına göre İlçe merkezinin nüfusu kişidir.

23 11 İlçeye bağlı beldeler, Çarıksaraylar, Çiçekpınar ve Göksöğüt olmak üzere üç adettir. İlçeye bağlı köy sayısı ise 25 adettir. İlçenin ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayanmaktadır. Halıcılık, tarım ve hayvancılıkla uğraşan kesimlerin başka bir çalışma konusu ve gelir kaynağıdır. Son zamanlarda sulu ziraata önem verilmesiyle üretim artmıştır. Devlet Su İşleri tarafından yürütülen, Şarkikaraağaç Sulama Projesi 1986 yılında başlamış ve tamamlanmak üzeredir. Bu proje ile Beyşehir Gölü'nden alınan su ile hektar alanın sulanması planlanmıştır. Isparta ilinde devam eden en büyük sulama projesidir. Ayrıca, Örenköy, Çarıksaraylar da işletmeye açık ve Köprüköy' de devam eden gölet çalışmaları vardır.

24 12 N İstanbul K A R A D E N İ Z K ANKARA E G E D E N İ Z İ A K Isparta D E N İ Z m. Şekil 3.1. İnceleme alanının yer bulduru haritası 6 12 km 0 Ö L Ç E K

25 Çalışma Yöntemleri Şarkikaraağaç Ovasının hidrojeoloji incelemesini amaçlayan bu çalışmada, ovadaki yeraltısuyu seviyesi, potansiyeli ve kalitesi belirlenmiştir. Bu çalışmalar; Jeoloji, Hidroloji, Hidrojeoloji ve Hidrojeokimyasal çalışmalar başlıkları altında verilmiştir. Çalışma alanı 1/ ölçekli Isparta M26-b1, Isparta M26-b2, Isparta M26- b4, Afyon L26- c1, Afyon L26-c2, Afyon L26-c3, Afyon L26-c4, Afyon L26-d2, Afyon L26- d3, Ilgın L27- d4 no lu paftalarda yer almakta ve yaklaşık 831 km 2 lik bir alanı kapsamaktadır. Bu çalışma kapsamında hazırlanan jeoloji ve hidrojeoloji haritaları 1/ ölçekli ayrıntıda incelenmiş ve 1/ ölçeğe küçültülerek sunulmuştur. Jeoloji: Çalışma alanının jeolojisini incelemek amacıyla öncelikle beslenme havzası sınırı 1/ ölçekli topoğrafik haritalar üzerinde belirlenmiş ve havza sınırı içerisinde kalan alanın jeoloji haritası 1/ ölçekte daha önceki çalışmalardan ve arazi çalışmalarından yararlanılarak hazırlanmıştır.bölgenin yeraltı jeolojisine açıklık getirmek amacıyla da hazırlanan jeoloji haritası üzerinde sistematik jeolojik kesitler hazırlanmıştır. Hidroloji: Çalışmanın bu bölümünde inceleme alanı olan Isparta nın Şarkikaraağaç ilçesi ve çevresindeki Devlet Meteoroloji İstasyonlarından alınan uzun yıllara ait ölçüm verileri kullanılmış ve ova için su bilançosu elemanları olan yağış, buharlaşma, akış ve sızma değerleri belirlenmiştir. Bununla beraber, yine havza için su bilançosunun hesaplanmasında kullanılmak üzere bilanço elemanlarından yağışın hesaplanmasında Eş Yağış (İzohyet) Yöntemi uygulanmış bu yöntem içinde çalışma alanı ve çevresindeki meteoroloji istasyonlarının yıllık toplam yağış verilerinden yararlanılmıştır. Bu veriler yardımıyla Gelendost, Yalvaç, Akşehir, Şarkikaraağaç, Yenişarbademli, Ilgın ve Aksu ilçelerine ait eklenik sapma grafikleri ile yağışın yıllara göre dağılım grafikleri hazırlanmıştır. Diğer bir bilanço elemanı olan buharlaşmanın çalışma alanındaki potansiyel ve gerçek buharlaşma değerlerini hesaplanmak için ise Thornthwaite yöntemi kullanılmıştır. Farklı yöntemlere göre hesaplanan bilanço elemanları kullanılarak

26 14 Şarkikaraağaç ovası belirlenmiştir. için emniyetli kullanılabilecek yeraltısuyu potansiyeli Hidrojeoloji: Çalışmanın bu bölümünde inceleme alanında bulunan su noktaları araştırılmış, jeolojik birimler hidrojeolojik özelliklerine göre değerlendirilerek hidrojeoloji haritası hazırlanmış ve alandaki akiferler tanımlanarak, akiferlerin hidrolojik parametreleri tespit edilmiştir. Bu parametrelerin tespitinde daha önceden yapılmış pompaj deneylerinin zaman-düşüm değerleri Thies- Jacob yöntemlerine uygulanmış ve akiferlerin K (Permeabilite), T (Transmisibilite) ve S (Depolama) katsayıları hesaplanmıştır. Deney sonuçlarının değerlendirilmesinde Aquifer Test 3.5 bilgisayar yazılım programından yararlanılmıştır. Ayrıca, çalışma alanının yeraltısuyu seviyesinin konumu ve akım yönünün belirlenmesi amacıyla iki dönem (Ekim Mayıs 2005) statik seviye ölçümleri yapılmış ve yeraltısuyu seviye haritaları hazırlanmıştır. Hidrojeokimya: Bu bölümde, yeraltısularının kimyasal yapısı, izotopik bileşimi ve kalitesinin belirlenmesi amacıyla havza bazında farklı kuyu ve kaynaklardan alınan su örneklerinin kimyasal ve çevresel izotop analizleri; Acme laboratuarı (Kanada), Iso-Analytical Laboratuarı (İngiltere), Waterloo laboratuarı (Kanada), SDÜ Çevre Müh. Böl. Laboratuarı ve DSİ 18. Bölge Müd. laboratuarında yaptırılmıştır. Ayrıca, suların arazide sıcaklık, elektriksel iletkenlik (EC), toplam çözünmüş katı madde (TDS) ve hidrojen iyonu konsantrasyonu (ph) değerleri ölçülmüştür. Elde edilen sonuçlar farklı diyagramlar ve haritalar üzerinde yorumlanarak çeşitli kullanım alanları açısından uygunluğu değerlendirilmiştir.

27 15 4. ARAŞTIRMA BULGULARI 4.1. Stratigrafi İnceleme alanında daha önce yapılmış jeolojik araştırmaların ışığında saha çalışmaları yapılarak geniş kapsamlı 1/ ölçekli jeoloji haritası ve stratigrafik sütun kesiti hazırlanmıştır (EK-1). İnceleme alanında yer alan kaya birimleri; özellikleri ve birbirleri ile olan ilişkileri göz önünde bulundurularak allokton ve otokton olmak üzere iki grupta incelenmiştir. Otokton birimler; Sultandağ kesiminde Çaltepe formasyonu, Sultandede formasyonu, Fele formasyonu, Hacıalabaz kireçtaşı, Bağkonak formasyonu, Anamasdağ kesiminde ise Anamasdağ formasyonu, Gölgeli formasyonu, Göksöğüt formasyonu, yamaç molozu ve alüvyon dur. Allokton birimler; Kızıldağ ofiyolitleri, Eğirler formasyonu ve Deliktaş formasyonudur Otokton Birimler Çaltepe formasyonu (Eç) Dean ve Monod (1970) tarafından Çaltepe formasyonu olarak adlandırılan birim; başlıca dolomit ve dolomitik rekristalize kireçtaşlarından oluşmaktadır. Birim çalışma alanında genellikle yüksek topoğrafyalarda Fele Tepe, Koru Tepe, Kızıl Tepe, Kara Tepe, Sayalı Sırtı, Köprüköy ve kuzey kesimlerinde, Kütlü Tepe, Kızılyumru Tepe, Çarıksaraylar civarında Küçük- Büyük Ekiz Tepe ve kuzeyinde gözlenmektedir (Elitok, 2000; Cengiz, 1997). Çaltepe formasyonu kireçtaşları kırmızı kahve, gri, beyaz gri, sarımsı kahve, kahve, ve siyah renklerdedir. Birim genellikle masif ve bol kırıklı çatlaklıdır. Yine Çaltepe formasyonuna ait, yer yer gözlemlenen yumrulu kireçtaşları ise kırmızı kahve, yeşil renkli, sert ve tabakalı olarak gözlenmektedir (Elitok, 2000). Çaltepe formasyonu Sultandağ kesiminde yer alan kaya birimleri içinde en yaşlısı olup bunun üzerinde

28 16 uyumlu olarak Üst Kambriyen- Alt Ordovisiyen yaşlı Sultandede formasyonu yer almaktadır (Elitok, 2000; Cengiz, 1997). Farklı araştırmacılar tarafından yapılan paleontolojik çalışmalarda birimin yaşı Alt- Orta Kambriyen olarak kabul edilmiştir (Haude, 1972; Öztürk vd., 1981) Sultandede formasyonu (Eos) Sultandede formasyonu inceleme alanının güney ve doğu kesimlerinde yayılım göstermektedir. Fele Tepe doğusunda, Koru Tepe, Kızıl Tepe, Kara Tepe doğu ve batı kesimlerinde, Soyalı Sırtı, Kara Tepe güney ve kuzey kesimlerinde, Köprüköy kuzeyinde, Arslandoğmuş doğusu, Kızılyumru Tepe doğu ve batı kesimlerinde ve Çarıksaraylar kuzeyinde yüzeylenmektedir. Birim başlıca yeşil, mor, kahve renkli metakumtaşı, metasilttaşı ile kuvarsit ve rekristalize kireçtaşı arakatkılarından oluşmaktadır (Elitok, 2000). İlk kez Blumenthal (1947) tarafından Seydişehir dolaylarında "Seydişehir Şistleri", daha sonra Dean ve Monod (1970) tarafından "Seydişehir formasyonu", Brunn v.d (1971) tarafından "Seydişehir şeylleri", Erişen (1972) tarafından "Sultandede yeşilşist formasyonu", Demirkol vd. (1977) tarafından " Sultandede formasyonu " olarak adlandırılmıştır. Özgül vd. (1991), formasyonun değişik kesimlerinde Üst Kambriyen- Alt Ordovisiyen i temsil eden Trilobit ve Akritarklar gözlemlemiştir. Demirkol (1977), Yalvaç-Akşehir dolayında birimin Üst Kambriyen- Alt Ordovisiyen yaşında olduğunu gösteren fosiller bulmuştur. Öztürk vd. (1981), Kıyakdede batısı ve Göztepe Dağı güneydoğusundan aldığı örneklerde Cephalopoda (Orthoceras?) ve Gastropoda, Trilobite Pygidium, iç kalıpları gözlemlemiş buradan da birimin yaşının Üst Kambriyen- Alt Ordovisiyen olduğunu belirtmiştir. Monod (1967), Dean ve Monod (1970) ve Özgül ve Gedik (1973), yine birimin yaşını Üst Kambriyen Alt Ordovisiyen olarak belirlemişlerdir (Elitok, 2000; Cengiz, 1997). Bütün bu veriler ışığında birimin yaşı Üst Kambriyen- Alt Ordovisiyen olarak kabul edilmiştir.

29 17 Şekil 4.1. İnceleme alanının tektono- stratigrafik sütun kesiti

30 18 Üst Kambriyen- Alt Ordovisiyen yaşlı metamorfikler ile temsil edilen Sultandede formasyonu üzerine Mesozoyik Liyas- Dogger yaşlı Hacıalabaz kireçtaşlarıyla uyumsuz olarak gelir. Feletepe doğu yamacında alt kesimlerde Orta Triyas yaşlı Fele formasyonu bulunmaktadır. Bu birim üzerinde Üst Kambriyen- Alt Ordovisiyen yaşlı Sultandede formasyonu ve bunun üzerinde de Alt- Orta Kambriyen yaşlı Çaltepe formasyonu ters fayla yer almaktadır. Şekil 4.2. Sultandede formasyonunun görünümü Fele formasyonu (Tf ) Fele formasyonu inceleme alanı içerisinde Fele Tepe ve doğusunda gözlenmektedir. Öztürk vd. (1981) tarafından Fele formasyonu olarak adlandırılan birim başlıca bordo, kırmızı, kahve, yeşilimsi gri çakıltaşı, kırmızı bordo, koyu yeşil, kahverengi kumtaşı, gri, siyahımsı gri merceksel konumlu kireçtaşlarından oluşmaktadır. Bu çalışmada da bu adlama kullanılmıştır. Fele formasyonu Sultandede şistleri ve Çaltepe kireçtaşları üzerinde uyumsuz olarak yerleşmekte ve üstte Hacıalabaz kireçtaşları ile yine uyumsuz olarak bulunmaktadır. Birimin yaşı çeşitli araştırmacıların yapmış olduğu çalışmalardan elde etmiş oldukları bulgulara dayanarak Üst Liyas- Alt Dogger olarak kabul edilmiştir (Haude, 1972; Monod, 1977; Öztürk vd., 1981).

31 Hacıalabaz formasyonu (JKTh) Birim adını ilk defa Demirkol (1977) tarafından, en iyi gözlendiği yer olan Hacıalabaz Dağından almış ve tarafımızdan da aynı isimle kullanılmıştır. Hacıalabaz formasyonu olarak adlandırılan bu birim dolomit, dolomitik kireçtaşı ve kireçtaşından meydana gelmektedir. Birimin tabanında dolomit ve dolomitik kireçtaşları, dolomitler üzerinde volkanit düzeyli boksit seviyesi ve bunlar üzerinde de yer yer boksit düzeyli dolomit arakatkılı kireçtaşı ve dolomitik kireçtaşları yer almaktadır (Elitok, 2000). Hacıalabaz kireçtaşları çalışma alanı içerisinde Çarıksaraylar kuzeybatısında KB- GD doğrultusunda, Fele Tepe, Külbaşı Tepe, Zeybek Tepe, Çatakbaşı civarlarında mostra vermektedir. Şekil 4.3. Hacıalabaz kireçtaşlarının görünümü Hacıalabaz formasyonu; altta Fele formasyonu ile uyumsuz, Kretase-Alt Eosen aralığında Anamasdağ kireçtaşları ile yanal geçişli bunların üzerinde de Gölgeli formasyonu ile uyumlu bir dokanak ilişkisi göstermektedir. Birimin yaşı daha önceki çalışmalarda Dogger- Üst Kretase olarak saptanmışsa da Demirkol (1981) Hacıalabaz formasyonu üzerinde Alt Eosen e kadar kesiksiz bir

32 20 karbonat çökelimi gözlemlemiş ve farklı isimlerle ayırtlamıştır. Bu nedenle, birimin yaşı Dogger- Alt Eosen olarak kabul edilmiştir Bağkonak formasyonu (Tmb) Birim adını, Demirkol vd. (1977) tarafından tipik olarak gözlendiği yer olan Bağkonak mevkiinden adını almıştır. Bağkonak formasyonu; kırmızı, sarı, bej, açık yeşil, sarımsı kahve, grimsi, sarımsı ve krem- bej renkli tutturulmuş kumtaşı, kiltaşı, kaba çakıltaşı yer yer üst kesimlerinde ince katmanlar şeklinde travertenimsi poroz yapılı karbonatlar, karbonat çimentolu çakıltaşı, kumtaşı ve çamurtaşından oluşmaktadır. Bağkonak formasyonu inceleme alanı içerisinde başlıca, bölgenin kuzeydoğusunda Çaltı köyü, İçme Tepe, Koru Tepe, Aşağıdinek, Köprüköy batısı, Başdeğirmen, Çarıksaraylar, Gümüşoluk doğu ve batı kesimleri, Zenger Sırtı, Uluyol civarlarında görülmektedir. Şekil 4.4. Bağkonak formasyonundan bir görünüm Bağkonak formasyonu Çatakbaşı, Tülüce Tepe kuzeyinde, Hacıalabaz kireçtaşları üzerinde; İçme Tepe civarında, Kara Tepe kuzeyinde, Yukarıdinek civarlarında ve

33 21 Aşağıdinek doğusunda Sultandede şistleri üzerinde, Çarıksaraylar kuzeyinde Sultandede şistleri, Çaltepe kireçtaşları, Hacıalabaz kireçtaşları üzerinde uyumsuz olarak yer almaktadır. Birim Çarıksaraylar, Gümüşoluk ve güney kesimlerinde, Zengen Sırtı ve Uluyol güneyi, Düzkır Sırtı, Köprüköy, Aşağıdinek, Yukarıdinek, Koru Tepe kuzeyi, İçme Tepe kuzeyi, Çaltı ve doğu kesimlerinde alüvyon ile uyumsuz olarak örtülmektedir (Elitok, 2000). Stratigrafik sütun kesite bakıldığında ise Bağkonak formasyonu altta Deliktaş formasyonu ile uyumsuz, Göksöğüt formasyonu ile yanal geçişli ve üstte alüvyon ile uyumsuz bir ilişkiye sahiptir. Bağkonak formasyonuna ait paleontolojik bulgu inceleme alanı içerisinde tespit edilememiş, bununla beraber bölge dışında yapılan çalışmalarda bu birimin Üst Miyosen- Pliyosen yaşlı Göksöğüt formasyonuyla yanal geçişli olduğu göz önünde bulundurularak birimin yaşının en azından Üst Miyosen olabileceği düşünülerek bu şekilde kabul edilmiştir (Demirkol, 1977) Anamasdağ formasyonu (KTa) Bu birim Orta Torosların Anamasdağ kesiminde yüzeylenmekte olup, Dumont ve Kerey (1975) tarafından Anamas-Akseki birliği, Özgül (1976) tarafından Geyikdağı birliği, Şenel vd. (1992, 1996) tarafından Anamas-Akseki otoktonu, Öztürk vd. (1981) tarafından Anamasdağ formasyonu olarak adlandırılmıştır. Bu çalışmada da Anamasdağ formasyonu ismi kullanılmıştır. Anamasdağ formasyonu genellikle inceleme sahasının güneyinde ve batı kesimlerinde Köprülü yaylası, Namazgah Tepe, Taşbaşı Tepe, Ballıktaşı Tepe, Ardıç Tepe, Kasnaklı Tepe dolaylarında gözlemlenmektedir. Anamasdağ formasyonuna ait Anamasdağ kireçtaşları bol kırık ve çatlaklı, yer yer dolomitik, kristalin dokulu, sert, kırılgan krem, bej renkli olarak temsil edilir (Soyaslan, 2004; Elitok, 2000). İnceleme alanında Anamasdağ formasyonu altta Fele formasyonu ile uyumsuz üstte ise Gölgeli formasyonu ile uyumlu olarak

34 22 gözlenmektedir. Anamasdağ formasyonunun yaşını Elitok (2000) yaptığı çalışmalarda Kretase- Alt Eosen olarak belirlemiştir Gölgeli formasyonu (Teg) Gölgeli formasyonu inceleme alanı içerisinde Kızıldağ ın kuzey kesimlerinde Orman evleri ile Silindi çiftliği arasında ince bir hat boyunca, ayrıca inceleme alanı batısında Gölgeli mevkii civarında, Uykutepeleri ve Taşbaşı Tepe doğu kesimlerinde gözlenmektedir. Öztürk vd. (1981) tarafından Gölgeli formasyonu olarak adlandırılan birim yeşil, kahverengi, boz, sarı, gri, koyu gri, açık kahve kumtaşı, kiltaşı, silttaşı, kumlu kireçtaşından oluşmaktadır. Bu çalışmada da aynı isimle adlandırılmıştır. Gölgeli formasyonu altta Anamasdağ formasyonu ile uyumlu, üstte Kızıldağ ofiyolitleri tarafından bindirmeli olarak üzerlenmektedir. Öztürk vd. (1981), birimin yaşını Gedikli güneyi ve kuzeyinde Alt Eosen üstü olarak bildirmiş, daha sonra Elitok (2000) yaptığı çalışma ve bulduğu paleontolojik verilerden birimin yaşını Orta Eosen olarak belirlemiştir. Buna göre birimin yaşı Orta Eosen olarak kabul edilmiştir Göksöğüt formasyonu (Tmpg) İnceleme alanı kuzeybatısında Onikidönüm, Yenicekale, Kocabel sırtı, Bozoğlan sırtı, Tuğluk sırtı civarında gözlenen birim başlıca beyaz, sarımsı beyaz, sarımsı yeşil, kahve, yeşil gri yer yer kaba taneli kumtaşı, kiltaşı, silttaşı, kireçtaşı, çamurtaşı, marn ardalanmasından oluşur. İlk kez Demirkol (1986) tarafından adlandırılan birim, bu çalışmada da aynı isimle kullanılmıştır. Göksöğüt formasyonu Bağkonak formasyonu ile yanal geçişli olup altta Deliktaş formasyonuyla uyumsuz ve yine üstte alüvyonla uyumsuz bir dokanak ilişkisine sahiptir.

35 23 Şekil 4.5. Göksöğüt formasyonunun görünümü Göksöğüt formasyonunun yaşını Yağmurlu (1991), birime ait kireçtaşları içinde Limnea sp. ve Planorbis sp. gibi tatlı su Gastrapodlarının yaygın olarak bulunduğunu belirtmiş, Demirkol (1982), formasyon içerisinde Lamellibranchia ve Gastrapod bulunduğunu fakat tanıtımının yapılamadığını belirtmiştir. Bütün bu veriler ışığında birimin yaşı Üst Miyosen- Pliyosen olarak kabul edilmiştir Alüvyon (Qal) ve Yamaç Molozu (Qym) Alüvyon inceleme sahası içerisinde geniş bir alanı kaplamaktadır. Şarkikaraağaç ın da içinde yer aldığı ova içerisinde ve allokton konumlu birimlerin arasındaki çukurluk alanlarda yer alan alüvyon değişik kökenli kaya birimlerine ait gevşek tutturulmuş veya tutturulmamış killi, siltli kum, çakıl ve bloklardan oluşmuştur. Yamaç molozu özellikle Kızıldağ ofiyolitlerinin dokanakları boyunca ve çoğunlukla bu birimine ait kayaların değişik boyutlu ve farklı derecelerde yuvarlaklaşmış çakıllarından oluşmaktadır. Büyük vadilerin ağız kesimlerinde yelpaze görünümü vermektedir.

36 Allokton Birimler Kızıldağ Ofiyolitleri (Kk) Kızıldağ ofiyolitleri Şarkikaraağaç güneyinde Kızıldağ, Kırmızı Tepe, Kızılyurt Tepe, Yel değirmeni Tepe, Kızıl Tepe, Öğlegediği Tepe, batı kesiminde Belceğiz güneyi, Kızılkale Tepe, Kızılsivri Tepe, Gölgeli mevkii kuzeyinde gözlenmektedir. Birim, Çapan (1980) tarafından Marmaris bölgesinde Marmaris Peridotiti, Şarkikaraağaç ve dolayında çalışma yapan Öztürk vd. (1981) tarafından Kızıldağ ofiyolitleri olarak adlandırılmıştır. Bu çalışmada da aynı isim kullanılmıştır. Kızıldağ ofiyolitleri yeşil, koyu yeşil, siyah renkli kuvarsit gibi kaya birimlerinin üzerinde başlıca harzburjit ve dunitten meydana gelen peridotit napından oluşmaktadır. Şekil 4.6. Kızıldağ ofiyolitlerinden bir görünüm Kızıldağ ofiyolitleri Kızıldağın doğu ve kuzeydoğu kesimlerinde Hacıalabaz kireçtaşları ve Gölgeli formasyonuyla bindirmeli olarak bulunmaktadır. Yine Kızıldağ ofiyolitleri Eğirler formasyonu ile bindirmeli bir dokanak ilişkisine sahip

37 25 olup Eğirler formasyonu Kızıldağ ofiyolitleri üzerine tektonik olarak yerleşmiş durumdadır. Kızıldağ ofiyolitlerinin yaşı Üst Eosen olarak belirlenmiştir (Elitok, 2000) Eğirler formasyonu (Ke) İnceleme alanı içerisinde Sürtmeçiftliği batı kesimlerinde, Arpaderesi Tepe civarlarında, batıda ise Ardıç-Meşe, Tavşan Tepe, Kızılyokuş sırtı, Aşılık mevkii civarında gözlenmektedir. Formasyonun adlandırılması Öztürk vd. (1981) tarafından yapılmış olup bu çalışmada da Eğirler formasyonu adı kullanılmıştır. Eğirler formasyonunun egemen kaya türü yeşil, bordo renkli, karbonat çimentolu, değişik boyutlarda kireçtaşı ve bazik bloklar içeren volkanik arakatkılı kumtaşlarıdır. Eğirler formasyonu Aşılık mevkii batısında, ofiyolitler üzerinde tektonik olarak bulunmakta, doğuda ise alüvyon ve yamaç molozu ile uyumsuz olarak örtülmektedir. Eğirler formasyonunu üstte Deliktaş formasyonu tektonik olarak üzerlemektedir. Birimin yaşı Öztürk vd. (1981) tarafından yaptıkları paleontolojik çalışmalardan elde ettikleri bulgulara göre Senomoniyen (Üst Kretase) dir.bununla birlikte bölgesel deneştirme sonucu Paleosen e değin çıkabileceği düşünülmektedir (Elitok, 2000, MTA Raporu, 1987) Deliktaş formasyonu (TRd) Deliktaş formasyonu inceleme alanı içinde güney kesimlerde görülmektedir. Sürtmedağı Tepe, Sürtmesivrisi Tepe, Arpaderesi Tepe, batıda ise Ardıç, Aylı Tepe, Ardıç-Meşe, Eşekçigediği, Ağılkaya Tepe, Karaçalı Tepe, Tavşan Tepe, Akçalı Tepe, Çaltıkaya Tepe de gözlenmektedir. Birim adını, Öztürk vd. (1981) tarafından Kızıldağ ofiyolitleri üzerinde yer alan rekristalize kireçtaşlarından almış ve bu çalışmada da bu adlama kullanılmıştır.

38 26 Deliktaş kireçtaşı bej, beyaz, gri renkli bol kırık çatlaklı, erime boşluklu, genellikle masif yapılı, kolay kırılgan ve dağılgan rekristalize kireçtaşlarından oluşmuştur. Deliktaş formasyonu Eğirler formasyonu üzerinde tektonik dokanakla yerleşmiştir. Çaltıkaya Tepe civarlarında ise alüvyonla örtülüdür. Birimin yaşı Öztürk vd. (1981) tarafından Üst Triyas olarak belirlenmiştir Yapısal Jeoloji Çalışma alanının yapısal özelliklerini neotektonik dönem ve özellikle Isparta Büklümü nün oluşum mekanizması içerisinde düşünmek daha doğru olacaktır. Çünkü, çalışma alanı Paleozoyik ten günümüze kadar olan birçok orojenez hareketinden etkilenmiş ve daha çok son dönemlerde gerçekleşen orojenik olaylar daha öncekilerin etkilerini çoğunlukla silmiştir. Çalışma alanında Anamasdağ grubu kaya birimleri çoğunlukla daha kolay anlaşılabilen bir yapı gösterirken, Sultandağ grubu adı altında toplanan kaya birimleri ile allokton konumlu Kızıldağ ofiyolitleri, Eğirler formasyonu ve Deliktaş formasyonu daha karmaşık bir yapı sunmaktadırlar. Anamasdağ grubunun Mesozoyik ve Tersiyer yaşlı formasyonlarında karbonatlarındaki tabakalanmalar yer yer iyi korunmuş olup kalın karbonatlardan oluşan bu örtüde, erime, karstik olaylar vb. sebeplerden tabakalanmaların büyük bir kısmının bozulduğu gözlenmiştir. Bu gruptaki kaya birimlerinin tabakalanma ve eğimleri dağın doğu kesimlerinde K B, KD, batı kesiminde ise, K B, GB dır. Sultandağ kesiminde ise tabakalanma ve eğim; K B, GB dır (Elitok, 2000). Daha karmaşık bir yapıya sahip olan Sultandağ Grubuna ait formasyonlardan Kambriyen yaşlı Çaltepe formasyonunda tabakalanma gözlenmezken, Kambriyen- Ordovisiyen yaşlı Sultandede formasyonuna ait kireçtaşı arakatkılı, ince ve kaba kırıntılılardan oluşan birimde kaba yapraklanmanın yanında oldukça iyi gelişmiş ince ve düzenli bir yapraklanma görülür.

39 27 Çalışma alanına tektonik olarak (allokton) yerleşen Kızıldağ ofiyolitleri, Eğirler formasyonu ve Deliktaş formasyonu diğer gruplar içerisindeki formasyonlara göre daha fazla bir deformasyona sahiptir. Birimlerdeki tabakalar tektonizmanın etkisiyle ortaya çıkan kıvrımlanmalar sonucu yer yer belirlenemeyecek şekilde biçim değiştirmişlerdir. Bu birimlerde oldukça kıvrımlı ve kırıklı olmalarından dolayı tabaka doğrultu ve eğimlerinde çok sık değişimler gözlenmekte genel bir gidiş göstermemektedirler (Elitok, 2000) Faylar Oldukça önemli kırık zonları üzerinde yer alan inceleme alanında fayların doğrultuları, kıvrım eksen doğrultuları ile büyük ölçüde paralellik sunar. Nitekim bu fay demetleri kıvrımlara paralel olarak içi KD ya bakan geniş bir yay çizer. İnceleme alanında Neojen ve Kuvaterner yaşlı çökelleri etkilemiş normal fayların yanında Neojen öncesi kayalarla ilişkin ters fayların varlığı da gözlenmiştir. Bölgede gözlenen ve haritaya geçirilebilen normal fayların doğrultuları KB- GD, KD- GB ve D- B dır. Fay düzlemlerinin eğimi ise arasında değişir. Düşey fay, inceleme alanının batı kesiminde Anamasdağ formasyonu ile Kızıldağ ofiyolitleri, Gölgeli formasyonu, Göksöğüt formasyonu ile olan dokanak boyunca yaklaşık olarak KB- GD doğrultulu olarak gözlenmektedir. Belceğiz batısında Taşlık Tepe den başlayıp kuzeybatıya doğru Gölgeli mevkiine kadar ulaşmakta ve bu arada Taşbaşı Tepe civarında doğrultu atımlı bir fay ile ötelenmektedir. Fayın eğimi Belceğiz batısında dik ve dike yaklaşırken Gölgeli mevkii civarında ve güney kesimlerinde azalmaktadır. Yenicekale nin batı kesimlerinde Anamasdağ formasyonu ile Pliyosen yaşlı Göksöğüt formasyonu arasındaki dokanak boyunca bu düşüm gözlenmektedir. Özellikle Gölgeli mevkii ve güney kesimlerinde dokanak ilişkileri uyumlu olmasına rağmen Gölgeli formasyonu ile Anamasdağ formasyonu arasındaki ilksel dokanak ilişkileri faylanmadan dolayı bozulmuştur. Bu kesimlerde Gölgeli formasyonuna ait kumtaşı tabakalarında oldukça yoğun bir kırıklanma, düzensiz bir katmanlanma dikkati çekmektedir (Elitok,2000).

40 28 Normal faylar Anamasdağ formasyonu içerisinde yukarıda bahsedilen büyük fayın doğrultusuna paralel konumlu daha küçük ölçekli faylar olarak Taşbaşı Tepe, Eşekalanı, Sarıin, Kuvvetalanı doğu kesimlerinde gözlenmektedir (Elitok, 2000). Şarkikaraağaç güneydoğusunda Hacıalabaz formasyonu içerisinde Kayrancı Tepe civarında yaklaşık KB- GD doğrultulu olarak yer almaktadır. Aynı zamanda Armutlu kuzeybatısında Akçalı Tepe, Karaçalı Tepe civarında Deliktaş formasyonu içerisinde yaklaşık D- B doğrultulu küçük ölçekli düşey faylar olarak gözlenmektedir (Elitok, 2000). Poisson (1977) Üst Miyosen (Tortoniyen) sonrası Isparta Büklümü nün doğu kanadının batı kanadı üzerine bindirdiğini (Aksu bindirmesi) belirtmiştir. Koçyiğit (1981) Isparta büklümü nün kuzey kısmında yerel olarak Orta Oligosen den beri sıkışma tektoniği yerine, neotektonik dönemde çekme tektoniğinin egemen olduğunu ifade etmiştir. Böylece inceleme alanı içerisinde bu çekme tektoniğinin etkileri bariz bir şekilde gözlenmiş, normal ve düşey fayların ofiyolit yerleşiminden sonra Koçyiğit (1981) in ifade ettiği gibi Orta Oligosen den sonra oluştuğu düşünülmektedir. Doğrultu atımlı faylar özellikle inceleme alanının doğu kesiminde Paleozoyik ve Mesozoyik yaşlı birimlerde yoğunlaşmış olarak dikkati çekmektedir. Arslandoğmuş güneyinde Kütlü Tepe de, Köprüköy kuzeyi Düzbaşı Tepe de ve güneyinde Karatepe güneybatı kesimlerinde Çaltepe formasyonu ile Sultandede şistleri arasında küçük ölçekli atımlar halinde (1000 metreyi bulmayan) gözlenmektedir. Aşağıdinek doğusu Yellibel Tepe de Çaltepe formasyonu, Sultandede formasyonu ve Bağkonak formasyonu arasında mevcuttur. Karatepe civarında yaklaşık D- B doğrultulu olarak gözlenmektedir. Yassıbel kuzeyinde Kayrancı Tepe ve Külbaşı Tepe doğu kesimlerinde Hacıalabaz formasyonu ile Paleozoyik ve Triyas yaşlı formasyonlar arasında yer almaktadır. Karayaka batısında Arpaderesi Tepe civarında allokton konumlu Deliktaş formasyonu ile Eğirler formasyonu arasında Taşbaşı Tepe, Gölgeli mevkii civarında Anamasdağ formasyonu, Gölgeli formasyonu ve Kızıldağ ofiyolitleri arasında yaklaşık KKB- GDD olarak gözlenmektedir. Yine Gölgeli mevkii batı kesimlerinde Anamasdağ formasyonu ile Kızıldağ ofiyolitleri ve

41 29 Göksöğüt formasyonu arasında yaklaşık KD- GB doğrultulu küçük atımlı faylar halinde dikkati çekmektedir. İnceleme alanı içerisinde yer alan doğrultu atımlı fayların konumuna bakıldığında bunların genel olarak KD- GB ve D- B doğrultulu oldukları Paleozoyik ve Mesozoyik yaşlı birimleri etkilediği dikkati çekmektedir. Kızıltepe civarında KD- GB doğrultulu keskin bir fay ve bu takip edildiğinde Yassıbel civarında Paleozoyik ve Mesozoyik birimlerin ötelendiği görülmektedir. Aynı zamanda muhtemel olarak düşünülen KD- GB doğrultulu bu fay hem güney hem de kuzey kesimlerdeki daha küçük ölçekli faylarla paralellik sunmaktadır (Elitok, 2000). Feletepe doğu yamacında alt kesimlerde Orta Triyas yaşlı Fele formasyonu bulunmaktadır. Bu birim üzerinde Üst Kambriyen- Alt Ordovisiyen yaşlı Sultandede formasyonu ve bunun üzerinde de Alt- Orta Kambriyen yaşlı Çaltepe formasyonu ters fayla yer almaktadır. Aynı şekilde Fele Tepe kuzeyi ve Yassıbel batısında aynı birimler arasında bu ters faylanmalara rastlanmaktadır. Bu ters faylar bölgede Erken Kimmerid hareketlerinin etkilerini yansıtmaktadır. Anamasdağı nın bugünkü morfolojisini kazandıran, doğu ile batı tarafını sınırlayan, KB- GD uzanımlı düşeye yakın eğimli birbirine paralel basamak faylar Miyosen sonrası tektonikle ilişkilidir. Düşey fayların doğuya bakan blokları bir diğerine göre alçalmıştır. Bu hareketler sırasında genel gidişe dik ve/veya dike yakın fayların da geliştiği gözlenir (MTA Raporu, 1987). Sultandağı nda Paleozoyik- Mesozoyik yaşlı kaya birimlerini kesen ve dike yakın eğim sunan faylar, küçük yaylar çizmesine karşılık genelde KB- GD, KD- GB uzanım sunar. Normal fayların düşey atımları yanı sıra doğrultu atımlarının da varlığı göze çarpar (MTA Raporu,1987). İnceleme alanında sürüklenimler, bölgede allokton konumlu olan Eğirler formasyonu, Deliktaş formasyonu ve Kızıldağ ofiyolitlerinin bir kütle halinde yerleşimi ile karakterize edilir.anamasdağı doğusu ile Sultandağı güneyi arasındaki

42 30 çukurluğa yerleşmiş bulunan bu kütle, Anamasdağı doğusunda KB- GD uzanımlı bir hat boyunca Alt Eosen sonrası- Lütesiyen de Anamasdağ formasyonu üzerine sürüklenmiştir. Ayrıca, Eğirler formasyonu, Deliktaş formasyonu ve Kızıldağ ofiyolitlerinin de kendi içinde tektonik dilimler şeklinde birbiri üzerine binik olduğu görülür (MTA Raporu, 1987).

43 HİDROLOJİ Çalışma alanının ayrıntılı hidroloji incelemesinin yapılması amacıyla havza içerisinde ve çevresinde bulunan Devlet Meteoroloji İstasyonlarının uzun yıllara ait ölçümleri değerlendirilerek su bilanço elemanları hesaplanmıştır. Bilanço hesaplamalarında gerekli olan hidrojeolojik verilerin belirlenmesi için yağış, akış, buharlaşma- terleme (evapotranspirasyon) ve süzülme (sızma) verileri değerlendirilmiştir Yağış Çalışma alanı ve çevresinde bulunan yerleşim birimlerinin ortalama yağış miktarları; Gelendost DMİ de 577,1 mm (22 yıllık), Yalvaç DMİ de 503,82 mm (31 yıllık), Akşehir DMİ de 587,42 mm (31 yıllık), Şarkikaraağaç DMİ de 437,12 mm (29 yıllık), Yenişarbademli DMİ de 816,88 mm (23 yıllık), Ilgın DMİ de 430 mm (22 yıllık), Aşağıçiğil DMİ de 491,16 mm (8 yıllık), Aksu DMİ de 860,90 mm (13 yıllık) olarak hesaplanmıştır. Çalışma alanı için ortalama yağış miktarı, yukarıda verilen DM istasyonları verilerinden yararlanılarak eş yağış (izohyet) eğrileri yöntemi ile 518,42 mm olarak tespit edilmiştir. Buna göre yaklaşık 831 km 2 lik Şarkikaraağaç ovası için ortalama yağış miktarı x 10 6 m 3 / yıl olarak belirlenmiştir (Şekil 4.5 ).

44 32

45 33 Hesaplamalarda yararlanılan DM istasyonlarının yağış verileri eklenik sapma grafikleri ile değerlendirilmiştir. Gelendost a ait eklenik sapma grafiğinde, yılları arası yağışlı dönemi, yılları arası kurak dönemi, yılları arası yağışlı dönemi, yılları arası kurak dönemi göstermektedir (Şekil 4.8 a-b ). Yalvaç a ait eklenik sapma grafiğinde, yılları arası yağışlı dönemi, yılları arası kurak dönemi, yılları arası yağışlı dönemi, yılları arası kararlı dönemi, yılları arası kurak dönemi ve yılları arası yağışlı dönemi temsil etmektedir (Şekil 4.9 a-b ). Akşehir e ait eklenik sapma grafiğinde yılları arası yağışlı dönemi, yılları arası kurak dönemi, yılları arası yağışlı dönemi, yılları arası kurak dönemi ve yıları arası yağışlı dönemi temsil etmektedir (Şekil 4.10 a-b ). Şarkikaraağaç a ait eklenik sapma grafiğinde yılları arası yağışlı dönemi, yılları arası kurak dönemi, yılları arası yağışlı dönemi, yılları arası ise kurak dönemi temsil etmektedir (Şekil 4.11 a- b ). Yenişarbademli e ait eklenik sapma grafiğinde yılları arası yağışlı dönem, yılları arası kurak dönemi, yılları arası yağışlı dönemi, yılları arası kurak dönemi, yılları arası ise yağışlı dönemi temsil etmektedir (Şekil 4.12 a- b ). Ilgın a ait eklenik sapma grafiğinde yılları arası kurak dönemi, yılları arası yağışlı dönemi, yılları arası kurak dönemi ve yılları arası yağışlı dönemi göstermektedir (Şekil 4.13 a-b ).

46 34 Aksu a ait eklenik sapma grafiğinde yılları arası kararlı dönemi, yılları arası yağışlı dönemi, yılları arası kurak dönemi ve yılları arası yağışlı dönemi temsil etmektedir (Şekil 4.14 a-b ). Çizelge 4.1. Şarkikaraağaç ovası ve çevresindeki Devlet Meteoroloji İstasyonları yıllık ortalama yağış verileri Yıllar Gelendost Yalvaç Akşehir Şarkikarağaç Yenişarbademli Ilgın Aksu ,6 561,2 633,4 461, ,2 553, ,3 787, ,7 640,2 792,8 540,5 1130, ,2 602,7 731,8 517,4 1005, , ,5 446,7 716, ,3 403,2 666,8 447,3 760, ,9 359,2 471,3 356,2 586, , , , ,1 409,9 441, , ,8 537,2 594,1 526,1 970,2 431, , ,4 524,8 931,5 505, ,1 390,8 711,1 340,7 724,8 392, ,8 661,8 719,2 524,7 997,1 388, , ,3 503,6 967,8 448, ,7 502,3 569,6 459,7 745,3 373, , ,5 584,7 1265,7 417, ,3 508,2 508, ,8 388, ,2 586,9 647,3 689, ,3 843, ,5 474,6 491,5 408,7 484,4 347, ,3 557,9 581,6 506, ,8 928, ,7 436,3 371,3 483,4 685,7 388,7 803, ,3 521,4 641,1 585,4 874,2 511,7 1021, ,1 657,3 630,2 975,9 513,2 1135, ,1 469,1 463,6 784,2 388,2 860, ,5 452,7 391,6 348,5 597, ,1 610,8 623,3 457,5 893, ,1 479,4 403,9 383,8 659, ,3 385, ,8 761, ,6 533,4 434,2 413,6 861, ,7 675,5 560, ,7 807,3 584,2 Top , , , , , Ort. 577,1 503,82 587,42 437,12 816, ,92 Yıl

47 yağışlı dönem kurak dönem yağışlı dönem kurak dönem ORTALAMA YILLIK YAĞIŞ (mm) YILLAR Eklenik Sapma Eğrisi Şekil 4.8-a. Ortalama yıllık yağıştan eklenik sapma grafiği (Gelendost DMİ) YAĞIŞ (mm) Ortalama Yıllık Yağış: 577,1 mm YILLAR Yıllık Toplam Yağış Şekil 4.8-b. Gelendost bölgesinde yağışın yıllara göre dağılım grafiği

48 yağışlı döne m kurak dönem yağışlı dönem kararlı dönem kurak dönem yağışlı dönem ORTALAMA YILLIK YAĞIŞ (mm) YILLAR Eklenik Sapma Eğrisi Şekil 4.9-a. Ortalama yıllık yağıştan eklenik sapma grafiği (Yalvaç DMİ) YAĞIŞ (mm) Ortalama Yıllık Yağış: 503, mm YILLAR Yıllık Toplam Yağış Şekil 4.9-b. Yalvaç bölgesinde yağışın yıllara göre dağılım grafiği

49 37 ORTALAMA YILLIK YAĞIŞ (mm) yağışlı dönem kurak dönem yağışlı dönem YILLAR kurak dönem yağışlı dönem 1996 Eklenik Sapma Eğrisi Şekil 4.10-a. Ortalama yıllık yağıştan eklenik sapma grafiği (Akşehir DMİ) YAĞIŞ (mm) Ortalama Yıllık Yağış: 587,42 mm. YILLAR Yıllık Toplam Yağış Şekil 4.10-b. Akşehir bölgesinde yağışın yıllara göre dağılım grafiği

50 38 ORTALAMA YILLIK YAĞIŞ (mm) yağışl ı dö kurak döne m YILLAR yağışlı dönem kurak dönem Eklenik Sapma Eğrisi Şekil 4.11-a. Ortalama yıllık yağıştan eklenik sapma grafiği (Şarkikaraağaç DMİ) YAĞIŞ (mm) YILLAR Ortalama Yıllık Yağış : 437,12 mm Yıllık Toplam Yağış Şekil 4.11-b. Şarkikaraağaç bölgesinde yağışın yıllara göre dağılım grafiği

51 39 ORTALAMA YILLIK YAĞIŞ (mm) yağışlı 600 dönem kurak dönem yağışlı dönem YILLAR kurak dönem yağışlı dönem Eklenik Sapma Eğrisi Şekil 4.12-a. Yenişarbademli ortalama yıllık yağıştan eklenik sapma grafiği YAĞIŞ (mm) YILLAR Ortalama Yıllık Yağış : 816,88 mm Yıllık Toplam Yağış Şekil 4.12-b. Yenişarbademli bölgesinde yağışın yıllara göre dağılım grafiği

52 40 ORTALAMA YILLIK YAĞIŞ (mm) kurak dönem yağışlı dönem YILLAR kurak dönem yağışlı dönem Eklenik Sapma Eğrisi Şekil 4.13-a. Ortalama yıllık yağıştan eklenik sapma grafiği (Ilgın DMİ) Ortalama Yıllık Yağış: 430 mm YAĞIŞ (mm) YILLAR Yıllık Toplam Yağış Şekil 4.13-b. Ilgın bölgesinde yağışın yıllara göre dağılım grafiği

53 41 ORTALAMA YILLIK YAĞIŞ (mm) kararlı dönem yağışlı dönem kurak dönem yağışlı dönem YILLAR Eklenik Sapma Eğrisi Şekil 4.14-a. Ortalama yıllık yağıştan eklenik sapma grafiği (Aksu DMİ) Ortalama Yıllık Yağış: 860,90 mm YAĞIŞ (mm) YILLAR Yıllık Toplam Yağış Şekil 4.14-b. Aksu bölgesinde yağışın yıllara göre dağılım grafiği

54 Buharlaşma Çalışma alanında gerçekleşen buharlaşma miktarını tespit edebilmek amacıyla Thornthwaite yöntemi kullanılmıştır. Thornthwaite yönteminde kullanılan aylık sıcaklık ve yağış verileri Şarkikaraağaç ilçesine ait Devlet Meteoroloji İstasyonundan temin edilmiştir. Elde edilen bu veriler yardımıyla çalışma alanındaki potansiyel ve gerçek buharlaşma değerleri hesaplanmıştır (Çizelge 4.2 ) Bölgede gerçekleşen toplam ortalama yıllık yağış miktarı 473,73 mm, potansiyel buharlaşma değeri olan Etp değeri 635,25 mm ve gerçek buharlaşma değeri olan Etr değeri ise 340,89 mm olarak hesaplanmıştır. Elde edilen bu veriler ışığında yağış ve potansiyel buharlaşma grafiği hazırlanmıştır. Grafikte, Ocak ayından itibaren Nisan ayının sonuna kadar olan yağış miktarı ve Kasım- Aralık aylarındaki yağış miktarı çalışma alanında gerçekleşen potansiyel buharlaşma (Etp) miktarından fazladır (Şekil 4.13 ). Bu nedenle Etp, Etr ye eşittir ve bu dönemdeki su fazlası 132,84 mm olarak hesaplanmıştır. 100 mm olarak kabul edilen zemin nem rezervi Mayıs ayından Haziran ayının ortalarına kadar harcanmıştır. Haziran ayı ortalarından Ekim ayı sonuna kadar gerçekleşen su noksanı 824,32 mm dir. Ovada 473,73 mm olan yıllık yağışın 340,89 mm lik kısmı buharlaşarak atmosfere dönmektedir. Çalışma alanındaki su fazlası tüm yağışın % 28 i kadardır.

55 43 Çizelge 4.2. Şarkikaraağaç Meteoroloji istasyonu için hazırlanan Thornthwaite buharlaşma- terleme bilançosu Ş.Karaağaç Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Toplam Aylık Sıcaklık ( C) 0 0 4,76 9,86 13,87 17, ,28 17,44 11,67 5,34 0,84 Aylık İndeks (i) 0 0 0,92 2,79 4,68 6,94 8,78 8,96 6,62 3,60 1,10 0,06 44,45 Etp (mm) ,81 45,06 75,36 103,27 124,95 118,80 83,50 47,97 16,68 1,85 635,25 YAĞIŞ (mm) 49,43 42,44 45,80 52,76 43,20 29,96 21,97 10,70 10,40 43,26 51,33 72,48 473,73 Zemin Rezervi , , Etr (mm) ,81 45,06 75,36 97,8 21,97 10,70 10,40 43,26 16,68 1,85 340,89 Zemin Rezerv Değişimi Su Noksanı (mm) Su Fazlası (mm) Enlem Düzeltme Katsayısı ,16-67, ,65 65, ,43 102,98 108,1 73,1 4, ,32 49,43 42,44 27,99 7, ,28 132,84 0,85 0,84 1,03 1,10 1,23 1,24 1,25 1,17 1,04 0,96 0,84 0,83

56 Zemin Rezervinin Kullanılması Zemin Rezervinin Tamamlanması (mm Su Noksanı YAĞIŞ (mm) Etp (mm) Su Fazlası Aylar 44 Şekil Thornthwaite yöntemine göre Şarkikaraağaç için yağış ve Etp nin aylık değişim grafiği

57 Akış 831 km 2 lik bir alana sahip olan Şarkikaraağaç havzası içerisinde sürekli akışa sahip dereler Köprüköy Deresi, Gürleyik Dere ve Çukur Dere dir (EK-1). Bununla birlikte mevsimlere bağlı olarak yağışlı dönemde yüzeysel akışa geçen pek çok irili ufaklı dere bulunmaktadır. Bunlardan bazıları Fele Pınarı, Kaysuluk Dere, Eğriçay, Değirmençayı Dere, Deveci Dere, Kovalı Dere, Aşağıkaramuklu Dere, Koru Dere, Karakaya Pınarı, Tavuk Deresi, Devegöçüren Dere, Bebik Dere, Derbent Dere, Başdeğirmen Dere, Arpayeri Dere, İnönü Dere, Karadeli Dere, Kirazlı Dere, Çukurçay, Yamada Çayı, Erikli Dere, Karagan Dere, Damlı Dere dir. Şarkikaraağaç havzası içerisinde yer alan bu dereler havza içerisinden doğup yine havza içerisine boşalırlar. Bu derelerden; Köprüköy Deresi, Gürleyik Dere, Karakaya Pınarı, Kaysuluk Dere ve Fele Pınarına ait akım rasat değerleri Çizelge (4.3 a- b- c- d- e) de verilmiştir. Çalışma alanı içerisinde beslenme havzası dışına yağışlı dönemde Beyşehir Gölü ne boşalan veya dışarıdan havzayı besleyen yüzeysel akış bulunmamaktadır.

58 46 Çizelge 4.3-a. Köprüköy Deresi Akım Rasat Değerleri Su yılı Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Tem. Ağus. Eylül ,24 0,35 0,47 1,17 1,49 1,29 0,51 0,36 0,3 0,22 0,18 0, ,14 0,24 0,16 0,5 0,94 0,85 0,81 0,82 0,87 0,45 0,32 0, ,06 0,51 0,58 0,58 1 2,18 3,9 1,6 0,26 0,19 0,17 0, ,26 0,4 0,56 0,9 1,36 0,82 0,31 0,26 0,17 0,05 0, ,09 0,37 0,81 0,56 1,41 1,06 0,55 0,46 0,19 0,14 0,12 0, ,08 0,11 0,33 0,26 0,67 0,7 0,34 0,17 0,02 0,01 0, ,03 0,45 2,32 0,61 0,69 1,61 2,28 0,79 0,64 0, ,37 0,69 1,33 1,94 1,35 0,42 0,04 0, ,1 0,13 0,22 0,26 0,35 0,58 0,18 0,09 0,02 0,03 0,02 0 Top. 1 2,56 5,82 5,53 9, ,2 4,97 2,51 1,13 0,91 0,7 Ort. 0,11 0,28 0,65 0,61 1,03 1,23 1,14 0,55 0,28 0,13 0,1 0,1 Çizelge 4.3-b. Gürleyik Dere Akım Rasat Değerleri su yılı Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Tem. Ağus. Eylül ,37 0,12 0,03 0, ,03 0,05 0,03 0,17 0,04 0,21 0,26 0, ,04 0, ,25 0, ,09 0,17 0 0,31 0, Top. 0 0,16 0,37 0,03 0,48 1,03 0,57 0,29 0, Ort. 0 0,04 0,09 0,01 0,12 0,26 0,14 0,07 0,

59 47 Çizelge 4.3-c. Fele Pınarı Akım Rasat Değerleri su yılı Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Tem. Ağus. Eylül ,12 0,1 0, ,06 0 0, ,04 0,11 0,16 0,06 0,08 0,08 0,09 0,06 0,071 0,068 0,061 0, ,11 0,1 0,11 0,21 0 0,1 0,17 0,13 0,089 0,064 0,087 0, ,11 0,06 0,05 0,09 0,12 0 0,13 0,11 0,141 0,134 0,079 0, ,1 0,09 0,05 0,14 0,09 0,14 0,1 0,13 0,092 0,08 0,076 0, ,08 0,12 0,07 0,08 0,1 0,067 0,087 0,076 0 Top. 0,48 0,46 0,45 0,58 0,41 0,4 0,56 0,53 0,52 0,433 0,43 0,4 Ort. 0,08 0,08 0,08 0,1 0,07 0,07 0,09 0,09 0,086 0,072 0,071 0,1 Çizelge 4.3-d. Karakaya Deresi Akım Rasat Değerleri su yılı Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Tem. Ağus. Eylül ,03 0,03 0, ,25 0,13 0,13 0,117 0,032 0, ,03 0,05 0,11 0,33 0,37 0,13 0,28 0,18 0,22 0,063 0, ,05 0,13 0,26 0,12 0,39 0,44 0,6 0,29 0,075 0,029 0,043 0, ,05 0,59 0,33 0,07 0,08 0,33 0,13 0,07 0,067 0, ,15 0,05 0,37 0, Top. 0,16 0,79 0,73 0,66 0,89 1,52 1,27 0,67 0,479 0,174 0,095 0,1 Ort. 0,03 0,16 0,15 0,13 0,18 0,3 0,25 0,13 0,095 0,034 0,019 0 Çizelge 4.3-e. Kaysuluk Dere Akım Rasat Değerleri Su yılı Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Hazi. Tem. Ağus. Eylül ,013 0, ,008 0,167 0,04 0,04 0,14 0,04 0,02 0,017 0, ,009 0,12 0,09 0,07 0,02 0,04 0, , ,02 0,05 0,03 0,03 0 0,011 0,017 0,006 0, ,041 0,029 0,02 0,02 0,07 0,05 0,06 0 0, Top. 0 0,067 0,327 0,2 0,19 0,31 0,14 0,12 0,031 0,049 0,006 0,02 Ort. 0 0,013 0,065 0,04 0,04 0,06 0,03 0,02 0,0062 0,0098 0,0012 0

60 Su Bilançosu Bu bölümde yukarıda ayrıntılı olarak tanımlanan hidrolojik veriler kullanılarak Şarkikaraağaç havzası için su bilançosu hazırlanmıştır. Alanda en önemli beslenim kaynağı yağıştır. Havza için eş yağış eğrileri yöntemine göre belirlenen ortalama yağış miktarı mm dir (Bölüm 4.4.1). 831 km 2 lik alana sahip Şarkikaraağaç ovası için ortalama yağış miktarından beslenim x 10 6 m 3 /yıl olarak belirlenmiştir. Ova için diğer beslenim kaynağı ise Beyşehir gölü nden alınan sulama suyudur. Şarkikaraağaç ovasına Beyşehir gölünden 2005 yılında x 10 6 m 3 sulama suyu alınmıştır. DSİ 18. Bölge Müdürlüğü tarafından yapılan araştırmalarda ova için 2005 yılında belirlenen sulama randımanı % 26 dır. Gölden alınan su miktarının %26 sı bitkiler tarafından kullanılmakta, % 74 ü ise yeraltına süzülmekte ve buharlaşmaktadır. Beyşehir gölünden alınan sulama suyunun x 10 6 m 3 lük miktarı yeraltına süzülmekte ve buharlaşmaktadır. Örenköy ve Şehitler göletlerinden alınan sulama suyu miktarı hakkında bilgiye ulaşılamamıştır. Bu nedenle göletlerden sulama suyu beslenimi bilanço hesaplamalarında kullanılmayacaktır (Çizelge 4.4). Şarkikaraağaç ovasında en önemli boşalım elemanı buharlaşmadır. Ortalama 340,89 mm gerçek buharlaşma (Etr) değeri ile ortalama x 10 6 m 3 /yıl su buharlaşmaterleme yoluyla boşalmaktadır (Bölüm 4.4.2). Alüvyon ova içerisinde resmi kurumlar ve özel kişilere ait yaklaşık 150 adet sondaj ve keson kuyu mevcuttur. DSİ 18. Bölge Müdürlüğüne ait 29 adet sondaj kuyusu bulunmaktadır. Kuyuların ortalama l/s debi (DSİ 18. Bölge Müd. verileri) ile 6 saat ve yılda 150 gün çalıştığı varsayılırsa kuyulardan toplam 3.83x 10 6 m 3 /yıl su çekilmektedir. Araştırma alanında yapılan statik seviye ölçüm çalışmaları sırasında ovada yaklaşık 65 adet keson kuyu olduğu görülmüştür. Bu kuyulardan ortalama 1.05 x10 6 m 3 /yıl su çekilmektedir. Özel şahıslara ait yaklaşık 55 adet sondaj kuyusundan ortalama 30 l/s debi ile 5.34 x10 6 m 3 /yıl su alınmaktadır. Elde edilen veriler ışığında en doğru yaklaşım sağlanarak yapılan hesaplamalara göre, ovadan

61 49 ortalama x10 6 m 3 /yıl çekilen su miktarı boşalım olarak değerlendirilecektir. Bu miktarın % 74 ü olan 7.56 x10 6 m 3 /yıl lık miktar yeraltına süzülecektir. Araştırma alanında havzadan dışarıya boşalan ve havza içine akan yüzeysel akış bulunmamaktadır. Sadece havzada bulunan kaynakların boşalımları yüzeysel akışa geçmektedir. Bunlar havza içerisinde oluşup tekrar havzadaki alüvyon ortama boşaldıkları için bilanço hesaplamalarında dikkate alınmayacaktır. Kapalı bir havza özelliğindeki ovada özellikle topoğrafik eğimin az olduğu arazilerde, doğal boşaltımın belirli bir zaman içerisinde aksaması sonucu, yeraltısuyu seviyesi yükselmekte ve tarım arazileri için istenmeyen bir durum ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle yeraltısuyunu besleyen etmenler olan yağış, kaynaklar ve sulama sularından yüzeysel akışa geçen fazla suyu toplamak amacıyla, topoğrafik eğime uygun olarak, ovanın doğal boşaltım ayağını oluşturan Deliçay deresi boyunca Çarıksaraylar derivasyon kanalı yapılmıştır. Alüvyon ortamın tamamında yapılan drenaj kanallarının boşalımı bu derivasyon kanalı vasıtasıyla Beyşehir gölüne ulaşmaktadır (EK-2). Sözkonusu kanaldan ortalama yılda x 10 6 m 3 su Beyşehir gölüne yüzeysel akış ile boşalmaktadır (DSİ 18. Bölge Müd.). Şarkikaraağaç havzası güneyde Beyşehir gölü ile sınır oluşturmaktadır. Alüvyon akifer için yapılan yeraltısuyu seviye haritalarında ovanın yeraltısuyu boşalımının Beyşehir gölüne doğru olduğu belirlenmiştir (Bölüm 4.5.4). Alüvyon akifer-beyşehir gölü dokanağında alüvyondan göle yeraltısuyu akımı olacaktır. Bu alandaki yeraltısuyu boşalımı Darcy nin Q = T x i x G formulü ile hesaplanmaktadır. Formulde; T = Transmisibilite katsayısı (m 2 /gün) i = Hidrolik eğim G = Havzanın göle boşalım uzunluğu (m) Transmisibilite değeri olarak bu bölgede açılmış olan numaralı kuyuda belirlenen 4.17 x 10-3 m 2 /s kullanılmıştır (Bölüm 4.5.3). Beyşehir gölü kenarında alüvyon akiferde belirlenen hidrolik eğim dir. Beyşehir gölü ile alüvyon akifer sınırı olan 1125 konturu esas alınarak uzunluğu 2500 m dir. Havzadan göle yeraltısuyu boşalımı 8.22 x10 6 m 3 /yıl olarak hesaplanmıştır.

62 50 Şarkikaraağaç havzası için belirlenen beslenme ve boşalma miktarları çizelge de verilmiştir. Beslenim ile boşalım arasında x 10 6 m 3 /yıl lık fark bulunmaktadır. Ölçümlerde ve hesaplamalarda olabilecek hatalar dikkate alındığında emniyetli kullanılabilecek yeraltısuyu miktarı beslenme-boşalma farkının % 60 ı olarak alınabilir. Buna göre, Şarkikaraağaç ovasında emniyetli kullanılabilecek yeraltısuyu miktarı x10 6 m 3 /yıl dır. Çizelge 4.4. Şarkikaraağaç Ovası su bilançosu BESLENME x 10 6 m 3 /yıl BOŞALMA x 10 6 m 3 /yıl Yağış Buharlaşma Beyşehir gölü Kuyularla çekim sulamasından Sondaj sulamasından 7.56 Beyşehir gölüne 8.22 yeraltısuyu boşalımı Drenaj kanalına boşalım Toplam Toplam

63 HİDROJEOLOJİ Bu bölümde çalışma alanında bulunan su noktaları, litolojik birimlerin hidrojeolojik özellikleri, akiferlerin hidrolojik parametreleri ve yeraltısuyu dinamiği hakkında bilgi verilmektedir Su Noktaları Çalışma alanı içerisinde az sayıda sürekli dere ve mevsime bağlı birçok yüzeysel akış ile kaynak, sondaj kuyusu ve keson kuyu bulunmaktadır. Ayrıca, Şehitler Göleti (Çarıksaraylar) ve Örenköy Göleti işletilmekte olup sulama suyu alınmaktadır. Bunun yanısıra inşa halinde olan Köprüköy Göleti bulunmaktadır. Alanın güneyinde Beyşehir gölü bulunmaktadır Akarsular Çalışma alanındaki yüzeysel akışları göstermek amacıyla drenaj ağı haritası hazırlanmıştır (Şekil 4.16). Köprüköy, Gürleyik ve Çukur dereler sürekli akan derelerdir. Mevsimsel olarak ise; Fele Pınarı, Kaysuluk Dere, Eğriçay, Değirmençayı Dere, Deveci Dere, Kovalı Dere, Aşağıkaramuklu Dere, Koru Dere, Karakaya Pınarı, Tavuk Deresi, Devegöçüren Dere, Bebik Dere, Derbent Dere, Başdeğirmen Dere, Arpayeri Dere, İnönü Dere, Karadeli Dere, Kirazlı Dere, Çukurçay, Yamada Çayı, Erikli Dere, Karagan Dere, Damlı Dere.

64 52

65 53 - Köprüköy Deresi; Köprüköy ün kuzeydoğusunda yer alan Köprüköy Deresinden bölgenin sulama suyu karşılanmaktadır (Şekil 4.17). Üzerinde Köprüköy Göleti inşa edilmekte ve buradan 1017 ha lık tarım arazisinin sulaması planlanmaktadır (Çizelge 4.5).. Şekil Şarkikaraağaç Köprüköy Göleti nin görünümü Çizelge 4.5. Köprüköy göleti teknik özellikleri Göletin Yeri Köprüköy'ün m kuzeydoğusu Akarsuyu Köprüköy Deresi Amacı Sulama İnşaatın (başlama-bitiş) yılı 1995 Gövde dolgu tipi Kaya Dolgu Depolama hacmi 5,48 hm 3 Aktif Hacim 5,10 hm 3 Ölü Hacim 0,38 hm 3 Yükseklik (talvegden) 40,78 m Yükseklik (temelden) 50,78 m Sulama Alanı ha Proje rantabilitesi 1,40 -Gürleyik Dere ; Şarkikaraağaç Örenköy ün sulama suyunu karşılayan Gürleyik Dere üzerinde, işletmede olan Örenköy Göleti bulunmaktadır (Şekil 4.18 ). Bu Gölet sayesinde 306 ha lık tarım arazisinin sulaması yapılmaktadır (Çizelge 4.6 ).

66 54 Şekil Şarkikaraağaç Örenköy Göleti nin görünümü Çizelge 4.6. Örenköy göleti teknik özellikleri Göletin Yeri Şarkikaraağaç-Örenköy'ünün2.5 km güneybatısı Akarsuyu Gürleyik Deresi Amacı Sulama İnşaatın (başlama-bitiş) yılı Gövde dolgu tipi Zonlu Toprak dolgu Depolama hacmi 1,610 hm 3 Aktif Hacim 1,190 hm 3 Ölü Hacim 0,420 hm 3 Yükseklik (talvegden) 27,50 m Yükseklik (temelden) 41,64 m Sulama Alanı 306 ha Proje rantabilitesi 1,53 - Çukur Deresi; Şarkikaraağaç Çarıksaraylar da yüzeysel akışa sahip olan Çukur Dere Çarıksaraylar ın sulama suyu ihtiyacı karşılanmaktadır. Bu dere üzerinde Şehitler Göleti inşa edilmiş olup, 884 ha lık bir arazinin sulaması yapılmaktadır (Şekil Çizelge 4.7).

67 55 Şekil Şarkikaraağaç Şehitler Göleti Çizelge 4.7. Şehitler göleti teknik özellikleri Göletin Yeri Şarkikaraağaç-Çarıksaraylar'a 1.5 km mesafede Akarsuyu Çukur Deresi Amacı Sulama İnşaatın (başlama-bitiş) yılı Gövde dolgu tipi Kaya dolgu Depolama hacmi 5,000 hm 3 Aktif Hacim 4,970 hm 3 Ölü Hacim 0,030 hm 3 Yükseklik (talvegden) 42,90 m Yükseklik (temelden) 46,00 m Sulama Alanı 884 ha Proje rantabilitesi 1, Kaynaklar Çalışma alanında yer alan kaynaklar genel olarak dokanaklara bağlı ortaya çıkmıştır. Başlıca 11 adet kaynak olup bu kaynaklar 1/ ölçekli hidrojeoloji haritası üzerinde gösterilmiştir (EK-3).

68 56 Soğukpınar Kaynağı Şekil Soğukpınar Kaynağı jeolojik şematik kesiti Şarkikaraağaç ilçesinin Göksöğüt kasabası içerisinde bulunan ve kumtaşı, kiltaşı, kireçtaşlarından oluşan birim içerisindeki kireçtaşlarından boşalan kaynak içme ve sulama amaçlı kullanılmaktadır. Şekil Soğukpınar kaynağından bir görünüm

69 57 Belceğiz Kaynağı Şekil Belceğiz kaynağı jeolojik şematik kesiti Belceğiz e yakınlarındaki ofiyolitli malzemeden boşalan çatlak kaynağı sulama amaçlı kullanılmaktadır. Şekil Belceğiz Kaynağından bir görünüm

70 58 Pınarbaşı Kaynağı Şekil Pınarbaşı kaynağı jeolojik şematik kesiti Çarıksaraylar a yaklaşık 2 km uzaklıkta bulunan kaynak kireçtaşı ve şistlerin dokanağındanboşalmaktadır. Kaynak kaptaj yapılarak kapatılmıştır. İçme suyu olarak kullanılmaktadır. Şekil Pınarbaşı kaynağından bir görünüm

71 59 İlidere Kaynağı Şekil İlidere kaynağı jeolojik şematik kesiti Arslandoğmuş köy merkezine yaklaşık 1 km uzaklıktaki kaynak sıcak su bulunduran bir kaynaktır. Şekil4.27. İlidere kaynağından bir görünüm

72 60 İçmeler Kaynağı Şekil4.28. İçmeler kaynağı jeolojik şematik kesiti Arak merkezine yaklaşık 1-1,5 km uzaklıkta bulunan kaynak mineralli su özelliğindedir. Kaynak boşalım bölgesinde yoğun bir traverten çökelimi gözlenmektedir. Şekil İçmeler kaynağından bir görünüm

73 Sondaj Kuyuları ve Sığ Kuyular Şarkikaraağaç ovasında sulama amaçlı açılmış resmi kurumlar ve özel kişilere ait yaklaşık 150 adet sondaj ve keson kuyu mevcuttur. Bunun yanı sıra yine ova içerisinde DSİ 18. Bölge Müdürlüğü tarafından yılları arasında araştırma ve işletme amaçlı açılmış toplam 29 adet sondaj kuyusu bulunmaktadır (DSİ 18. Böl. Müd. 18-II Sondaj Şube Başmühendisliği). Çalışma alanında yer alan sondaj kuyularının tamamı alüvyon ova içerisinde açılmıştır (EK-3). DSİ tarafından açılan kuyuların derinlikleri 10, m, statik seviyeleri 0,20-6,10 m, dinamik seviyeleri 7,07-57,22 m ve debileri ise 2,50-63,80 l/s arasında değişmektedir. Bu kuyulara ait hidrolojik ve hidrojeolojik özellikleri yansıtan kuyu logları Şekil 4.30 de, teknik özellikleri ise Çizelge 4.8 sunulmuştur.

74 62 62 Şekil Şarkikaraağaç ovasında açılmış olan sondaj kuyularına ait kuyu logları (a)

75 63 63 Şekil Şarkikaraağaç ovasında açılmış olan sondaj kuyularına ait kuyu loglarının devamı (b)

76 64 64 Şekil Şarkikaraağaç ovasında açılmış olan sondaj kuyularına ait kuyu loglarının devamı (c)

77 65 65 Şekil Şarkikaraağaç ovasında açılmış olan sondaj kuyularına ait kuyu loglarının devamı (d)

78 66 66 Şekil Şarkikaraağaç ovasında açılmış olan sondaj kuyularına ait kuyu loglarının devamı (e)

79 67 67 Şekil Şarkikaraağaç ovasında açılmış olan sondaj kuyularına ait kuyu loglarının devamı (f)

80 68 Çizelge 4.8. Şarkikaraağaç ovası içerisinde DSİ 18. Bölge Müdürlüğü tarafından açılmış olan kuyuların teknik verileri (DSİ, ) Kuyu Adı Kuyu No Statik Seviye (m) Dinamik Seviye (m) Derinlik (m) Debi (Qp) l/s Çiçekpınar ,20 14, ,20 Tuğla ,10 23, ,58 Ocakları Çeltek Köyü ,20 15, ,23 Şarkikaraağaç ,40 16, ,28 Şarkikaraağaç ,25 15, ,04 Şarkikaraağaç ,30 16,80 10,70 52,80 Şarkikaraağaç ,30 19, ,58 Beyköy ,60 35, ,08 Beyköy ,07 7, ,80 Beyköy ,25 18,35 17,80 47,18 Beyköy ,65 34,68 14,82 2,50 Şarkikaraağaç ,60 38, ,14 Şarkikaraağaç ,20 32, ,14 Şarkikaraağaç ,35 37, ,00 Şarkikaraağaç ,40 22, Şarkikaraağaç ,60 21, Şarkikaraağaç ,90 7, ,80 Şarkikaraağaç ,50 7, ,80 Şarkikaraağaç ,40 23, ,34 Şarkikaraağaç ,65 22, ,62 Şarkikaraağaç ,30 22, Çiçekpınar , ,20 Çiçekpınar ,90 8, ,20 Çiçekpınar ,69 9, ,20 Çiçekpınar ,63 8,52 28,82 63,20 Çiçekpınar ,95 14, ,20 Beyköy ,73 42, ,17 Başdeğirmen ,22 57, ,09 Beyköy ,45 47, , Beyşehir Gölü 37 o 45 kuzey-31 o 36 doğu koordinat sisteminde yer alan Beyşehir Gölü, Göller yöresinde, Beyşehir İlçesinin kuzeyinde, Şarkikaraağaç İlçesinin güneyinde Sultan Dağları ile Anamas Dağları arasındaki tektonik çukurlukta yer alan ülkemizin en büyük tatlı su gölüdür. Beyşehir Gölü 1125 m su kotunda göl yüzeyi yaklaşık 700 km 2, drenaj alanı 4147 km 2 dir. İdari olarak Konya- Isparta ili sınırları içerisindedir. Barındırdığı yaban hayatı, doğal güzellikleri ve tarihi değerleri ile göllerimiz içerisinde özel bir yeri vardır.

81 69 Göl de göl suları altındaki tepe uzantılarının oluşturduğu büyüklü küçüklü 32 ada bulunmaktadır. Büyük adalar genellikle gölün batısında yer almaktadır. En önemlileri Mada, İğdeli, Orta, Aygır, Hacıakif ve Keçi adalarıdır. Göl ün güney ve kuzey kıyıları sığ olup, en derin yeri 10 metreyi bulmaktadır. Göl su seviyesi ile göl alanı yıllara ve mevsimlere göre değişiklik göstermektedir göl rasat periyodunda, en düşük seviyesi Ekim 1975 te metre olarak tespit edilmiştir. Bu seviyedeki göl alanı hektar olmuştur. Aynı rasat periyodundaki en yüksek su seviyesi, Mart 1981 de 1125 metre olarak gerçekleşmiştir. Bu kottaki göl alanı hektardır ( Gölün boşalımı ise; gölün batısında kuzey-güney doğrultusunda yer alan düdenler vasıtasıyla suyun Manavgat havzasına taşınması, tarımsal amaçlı su kullanımı ve buharlaşma yoluyla gerçekleşmektedir. Beyşehir Gölü sularından Şarkikaraağaç genelinde tarım alanlarının sulaması yapılmaktadır. Gölden her yıl Konya Ovası Sulama Projesi kapsamında tahmini 500 milyon m 3 su alınmaktadır. Bu da gölün ekosistemini bozabilir niteliktedir. Zaten sığ olan gölün kıyılarında daha şimdiden bataklıklar oluşmaya başlamıştır. Gölü kirleten kaynaklar çok azdır. Beyşehir İlçesi nin kanalizasyonunun bir bölümü fosseptikle halledilmiş, bir kısımda 100 mm lik büzlerle göl ayağından çıkış kanalına verilmektedir. Taşma ve sızmalar dışında evsel atıklar göle ulaşamamaktadır. Ancak gölün güneyinde bulunan Üstünler, Huğlu ve Gencek Kasabalarında tüfekçilik sanayi tesisleri bulunmaktadır. Bu tesislerin atıkları Üstünler Çayı vasıtasıyla doğrudan göle verilmektedir. Su ürünleri üretimi yönünden Göller Bölgesinin en önemli gölü olan Beyşehir Gölü nün tamamını içeren alan hektarlık saha tarihinde Milli Park ilan edilmiştir. Göl alanı iklimsel özellikleri itibariyle, Akdeniz ve İç Anadolu iklimleri arasında geçiş özelliği göstermektedir. Göl yüzeyi kışın kısmen veya tamamen donduğu için kuşlar açısından iyi bir kışlama alanı değildir. Ancak, eylül ve ekim aylarında ördekler ve dalgıçlar onbinleri aşan gruplar oluşturur. Sakarmekelerin ve

82 70 kazlarında eklenmesiyle ekim ayı sonlarında göldeki toplam kuş populasyonu ellibinleri geçer. Bazı yıllar bu sayı birkaç misline ulaşmaktadır ( Litolojik Birimlerin Hidrojeolojik Özellikleri Çalışma alanı içerisinde yer alan birimler fiziksel ve hidrojeolojik özellikleri dikkate alınarak geçirimli (Gç1,Gç2), yarı geçirimli (Gy) ve geçirimsiz (Gz1, Gz2) birimler olarak sınıflandırılmıştır (EK-3) Geçirimli Birim (Gç1) Çalışma alanı içerisinde geniş bir yayılıma sahip olan alüvyon malzeme, farklı kökene sahip kaya birimlerini temsil eden kil, silt, kum ve çakıldan oluşmaktadır. Aynı şekilde, geçirimli birim içerisinde yer alan yamaç molozu da değişik boyutlarda ve farklı derecelerde yuvarlaklaşmış çakıllardan oluşan ofiyolit birimine ait kayalardan oluşmaktadır. Alüvyon ve yamaç molozu yayılımı ve verimi fazla olan gözenekli akiferi oluşturmaktadır. Şarkikaraağaç ovasında yeraltısuyu bulunduran en önemli formasyon alüvyondur. Ova içerisinde alüvyon 238 km 2 lik bir alanı kapsamaktadır. Çalışma alanında bulunan sondaj kuyularının tamamı alüvyon ortam içinde açılmıştır. Alüvyon akifer içerisinde kil, kum ve çakıl seviyelerinin bölgelere göre farklılık gösterdiği gözlenmektedir. Alüvyon akiferin genelinde kil seviyeleri kum ve çakıl düzeyleri ile ardalanmalı şekilde bulunmaktadır. Bu durum, bazı alanlarda akiferin basınçlı bir karakter kazanmasına neden olmuştur li yıllarda açılan üç kuyu artezyenik özelliktedir. En derin sondaj kuyusu Başdeğirmen de 200 m derinlikte açılmış ve çakıl (az killi) seviyelerinin yaygın olarak kesildiği görülmüştür. Çiçekpınar civarında açılmış olan kuyularda kil seviyesinde artış tespit edilmiştir. Çeltek güneyinde ve Şarkikaraağaç merkezde açılan kuyularda m de serpantin seviyeleri kesilmiştir. Salur, Çeltek ve Armutlu köyleri arasında alüvyon kalınlığı 50 m ye kadar düşmektedir. Karakuyu mevkiinde ise kalınlık m civarındadır.

83 71 Beyköy ve Arak arasında kalınlık m ye kadar ulaşmaktadır. Alüvyonda genellikle yüzeyden m derinliğe kadar kum, çakıl, killi çakıllı serilerin hakim olduğu görülmektedir. Daha derinlerde ise çakıllı kil ve plastik killerin yoğunlaştığı sondaj kuyularından ve DSİ tarafından yapılan jeofizik etüdleri ile belirlenmiştir (DSİ, 1975). Çalışma alanında DSİ 18. Bölge Müdürlüğü tarafından açılmış olan sondaj kuyularının debileri 2,5-3,80 lt / sn arasında değişmektedir Geçirimli Birim (Gç2) Yaygın ve verimli karstik akiferi oluşturan geçirimli (Gç2) birimi; Çaltepe formasyonunu oluşturan Çaltepe kireçtaşları, Fele formasyonu kireçtaşları, Hacıalabaz formasyonuna ait Hacıalabaz kireçtaşları, Anamasdağ formasyonunu oluşturan Anamasdağ kireçtaşları ve Deliktaş formasyonu kireçtaşlarından oluşmaktadır. Anamasdağ ve Hacıalabaz kireçtaşları çalışma alanında geniş alanlarda yüzeylemektedir. Birimi oluşturan kireçtaşları, erime boşluklu, kırık ve çatlaklı yapıları ile karstik akifer özelliği sunmaktadır. Bu anlamda kireçtaşları, erime boşluklarında, kırık ve çatlaklarında yeraltısuyu bulundurmaları açısından önemlidir. Sözkonusu kireçtaşlarında çok sayıda kaynak boşalımlarına rastlanmaktadır Yarı Geçirimli Birim (Gy) Çalışma alanında kumtaşlarından oluşan Eğirler formasyonu ile kumtaşı, çakıltaşı, karbonat ve kiltaşlarından yapılı Bağkonak ve Göksöğüt formasyonları yarı geçirimli birim olarak sınıflandırılmıştır. Bu formasyonlardaki kumtaşı, kireçtaşı ve çakıltaşı seviyelerinde sınırlı miktarda yeraltısuyu bulundurmaktadırlar. Özellikle Eğirler ve Göksöğüt formasyonuna ait kireçtaşlarından boşalan kaynaklar (Soğukpınar kaynağı gibi) görülmektedir.

84 Geçirimsiz Birim (Gz1) Çalışma alanının güney ve batı kesimlerinde yer alan Kızıldağ ofiyolitlerinin oluşturduğu birim fiziksel ve hidrojeolojik özellikleri bakımından geçirimsiz birim (Gz1) olarak sınıflandırılmıştır. Kızıldağ ofiyolitleri serpantinit, amfibolit, kalkşist, kuvarsit, harzburjit ve dunitten meydana gelen peridotit napından oluşmaktadır. Serpantin ve peridotitler kırık ve çatlaklarında bir miktar yeraltısuyu bulundurabilirler. Fakat, alanda yayılımlarının olmaması nedeniyle yeraltısuyu bulundurmazlar. Ofiyolitleri oluşturan diğer litolojilerin de yeraltısuyu bulundurmamaları nedeniyle geçirimsiz birim olarak ele alınmıştır Geçirimsiz Birim (Gz2) İnceleme alanının güney ve doğu kesimlerinde bulunan, metakumtaşı, metasilttaşı ile kuvarsitlerden oluşan Sultandede formasyonu ile kumtaşı, kiltaşı, silttaşı, kumlu kireçtaşından oluşan Gölgeli formasyonu geçirimsiz Gz2 birimi olarak değerlendirilmiştir. Sözkonusu bu birimleri oluşturan litolojiler içerisinde yeraltısuyu bulundurmamaktadır Akiferlerin Hidroloji Parametreleri Çalışma alanında bulunan akiferlerin hidroloji parametrelerini (k = Permeabilite katsayısı, T = Transmisibilite katsayısı, S= Depolama katsayısı ) belirlemek amacıyla DSİ 18. Bölge Müdürlüğü tarafından açılmış sondaj kuyularından çalışma alanını temsil edecek şekilde 13 tanesi belirlenmiş ve bu kuyuların açıldıkları tarih itibariyle yapılan pompaj deneylerinde elde edilen zaman - düşüm değerleri kullanılarak, akiferlerin hidroloji parametreleri tespit edilmiştir. Bu hesaplamalar yapılırken Aquifer Test 3.5 bilgisayar yazılım programından yararlanılmış ve gözenekli akiferde, dengesiz rejim için geçerli olan Cooper- Jacob

85 73 Time- Drown ve Thies yöntemleri uygulanmıştır. Bu program yardımıyla çizilen grafikler EK-7 de ve hesap sonuçları Çizelge 4.9 de sunulmuştur. Çizelge 4.9. Akifer Parametreleri (T, K, S) Bölge Kuyu No Cooper- Jacob Time Thies Drawdown T (m 2 /s) K (m/s) T (m 2 /s) K (m/s) S Çiçekpınar ,49x ,35x ,52x ,39x ,37 Tuğla Ocakları (Ş. Karaağaç merkezi) ,71x ,45x ,69x ,41x ,95x 10-5 Çeltek Köyü ,17x ,93x ,17x ,92x ,51x 10-4 Şarkikaraağaç (kuzeybatısı) ,93x ,22x ,81x ,19x ,19x 10-6 Şarkikaraağaç (güneybatısı) ,09x ,47x ,09x ,47x ,37x 10-3 Beyköy ,85x ,26x ,82x ,25x ,56x 10-4 Şarkikaraağaç (kuzeydoğusu) ,60x ,01x ,59x ,99x ,22x 10-6 Şarkikaraağaç (kuzeybatısı) ,43x ,51x ,44x ,52x ,30x 10-5 Şarkikaraağaç (güneyi) ,32x ,93x ,05x ,48x ,93x 10-5 Çiçekpınar ,32x ,44x ,32x ,44x ,24x 10-4 Beyköy ,75x ,50x ,66x ,40x ,78x 10-3 Başdeğirmen ,43x ,12x ,43x ,12x ,37x 10-6 Beyköy ,68x ,24x ,69x ,24x ,10x 10-6 Çizelge 4.9 da her iki yönteme göre hesaplanan hidrolik parametrelerin (K, T, S) birbirleriyle uyumlu oldukları görülmektedir. Sondaj kuyularının logları incelendiğinde; alüvyon akiferin yersel olarak farklılıklar gösterdiği, kil seviyelerinin bölgesel olarak kalınlaştığı ve/veya sık tekrarlandığı görülmektedir. Kil seviyeleri arasında genel olarak çakıl ve killi çakıl seviyeleri bulunmaktadır. Çizelgede verilen

86 74 hidrolik parametreler kuyu logları ile birlikte değerlendirildiğinde; tane boyutları arttıkça permeabilite ve transmisibilite katsayılarının arttığı görülmektedir. Kil seviyelerindeki artışa bağlı olarak hidrolik parametrelerde düşme tespit edilmiştir. Ayrıca, ova genelinde doğudan batıya doğru hidrolik parametrelerde artış gözlenmektedir. Bu durum ovanın doğusundan batısına doğru gidildikçe birimlerdeki geçirgenliğin arttığını göstermektedir Yeraltısuyu Dinamiği Yeraltısuyu Seviye Haritaları Çalışma alanında bulunan 102 adet kuyuda yağışlı ve kurak dönemleri temsilen iki dönem (Ekim Mayıs 2005) yeraltısuyu seviye ölçümleri yapılmıştır. Yeraltısuyu seviye haritaları hazırlanırken alanı temsil eden kuyularda ölçülen statik seviye değerleri kullanılmıştır (Çizelge 4.10). Her iki döneme ait ayrı yeraltısuyu seviye haritaları hazırlanmıştır (EK-4, EK-5). Ekim (2004) ve Mayıs (2005) dönemlerine ait yeraltısuyu seviye haritalarında genel olarak, yeraltısuyu seviye eğrilerinin bölgenin batısında seyrekleştiği, bunun yanında doğu kısımlarında ise sıklaştığı dikkati çekmektedir. Yeraltısuyu seviye eğrilerinin sıklaştığı Aşağıdinek Arak arasında hidrolik eğim 0.015; Suvarköy Şarkikaraağaç arasında 0.014; Çatlı- Beyköy arasında 0.02 ve Belceğiz güneyinde olarak tespit edilmiştir. Eğrilerin sıklaştığı bölgeler düşük permeabiliteli, yüksek hidrolik eğimli ortamları temsil etmektedir. Yeraltısuyu seviye eğrilerinin seyrekleştiği bölgelerde hidrolik eğim; Çavundur Çiçekpınar arasında 5.88 x 10-3 ve Çeltek civarında 3.17x 10-3 olarak belirlenmiştir. Mayıs döneminde yapılan yeraltısuyu seviye haritasında da aynı durum gözlenmektedir. Hazırlanan her iki haritada da yeraltısuyu akım yönünün Beyşehir gölüne doğru olduğu görülmektedir.

87 75 Çizelge Şarkikaraağaç ovasında yeraltısuyu statik seviye ölçümleri (Ekim Mayıs 2005) Doğu kesimi Batı kesimi Bölge Kuyu No Kuyu Ağız Kotu (m) Sevi ye Farkı (m) YAS derin. (m) EKİM YAS kotu (m) YAS derin. (m) MAYIS YAS kotu (m) Çarıksaraylar S ,00 3,85 7, ,85 3, ,7 Suvarköy S ,00 0,30 1, ,20 1, ,5 Çaltı S ,00 1,20 4, ,70 3, ,90 Çaltı S ,00 1,03 2, ,10 1, ,13 Çaltı S ,00 1,15 2, ,35 1, ,50 Arak S ,00 2,80 5, ,90 2, ,70 Köprüköy S ,00 0,75 3, ,65 2, ,40 Köprüköy S ,00 2,95 9, ,10 6, ,05 Ş.karaağaç S ,00 0,55 5, , ,45 Beyköy S ,00 1,00 5, ,00 4, ,00 Beyköy S ,00 1,20 4, ,45 3, ,65 Çavundur S ,00 0,25 1, ,95 0, ,20 Yakaemir S ,00 0,80 3, ,85 2, ,65 Yakaemir S ,00 1,02 6, ,98 5, ,00 Ördekçi S ,00 0,10 2, ,90 2, ,00 Salur S ,00 0,85 4, ,80 3, ,65 Salur S ,00 0,95 2, ,05 2, ,00 Armutlu S ,00 0,45 1, ,70 0, ,15 Armutlu S ,00 1,00 1, ,40 0, ,40 Belceğiz S ,00 1,54 4, ,61 2, ,15 Göksöğüt S ,00 0,85 2, ,90 1, , Yeraltısuyu Seviye Değişimi Çalışma alanı için hazırlanan yeraltısuyu seviye haritalarında yeraltısuyu seviyelerinin doğal ve yapay kökenli etkenlere bağlı olarak değiştiği gözlenmektedir. Doğal olarak yağış, buharlaşma ve yüzeysel akış ile yapay olarak yeraltısuyu çekimi ve Beyşehir gölü ile göletlerden sulama, yeraltısuyu seviyesini etkilemektedir. Ekim ayında yapılan ölçümlerde statik seviyenin Mayıs ayına göre daha düşük değerlerde olduğu görülmektedir. Bu durum, sulama amacıyla su çekimi ile doğrudan bağlantılıdır. Ekime kadar olan dönemde kurak mevsimde olunması ve su kullanımının asgari değere ulaşması yeraltısuyu seviyesini düşürmüştür. Düşüm miktarı bütün kuyularda aynı oranda gerçekleşmemektedir. Bölgenin doğu kesimlerinde yeraltısuyunun yüzeyden derinliği Ekim ayında 1,80-9,90m. arasında

88 76 Mayıs ayında 1,50-6,95 m. arasında, batısında ise Ekim ayında 0,25-1,5m. Mayıs ayında ise 0,60-5,00m. arasında değişmektedir (Çizelge 4.10) Su Kimyası Şarkikaraağaç ovasında yeraltısuyu kalitesi, kullanım koşulları ve kökenlerinin belirlenebilmesi amacıyla; ovayı genel olarak temsil eden noktalarda kaynak ve sondaj kuyularından su örnekleri alınmıştır. Örnek alımında her bir örnek için dörder adet 100ml lik polietilen şişe kullanılmıştır. Bir tanesi katyon analizi için % 5 lik HNO 3 ilave edilerek Acme laboratuarına (Kanada) gönderilmiştir. Diğer örneklerde anyon analizleri SDÜ Çevre Müh. Laboratuarında; izotop analizi Iso-Analytical (İngiltere ile Waterloo Üniversitesi (Kanada) ve nitrat, nitrit, amonyak analizleri DSİ 18. Bölge Müd. Laboratuarlarında yaptırılmıştır. Elektriksel iletkenlik (EC), hidrojen iyonu konsantrasyonu (ph) ve sıcaklık değerleri yerinde ölçülmüştür. Kimyasal ve izotop analiz sonuçları farklı harita ve diyagramlar üzerinde gösterilerek yorumlanmıştır (EK - 6) Yeraltısularının Genel Kimyasal Özellikleri Çalışma alanında alüvyon akiferde bulunan yeraltısuları ile genellikle dokanak kaynağı olarak boşalan soğuk yeraltısuları yanı sıra, Arslandoğmuş da iki sıcak su kaynağı ve İçmeler tepe de ise bir mineralli su kaynağı bulunmaktadır. Alanda farklı özelliklere sahip su kaynaklarının bulunması su kimyası araştırmalarına ayrı bir önem katmaktadır. Kaynak ve sondaj kuyularından Ekim 2005 döneminde alınan su örneklerinin major anyon ve katyon analizleri (Na +, K +, Ca ++, Mg ++, Cl -, SO = 4, CO = 3, HCO - 3 ) ile ph, EC, sodyum yüzdesi (%Na), sodyum adsorbsiyon oranı (SAR) ve sertlik değerleri çizelge 4.11 de verilmiştir. Araştırma alanındaki yeraltısularının genel kimyasal yapısını görmek amacıyla hidrojeokimya haritası hazırlanmıştır. Haritada her su numunesine ait toplam iyon konsantrasyonlarına göre belirlenen daireler üzerinde numuneye ait anyon ve katyon

89 77 değerleri yerleştirilmiştir. Hazırlanan haritada daire büyüklüklerinde farklılıklar olduğu görülmektedir. Özellikle sondaj kuyularından alınan örneklerin toplam iyon miktarları fazladır. Bu durum, yeraltısuyunun akifer kayaçlar ile etkileşim süresinin fazla olmasından kaynaklanmaktadır. Kayaçlar ile etkileşim süresi uzun olmayan bazı kaynakların ise (Belceğiz kaynağı gibi) toplam iyon miktarı diğer örneklere göre daha azdır. Arslandoğmuş da bulunan sıcak sular ile İçmeler mineralli su kaynağında ise yaygın kaya-su etkileşiminden dolayı toplam iyon miktarında artış gözlenmektedir. Suların kimyasal analizlerinde yapılabilecek hatalar anyon-katyon dengesinden % hata= Katyon toplamı-anyon toplamı / 0.5 x (katyon + anyon ) bağıntısıyla hesaplanabilir. İyon bilançosunda hata yüzdesinin genellikle % 5 den düşük olması istenir. Pozitif değer katyon fazlalığına, negatif değer ise anyon fazlalığına karşılık gelir. Analiz yapımı sırasında ortaua çıkan hatalar dışındaki % 5 den yüksek hata suda analizi yapılmamış iyonların yüksek derişimde olabileceği şeklinde yorumlanmaktadır. Çalışma alanındaki yeraltısularında yapılan kimyasal analizlerde anyon-katyon dengesinin % 5 den düşük olduğu görülmektedir (Çizelge 4.11).

90 78 Çizelge Şarkikaraağaç ovasında yeraltısularının hidrojeokimyasal özellikleri Num. No Na + mek/l K + mek/l Ca ++ mek/l Mg ++ mek/l Cl - mek/l SO 4 = mek/l HCO 3 - mek/l CO 3 = mek/l Sıc. (C 0 ) Sertlik Fr 0 EC mch/c m ph TDS gr/l %Na SAR Su Sınıfı Soğukpınar Kaynağı (Göksöğüt) S-1 0,12 0,14 3,09 2,92 0,05 0,10 4, ,4 30, , ,14 0,06 C2S1 Çavundur Kaynağı (Çavundur) S-2 0,19 0,07 2,55 4,14 0,14 0 2, ,5 33, , ,74 0,10 C2S1 Yenicekale Kaynağı (Yenicekale) S-3 0,03 0,13 2,70 2,26 0,08 0,04 2, ,7 24, , ,12 0,01 C2S1 S.kuyusu (Ördekçi) S-4 0,68 0,05 5,70 3,42 0,28 0,43 5, ,6 45, , ,41 0,31 C3S1 Belceğiz Kaynağı (Belceğiz) S-5 0,02 0,003 0,22 2,68 0,02 0,02 2, ,6 14, , ,78 0,01 C2S1 Muratbağı Kaynağı (Muratbağı) S-6 0,16 0,04 2,41 0,70 0,08 0,35 1, ,9 15, , ,04 0,12 C2S1 Pınarbaşı Kaynağı (Çarıksaraylar) S-7 0,19 0,01 2,60 0,78 0,02 0,31 3, ,6 16, , ,58 0,14 C2S1 İlidere Kaynağı (Arslandoğmuş) S-8 0,20 0,01 5,74 2,26 0,02 2,60 3, , , ,55 0,1 C2S1 A.doğmuş Köy içi Kaynağı S-9 0,21 0,01 5,75 2,25 0,02 2,39 3, , , ,67 0,1 C2S1 İçmeler Kaynağı (Arak) S-10 10,78 0,93 48,41 17,05 0,93 32,27 44, ,4 327, , ,1 1,88 C2S1 S.kuyusu (Ş. Karaağaç) S-11 0,67 0,04 4,33 1,72 0,36 0,91 4, ,0 30, , ,5 0,38 C2S1 S.kuyusu (Beyköy) S-12 0,40 0,04 5,88 2,50 0,22 2,60 5, ,5 41, , ,98 0,19 C2S1 S.kuyusu (Çiçekpınar) S-13 0,69 0,03 5,03 2,26 0,45 0,62 2, ,5 36, , ,98 0,36 C2S1 S.kuyusu (Çeltek) S-14 0,31 0,02 2,34 2,26 0,05 0,52 2, , , ,69 0,20 C2S1 Kocaçeşme Kaynağı (Yeniköy) S-15 0,09 0,03 0,43 5,01 0,11 0,14 4, ,7 27, , ,15 0,05 C2S1 Çamlık Kaynağı (Kızıldağ) S-16 0,05 0,008 0,55 5,73 0,05 0,02 1, ,2 31, , ,09 0,02 C2S1 78 Num No Anyon Top. Katyon Top. % Hata Num No Anyon Top. Katyon Top. % Hata S S S S S S S S S S S S S S S S

91 Sertlik Sertlik, su içinde çözünmüş halde bulunan Ca ve Mg bileşiklerinden gelen bir özelliktir. Bu bileşiklerin çoğu Ca ve Mg un meydana getirdikleri bikarbonatlar, sülfatlar, klorürler ve nitratlar dır. Ülkemizde suların sertlik derecelerini belirtmek için Fransız Sertlik Derecesi (Fr 0 ) kullanılmaktadır. 1 Fransız sertlik derecesi= 1 lt suda, 10 mg Ca ve Mg bikarbonat veya buna eşdeğer diğer sertlik verici iyonların bulunmasıdır. İnceleme alanında yapılan araştırmalar sonucunda yeraltısuyunun sertliği 14,5-327,3 Fr 0 arasında değişmektedir. Soğukpınar, Çavundur ve Yenicekale kaynaklarından (S1, S2, S3) alınan su numunelerinin sertlik değerleri hemen hemen birbirine yakın olup 24,8-33,45 Fr 0 arasındadır.yine aynı bölgeye yakın olan Ördekçi de açılmış sondaj kuyusunda (S4) ise 45,6 Fr 0 dır. Çalışma alanında Belceğiz yakınlarındaki kaynak (S5) 14,5 sertlik derecesine sahiptir. Muratbağı (S6) ve Çarıksaraylardaki Pınarbaşı (S7) kaynaklarında sertlik dereceleri birbirine oldukça yakındır. Bu kaynaklar 15,55-16,9 sertlik derecesindedirler. Arslandoğmuş da yer alan iki sıcak su kaynağına (S8- S9) ait sertlik dereceleri ise 40 dır. Arak da bulunan İçmeler kaynağı (S10) bölgede sertlik derecesi en yüksek kaynaktır. Şarkikaraağaç merkez (S11), Beyköy (S12) ve Çiçekpınar (S13) da açılmış sondaj kuyularından alınan su örneklerinin sertlik dereceleri sırasıyla 30,25-41,9 ve 36,45 dir. Çeltek yakınlarındaki bir sondaj kuyusunda (S14) ise sertlik derecesi 23 dür. Yeniköy içerisindeki Kocaçeşme kaynağına (S15) ait sertlik değeri 27,2 ve Kızıldağdan alınan Çamlık kaynak suyuna (S16) ait sertlik derecesi 31,4 dür (Çizelge 4.11.). Çalışma alanındaki sular, Şahinci (1991) e göre genellikle oldukça sert- sert sular sınıfındadır (Çizelge 4.12). Çizelge Suların sertliklerine göre sınıflandırılması Fransız Sertliği Suyun Sınıfı Çok yumuşak Yumuşak Az sert Oldukça sert sert 54 den fazla Çok sert

92 Hidrojen İyon Konsantrasyonu (ph) Hidrojen iyon konsantrasyonu, su içerisinde bulunan hidronyum ve OH - iyon konsantrasyonlarının azalıp artmasına bağlı olarak suyun asit veya bazik özelliğe sahip olmasıdır. Yeraltısuları genel olarak ph<7 olan asidik özelliğe sahip iken yerüstü suları ph> 8 olan bazik özellikteki sulardır. ph a göre sınıflandırma şu şekildedir. ph >8,5 Bazik 8,5 7 Bazik karakterli 7 Nötr 7,7 4,5 Asit karakterli < 4,5 Asidik Bu sınıflandırmaya göre S2, S4, S5, S6, S7, S14, S15, S16 no lu sular bazik karakterli, S12 ye ait su nötr karakterli ve S1, S3, S8, S9, S10, S11, S13 no lu sular asit karakterli sulardır (Çizelge 4.11) Özgül Elektriksel İletkenlik (EC) Elektriksel iletkenlik, cisimlerin elektriği geçirme özelliğidir. Her cismin elektriği geçirme özelliği farklıdır. Örneğin saf su elektriği çok az geçirdiğinden iyi bir yalıtkandır. Özgül elektriksel iletkenlik ise, C deki 1cm 3 suyun iletkenliğidir. Suyun özgül iletkenliği iyon cinsine, derişime ve sıcaklığa bağlıdır. Saf suyun özgül elektriksel iletkenliği 0,5 5 mch / cm, içme sularının elektriksel iletkenliği ise mch/cm arasında değişmektedir. Özgül elektriksel iletkenlik sulama ve içme sularının sınıflandırılmasında bir ölçüt olarak kullanılmaktadır. Çalışma alanının batı kesimlerinde yer alan Göksöğüt, Çavundur, Yenicekale ve Belceğizdeki kaynaklarda yeraltısuyunun elektriksel iletkenliği mch/cm arasında, yine aynı bölgede bulunan sondaj kuyusunda, bu suyun toplam iyon miktarının diğerlerine göre fazla olmasına bağlı olarak, (Ördekçi) 810 mch/cm dir. Doğu kesimlerinde yer alan Muratbağı, Çarıksaraylar, Arslandoğmuş, Arak, Yeniköy ve Kızıldağ daki kaynaklarda elektriksel iletkenlik mch/cm arasında

93 81 değişmekte ve Şarkikaraağaç merkez, Çiçekpınar, Beyköy ve Çeltek de bulunan sondaj kuyularında ise mch/cm arasındadır (Çizelge 4.11) Sodyum Adsorbsiyon Oranı (SAR) Sulama suyu kalitesinin belirlenmesi açısından önemli bir kriter olan sodyum miktarı toprağın yapısını bozarak geçirgenliğini azaltır ve sulamadan sonra toprak üzerinde kaymak şeklinde sert bir kabuk oluşmasına neden olur. Böylece bitki kökleri hava alamaz ve bitkiler için zehirli bir ortam oluşturur (Şahinci,1991). Bu nedenle SAR değerinin bilinmesi önemlidir. SAR oranına göre sulama suları şu şekilde sınıflandırılmıştır: SAR; <10 Çok iyi özellikte sulama suları İyi özellikte sulama suları Orta özellikte sulama suları > 26 fena özellikte sulama suları Ovada tespit edilen SAR değerleri Çizelge de görüldüğü gibi 0,01 0,38 arasında değişmektedir. Bu değerlere göre Şarkikaraağaç ovası genelinde sulama suları çok iyi özellikte sulama suları sınıfındadır Sodyum İyon Yüzdesi (% Na) Sulama suyu olarak kullanımda yeraltısularının Na iyonu yüzdesinin tespiti oldukça önemlidir. % Na artışı topraktaki kalsiyum ve magnezyumla baz değişikliğine neden olacağından istenmemektedir. Çalışma alanında yeraltısuyunun sodyum yüzdesi 0,09 10,50 arasında değişmektedir (Çizelge 4.11.).

94 Yeraltısularının Kimyasal Sınıflaması Schoeller (1955 e) Göre Suların Sınıflandırılması Schoeller (1955) in yapmış olduğu sınıflandırmada suları klorür, sülfat ve karbonat miktarlarına göre sınıflandırmıştır. Çalışma alanındaki yeraltısuları Schoeller (1955) in yapmış olduğu sınıflandırmaya göre değerlendirildiğinde; klorür derişimi bakımından Normal klorürlü, sülfat derişimi bakımından Arak İçmeler kaynağı (S10) dışında kalan diğer tüm sular Normal sülfatlı, İçmeler kaynağı ise, 32,27 mek/l değeri ile Sülfatlı sular sınıfındadır. Karbonat- bikarbonat derişimi bakımından Muratbağı (S6) ve Çamlık (S16) kaynakları Hipokarbonatlı, Arak İçmeler kaynağı (S10) Hiperkarbonatlı ve diğer sular Normal karbonatlı sular sınıfında yeralmaktadır (Çizelge 4.11) Piper Diyagramına Göre Suların Sınıflaması Şarkikaraağaç ovasından alınan su numunelerinde yaptırılan kimyasal analiz sonuçlarından elde edilen anyon ve katyon değerleri Piper diyagramı üzerinde gösterilmiştir (Şekil 4.30). Suların genellikle Ca-Mg-HCO 3 lı sular fasiyesinde olduğu görülmektedir. Ancak, Anamasdağ ve Hacıalabaz dolomitik kireçtaşlarından boşalan Belceğiz, Kocaçeşme ve Çamlık kaynaklarında dolomitik kireçtaşları ile etkileşimden kaynaklanan Mg zenginleşmesi nedeniyle bu sular Mg-HCO 3 lı sular fasiyesindedir. Göksöğüt formasyonundan etkilenen Çavundur kaynağında yine Mg zenginleşmesi gözlenmektedir. Kaynak Mg-Ca-HCO 3 lı suları temsil etmektedir. İçmeler mineralli su kaynağı ise, Ca-Mg-Na-HCO 3 -SO 4 lı sulardır. Kimyasal analiz sonuçlarının değerlendirmesinde çalışma alanının doğusunda sülfat miktarının batı kesimlerine oranla daha yüksek olduğu dikkati çekmekte bunun nedeni ise bölgenin doğu kesiminde yer alan Sultandede formasyonuna ait şistlerden kaynaklanmaktadır. Piper diyagramına göre suların tamamında alkali toprak elementlerinin toplamı alkali elementlerin toplamından büyüktür (Ca ++ + Mg ++ > Na + + K + ). Ayrıca, zayıf asit kökleri olan karbonat ve bikarbonat toplamı, güçlü asit kökleri olan klor ve sülfat toplamından büyüktür (CO = 3 + HCO - 3 > Cl - + SO = 4).

95 Şekil Piper diyagramı 83

96 Suların Kullanım Özellikleri Etkileşimde oldukları kayaçlarla farklı fiziksel ve kimyasal özellikler kazanan doğal suların kullanım alanları kazandıkları özelliklerine göre belirlenmektedir. Bu bölümde çalışma alanındaki suların içme, sulama ve endüstride kullanım özelliklerinden bahsedilecektir Suların İçilebilirlik Özellikleri Doğal suların güvenilir olarak içilebilmesi için içerisindeki maddelerin belirli limitler arasında olması gerekmektedir. Bu nedenle birçok ülke kendi kaynaklarına göre içme suyu standartları geliştirmiştir. Ülkemizde geçerli olan içme suyu standardı, Türk Standartları Enstitüsü tarafından kabul edilmiş TS- 266 dır (Çizelge 4.13). Dünya Sağlık Örgütü (WHO) Avrupa Standartları (1970) Çizelge 4.14 de verilmiştir. İnceleme alanındaki yeraltısularının (İçmeler kaynağı hariç) sözkonusu standartlara uyduğu görülmektedir.

97 85 Çizelge Türk içme suyu standartları Madde ismi Müsaade edilebilen değer Maksimum değer 1.Zehirli maddeler Kurşun (Pb) Selenyum (Se) Arsenik (As) Krom (Cr) mg/lt 0.01 mg/lt 0.05 mg/lt 0.02 mg/lt 2. Sağlığa etki eden maddeler Florür (F) Nitrat (NO 3 ) 3. İçilebilme özelliğine etki eden faktörler Renk Bulanıklık Koku ve tad Buharlaştırma kalıntısı Demir (Fe) Mangan (Mn) Bakır (Cu) Çinko (Zn) Kalsiyum (Ca) Magnezyum (Mg) Sülfat (SO 4 ) Klorür (Cl) PH Bakiye Klor Fenolik maddeler Alkil benzen sülfonat Mg + Na 2 SO 4 4. Kirlenmeyi belirten maddeler Toplam organik madde Nitrit Amonyak 1.0 mg/lt birim 5 birim Kokusuz normal 500 mg /lt 0.3 mg /lt 0.1 mg /lt 1.0 mg /lt 5.0 mg /lt 75.0 mg /lt 50.0 mg /lt mg /lt mg /lt mg /lt mg /lt 500 mg /lt 3.5 mg /lt mg/lt 45.0 mg/lt 50 birim 25 birim Kokusuz normal 1500 mg /lt 1 mg /lt 1.5 mg /lt 1.5 mg /lt 15.0 mg /lt mg /lt mg /lt mg /lt mg /lt mg /lt mg /lt 1 mg /lt 1000 mg /lt

98 86 Çizelge Dünya Sağlık Örgütü İçme Suyu Standartları (WHO) Bileşen İnorganik toplam çözünmüş katı madde Klorür (Cl) Sülfat (SO 4 ) Nitrat (NO 3 ) Demir (Fe) Mangan (Mn) Bakır (Cu) Çinko (Zn) Bor (B) Hidrojen sülfür (H 2 S) Tavsiye edilen konsantrasyon sınırı a (mg /lt) b Arsenik (As) Baryum (Ba) Kadmiyum (Cd) Krom (Cr) Selenyum (Se) Antimon (Sb) Kurşun (Pb) Civa (Hg) Gümüş (Ag) Florür (F) Organik Siyanür Endirin Lindan Metosiklorür Toksafen 2, 4 - D 2, 4, 5 TP silveks Fenoller Karbon kloroform ekstraktı Sentetik deterjanlar Radyonükleidler ve radyoaktivite Radyum 226 Stronsiyum 90 Plütonyum Gros beta aktivitesi Gros alfa aktivitesi Bakteriyolojik Toplam koli bakterisi Maksimum izin verilebilir konsantrasyon c d , Maksimum izin verilebilir aktivite (pci /l) ml de 1 adet KAYNAKLAR: U.S Environmental Protection Agency, 1975 ve Dünya Sağlık Örgütü (WHO) a Bu bileşenler için tavsiye edilen sınır değerleri başlıca görünüş ve tad karakteristikleri sağlamak içindir. b A. B. D ve Kanada standartlarına göre NO 3 sınırı 10 mg /lt olarak ifade edilmektedir. Avrupa standartlarında bu sınır n için 11.3 mg /lt ; NO 3 için 50 mg /lt c Maksimum izin verilebilir sınırlar sağlık kriterlerine göre belirlenir. d Sınır değeri bölgenin havza sıcaklığına bağlıdır; suyun uzun süre tüketilmesi durumunda florür 5.10 mg /lt de zehirli olmaktadır.

99 Schoeller e Göre Suların İçilebilirlik Özellikleri Bölgeden alınan suların içme standartlarına uygun olup olmadığını belirlemek amacıyla elde edilen kimyasal analiz sonuçları Schoeller içilebilirlik diyagramı üzerine yerleştirilmiştir (Şekil 4.32). Bu diyagramdan; Şarkikaraağaç ovasından alınan sulardan Arak İçmeler kaynağı dışında kalan tüm suların çok iyi kaliteli sular ve iyi kaliteli sular sınıfında olduğu belirlenmiştir.ayrıca Arak İçmeler kaynağı ise içerisindeki sülfat yoğunluğu nedeniyle zorunlu olmadıkça içilemeyen sular sınıfındadır (Çizelge 4.11).

100 Şekil Schoeller Diyagramı 88

101 Suların Sulamada Kullanım Özellikleri Suların sulama suyu olarak kullanılabilmesi için kimyasal yapısının belirli kriterlere uygun olması gerekmektedir. Çünkü suların kimyasal özellikleri toprak ve bitki üzerinde doğrudan etkilidir. Su içerisindeki bazı iyonların gerekenden fazla olması toprak ve bitkileri etkileyerek düşük verim alınmasına neden olmaktadır. Düşük verime neden olan iyonlardan biri sodyumdur ve su içerisindeki miktarının bilinmesi gerekmektedir. Çalışma alanındaki suların sulamaya elverişli olup olmadığını belirleyebilmek amacıyla ABD Tuzluluk Laboratuarı ve Wilcox diyagramları üzerinde bölgeden alınan su örneklerinin kimyasal analiz sonuçları yerleştirilerek sınıflandırma yapılmıştır. - ABD Tuzluluk Laboratuarı Diyagramı ABD Tuzluluk Laboratuarı Diyagramına göre yapılan sınıflamada kaynak ve sondaj kuyularına ait SAR ve özgül elektriksel iletkenlik değerleri kullanılmıştır. Çalışma alanında bulunan yeraltısuları genel olarak C2S1 sınıfında sadece Ördekçi deki sondaj kuyusundan alınan su örneği (S4) C3S1 sınıfındadır. Alandaki yeraltısuları genel olarak orta derecede tuza ihtiyacı olan bitkiler için kullanılabilen orta tuzlulukta su ve sodyuma karşı çok duyarlı olan bitkiler dışında her türlü tarım için uygun olan az sodyumlu su özelliğindedir. C3S1 sınıfındaki su ise fazla tuzlu ve az sodyumlu suları temsil etmektedir. Bu sınıflamaya göre genel anlamda çalışma alanındaki sular tüm sulama faaliyetlerinde kullanılabilecek özelliktedir (Şekil 4.33).

102 90 Şekil ABD Tuzluluk diyagramı - Wilcox Diyagramı Wilcox diyagramında suların analiz sonuçlarından elde edilen EC ve sodyum yüzdeleri (% Na) kullanılmıştır. Wilcox diyagramına göre çalışma alanındaki tüm sular (S4 no lu sondaj kuyusuna ait su hariç ) çok iyi kullanılabilir, S4 e ait su ise iyi kullanılabilir su sınıfındadır (Şekil 4.34).