Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı Cilt 5 Sayı 60 Mart 2018/ 5

Transkript

1 ÖZET: İnsanoğlu varoluşundan beri doğaya bağımlı olarak yaşamıştır. Toplayıcılık ve avcılık dönemlerinde doğa ile uyum içinde yaşayan insan, endüstri devrimi sonrasında ise üretim ve kaynak kullanımdaki artış hızla yükselmiştir. Bu süreç neticesinde dengeler doğanın aleyhine işlemeye başlamış, insanlığın elindeki üretim, yöntem ve mekanizmalar geliştikçe doğanın kendini koruma ve yineleme olanakları güçleşmiştir. Ülkemizde nüfusun hızlı artışı, sanayileşmenin büyümesi, tarımda gübre ve ilaç kullanımının yaygınlaşması ve çevre bilincinin yeterince yerleşememesi gibi nedenlerle mevcut yüzey ve yeraltı sularında kirlenmelere yol açmaktadır. Arıtma tesisi olan sanayi kuruluşlarının oranının az oluşu veya sanayi kuruluşlarının çoğunun arıtma tesislerinin olmaması ya da var olan arıtma tesislerinin etkin olarak işletilememesi gibi sebeplerle de yüzey sularında kirlenmenin boyutları artmaktadır. ANAHTAR KELİMELER: Hava Kirliliği, Su Kirliliği, Çevre Kirliliği, Toprak Kirliliği, Temiz dünya. ABSTRACT: Mankind has been dependent on nature since its existence. In the period of collecting and hunting, the people who live in harmony with nature, the increase in production and use of resources has increased rapidly after the industrial revolution. As a result of this process, balances have begun to work against the nature, and as the production, methods and mechanisms of mankind have developed, the possibilities of self protection and repetition have become more difficult. Rapid growth of population in our country leads pollution of existing surface and underground waters due to the growth of industrialization, widespread use of fertilizers and medicines in agriculture and not enough environmental awareness. Occasionally, the extent of pollution in surface waters is increasing, as the proportion of industrial establishments with treatment facilities is low, or the majority of industrial facilities have no treatment facilities or the existing treatment plants can not be operated effectively. KEYWORDS: Air Pollution; Water pollution; Environmental pollution; Soil Pollution; Clean world. Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı Cilt 5 Sayı 60 Mart 2018/ 5

2 Mümkün mü sizce? Çoktan yitirdik mi umutlarımızı? Mavi ve yeşilin hakimiyetindeki tek yaşam alanımız olan dünyayı siyah ve beyaza mahkûm mu kılıyoruz gün geçtikçe? Kabul edelim ki dünya üzerindeki en akıl sahibi varlıklarız. Bu özelliğimiz bizi diğer canlılara göre en tepede tutuyor. Her canlı türünün tür özelliğine göre belirli standartlara sahip yaşam alanları varken insanoğlu kutuplardan ekvatora değin farklı iklim kuşaklarında varlığını sürdürebiliyor. Ekosistemdeki av ve avcı dengesinde insanoğlunun tek avcısı yine kendisi. Bu özelliğimiz dünya üzerindeki popülasyonumuzu 7 milyara yaklaştırmıştır. Dünya en büyük ekosistemdir. Ekosistem cansız çevre (hava, toprak, güneş, toprak, iklim, atmosfer) ile içerisinde yer alan canlıların (hayvanlar, bitkiler ve organizmalar) karşılıklı etkileşimleri ile oluşan ekolojik sistemler bütünüdür. İnsanoğlu da bu ekosistemden yararlanan ve ekosistemin bütünlüğünde yaşamını devam ettiren etkin bir varlıktır. Dünya üzerinde tek tür gibi doğayı sömüren bir zihniyette yaşaması ise ekosistemde bozulmaları da beraberinde getirmiştir. İçinde bulunduğumuz çağ, bilim adamları tarafından android çağ olarak adlandırılırken, daha önce dünya üzerinde 5 kez şekillendiği düşünülen yok oluşun bu kez insan kaynaklı olarak şekilleneceği bildiriliyor. Gelişen teknoloji, sanayileşme, şehirleşme, kimyasal ilaçlar gibi sebeplerle havayı, suyu, toprağı kirlettik, iklimleri değiştirdik, küresel ısınmayla yüzleştik, habitat kayıpları, sömürücü avcılık ile birçok hayvan türünü yok ettik. Günümüzü kurtarmaya çalışırken geleceğimizden çaldık. Peki ya şimdi? Gelişmiş ülkeler durumun vahametinin farkına çoktan vardılar. Sıra biz de... Yeterince farkında mıyız içinde bulunduğumuz zorlu durumun? Yoksa yaşam koşturmacası diye adlandırdığımız sisteme kapılıp geleceğimizden vaz mı geçeceğiz? ÇEVRE KİRLİLİĞİ NEDİR? SEBEPLERİ NELERDİR? İnsanoğlu varoluşundan beri doğaya bağımlı olarak yaşamıştır. Toplayıcılık ve avcılık dönemlerinde doğa ile uyum içinde yaşayan insan, endüstri devrimi sonrasında ise üretim ve kaynak kullanımdaki artış hızla yükselmiştir.1 Bu süreç neticesinde dengeler doğanın aleyhine işlemeye başlamış, insanlığın elindeki üretim, yöntem ve mekanizmalar geliştikçe doğanın kendini koruma ve yineleme olanakları güçleşmiştir.2 İklimsel değişikliklerin şekillenmesi, ormanlık alanların azalması, sulak alanların kuruması, denizlerin, suyun, havanın ve toprağın kirlenmesi, canlı türlerinin azalması doğa üzerindeki aşırı insan baskısının sonucudur. Her ne kadar doğal afetler, yanardağlar, şiddetli yağmur ve seller vb. olaylar sonucu çevre sorunları ortaya çıkabilmekte ise de çoğunlukla insan kaynaklıdır. Çevre sorunu, hava, su ve toprağın zamanla niteliğinin bozularak yaşanırlığını yitirmesi, yaşam ortamları değiştiği, insan gereksinimleri uğruna aşırı tüketildiği için bitki ve hayvan topluluklarının yok olmaya yüz tutması sorunudur. Çevre sorunları daha çok çevre kirliliği olarak görülmüştür. Çevre kirliliği, çevrede meydana gelen ve canlıların sağlığını, çevresel değerleri ve ekolojik dengeyi bozabilecek her türlü olumsuz etkidir.3 Çevrenin canlı ve cansız öğeleri üzerinde yapısal zararlar meydana getirerek olumsuz yönde etkileyen ve niteliklerini bozan yabancı maddelerin hava, su ve toprağa yoğun bir şekilde karışması olayına çevre kirliliği adı verilmektedir. İnsan kaynaklı faaliyetler çevre kirliliğinin temel sebebi olup her geçen gün hızla artmaktadır.4 Özellikle 20. ve 21. yüzyılda dünya nüfusunun hızla yükselmesi, çarpık kentleşme, teknoloji ile sanayinin hızla gelişmesi ile plansız endüstrileşme ve doğal kaynakların ölçüsüz kullanımı çevre sorunlarının da hızla artmasına neden olmuştur.4,5 Çevre kirliliğini; hava kirliliği, su kirliliği ve toprak kirliliği olarak sınıflandırabiliriz. A. HAVA KİRLİLİĞİ İnsanların çeşitli faaliyetleri sonucu meydana gelen üretim ve tüketim aktiviteleri sırasında ortaya çıkan atıklarla atmosferde toz, gaz, su buharı, duman ve koku şeklinde bulunabilecek olan kirletici faktörlerin çeşitli nedenlerle artarak insanlara, diğer canlılara ve cansız varlıklara zarar verici düzeye yükselmesi olarak tanımlanabilir.6 Hava kirliliğinin pek çok nedeni bulunmakla birlikte doğal nedenler ve insani nedenlerle meydana gelen hava kirlilikleri olarak iki ana grupta incelemek mümkündür. Doğal nedenler; orman ve Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı Cilt 5 Sayı 60 Mart 2018/ 6

3 bitki örtüsü yangınları, yanardağ patlamaları ve toz fırtınaları sayılabilir. İnsan faaliyetleri sonucunda ortaya çıkan hava kirliliklerinde ise temel neden sanayileşme ve kentleşmedir. Tüm bunlara ek olarak rüzgârlarla sınır dışından taşınan hava kirliliği de önemli bir nedendir. Çeşitli kaynaklardan beslenen hava kirliliği aynı zamanda canlı ve cansız varlıklar üzerinde pek çok olumsuz etkiyi de beraberinde getirmektedir. İnsan sağlığını, hayvan ve bitki topluluklarını doğrudan etkileyen hava kirliliği, sadece bu canlıların yaşam koşullarını etkilemekle kalmamakta ölümlere ve türlerin yok olmasına kadar varan sonuçlara neden olabilmektedir. Atmosferi meydana getiren gazların karışımlarından oluşan hava, canlı organizmanın yaşam sürecindeki en önemli öğelerden biridir. Bir insanın günde yaklaşık olarak 2.5 lt. su, 1.5 kg. besin, m3 hava gereksinimi vardır. Açlığa 60 gün, susuzluğa 6 gün dayanabilen insan, havasızlığa ancak 6 dakika dayanabilmektedir.7 Hava Kirliliği Kaynakları: 1. Isınmadan Kaynaklanan Hava Kirliliği: Kentlerin nüfus yoğun yerleşim yerleri olması evsel ısınmadan kaynaklı kirliliğe neden olmaktadır. Kentsel yerleşim yerlerinin rüzgar esiş yönleri dikkate alınmadan, kirli havayı hapsedecek şekilde seçilmesi, ısınmada kalitesiz düşük kalorili ve kükürt oranı yüksek kömürlerin kullanımı, yakma tekniklerinin yanlış olması, kazanların bakımlarının düzenli yapılmaması kentlerde hava kirliliğini artırmaktadır. 2. Ulaşımdan Kaynaklanan Hava Kirliliği: Kentleşme sürecinde betonlaşmanın artmasıyla yeşil alanların azalması ve artan otomobil sayısı motorlu taşıtlardan çıkan egzoz gazları (Nox, CO2, CO, HC, PM vb.) hava kirliliğini artırmaktadır. Şehir trafiğindeki araçlar; teknik bakımlarının yeterince yapılmaması, bilinçsiz kullanımı ve bir kısmının çok eski oluşları nedeniyle kirletici özellikleri daha çok artarak, önemli kirletici kaynak olurlar. Taşıtlarda hava kirliliği yaratan kirletici kaynaklar, motor cinsine göre değişmektedir. Benzinli motorla çalışan bir taşıtın başlıca kirletici kaynakları; egzoz borusu, benzin deposu, kartel havalandırma, karbüratör, fren balataları ve lastiklerdir. Dizel motorlu taşıtlarda ise başlıca kirletici kaynakları egzoz borusu, fren balataları ve lastiklerdir.7 3. Sanayiden Kaynaklanan Hava Kirliliği: Fabrikaların bacalarından çıkan kimyasal gazlar, tozlar ve dumanlar havayı kirletmektedir. Sanayi tesislerinin kuruluşlarında yanlış yer seçimi, gerekli önlemler almadan, baca filtresi ve arıtma tesisi olmadan, düşük kalorili ve kükürt oranı yüksek yakıtların kullanılması ve kirleticilerin atmosfere bırakılması, çevre korunması açısından gerekli tedbirlerin alınmaması, teknoloji yetersizliği sanayi kaynaklı kirletici nedenlerdir. Çeşitli kaynaklardan beslenen hava kirliliği, canlı ve cansız varlıklar üzerinde pek çok olumsuz etkiyi de beraberinde getirmektedir. İnsan sağlığını, hayvan ve bitki topluluklarını tehdit eden hava kirliliği, bu canlıların yaşam koşullarını etkilemekle, ölümlere ve türlerin yok olmasına sebep olmaktadır.5,6 Sanayi devrimiyle birlikte ormanlaşma ve sanayileşme süreci, yoğun ve yanlış insani faaliyetlerden kaynaklanan hava kirliliği neticesinde ulaşılan sonuç küresel ısınma ve sera etkisi olmuştur. Küresel ısınma neticesinde yeryüzündeki sıcaklık artışı meydana gelmiş, kar ve buz örtüleri alansal olarak azalmıştır. Uzun süreli yağış azlığı nedeniyle, dünyanın birçok bölgesinde daha etkili kuraklık ve çölleşme gibi iklim kökenli doğal afetler yaşanmıştır.7 Hava kirliliğini önlemek için alınabilecek tedbirler a. Güneş, su, rüzgar, doğalgaz gibi temiz ve yenilenebilir enerji kaynakları yaygınlaştırılmalı b. Sanayileşmede filtre sistemleri kurulmalı, geri dönüşümü mümkün olan hammaddeler kullanılmalı, personel çevre konusunda eğitilmeli, yeşillendirme çalışmaları yapılmalı, teknolojik yenilikler takip edilmeli ve uygulanmalı c. Yeni yerleşim yerlerinde merkezi ısıtma sistemleri kullanılmalı, kalorifer ve Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı Cilt 5 Sayı 60 Mart 2018/ 7

4 doğalgaz kazanlarının bakımları düzenli olarak yapılmalı, daha az yakıt kullanarak ısınmak için kapı, pencere, çatı vb. yalıtımına önem verilmeli d. Toplu taşıma veya bisiklet gibi araçlar tercih edilerek, egzoz gazı salımı azaltılmalı, e. Doğanın Akciğerleri olarak nitelendirdiğimiz ormanlar korunmalı, yeşil alanlar artırılmalı f. En az ormanlar kadar havayı temizleyen sulak alanların kuruması engellenmeli B. SU KİRLİLİĞİ İstenmeyen zararlı maddelerin, suyun niteliğini ölçülebilecek oranda bozmalarını sağlayacak miktar ve yoğunlukta suya karışması olayıdır. Yeryüzündeki su kaynaklarının yaklaşık %0,3 ü kullanılabilir ve içilebilir niteliktedir. Dünya nüfusunun %40 nı barındıran 80 ülke şimdiden su sıkıntısı çekmekte, Birleşmiş Milletler verilerine göre günümüzde 1.1 milyar kişi sağlıklı içme suyuna ulaşamamaktadır. Nüfusun hızla artması ve buna karşılık su kaynaklarının sabit kalması sebebi ile su ihtiyacı her geçen gün artmaktadır.4 Ülkemizde birçok nedenden dolayı kontrol altında tutulamayan evsel, endüstriyel ve tarımsal etkinlikler sonucu, günümüzde pek çok su havzasında kirlilik ciddi boyutlara ulaşmıştır.8 Ülkemizde nüfusun hızlı artışı, sanayileşmenin büyümesi, tarımda gübre ve ilaç kullanımının yaygınlaşması ve çevre bilincinin yeterince yerleşememesi gibi nedenlerle mevcut yüzey ve yeraltı sularında kirlenmelere yol açmaktadır. Arıtma tesisi olan sanayi kuruluşlarının oranının az oluşu veya sanayi kuruluşlarının çoğunun arıtma tesislerinin olmaması ya da var olan arıtma tesislerinin etkin olarak işletilememesi gibi sebeplerle de yüzey sularında kirlenmenin boyutları artmaktadır. Hızla artan çarpık yapılaşmanın sonucu olarak kanalizasyon sistemlerinden ve çöp depolama sahalarından kaynaklanan kirli sızıntı suları da yeraltı suyu kirliliğinde önemli rol oynamaktadır. Sulardaki bu kirlenmeler çoğunlukla azot, fosfor, kalsiyum, organik maddeler, kurşun, çinko, krom gibi kirleticiler tarafından meydana gelmektedir.8 Türkiye su kıtlığı çeken ülkeler arasında yer almamakla birlikte; hızlı nüfus artışı, kirlenme ve yıllık yağış ortalamasının dünya ortalamasından düşük olması, mevcut kaynakların daha dikkatli kullanılmasını ve kirlenmeye karşı gerekli tedbirlerin bir an önce alınmasını gerektirmektedir.5 Su birçok özelliklerinin yanında bünyesinde bulundurduğu mineraller, tuzlar, sülfatlar yönlerinden de çok önemlidir. Bunların belirli miktarlarda bulunması yaşam için gerekli olurken az ya da çok olması yaşamı daima olumsuz yönde etkilemektedir. Su aynı zamanda kendisi bir yaşam ortamıdır. Bu ortamın kirlenmesi yaşamı tehlikeye sokar. Su Kirliliği Kaynakları a. Ev, sanayi ve endüstri tesislerinden çıkan atıkların arıtılmaksızın su kaynaklarına (deniz, göl, nehir vb.) verilmesi, b. Tarımsal mücadele ilaçları ile suni gübrelerin aşırı miktarda ve bilinçsizce kullanılması, c. Egzoz gazları, karbon monoksit, kükürt dioksit, kurşun gibi zehirli maddelerin yağışlarla yere inerek tekrar suya karışması. d. Ev ve işyerlerinden çıkan çöplerin su kaynaklarına atılması Suların kirlenmesine karşı alınabilecek tedbirler: a. Su Tasarrufu yapılmalı: Muslukları açık bırakmamak, bozuk muslukları tamir ettirmek, Bulaşıkları makinede yıkamak, çamaşır makinesi tam dolmadan çalıştırmamak, duş süresini kısaltmak, ellerimizi yıkarken ve dişlerimizi fırçalarken boşa su akıtmamak, gereksiz sifon çekmemek, tarımsal alanlarda damla sulama kullanmak b. Sanayi ve evsel atık sular arıtılmadan deşarj edilmemeli c. Çözünmeyen kalıcı deterjanların kullanımı önlenmeli d. Kentler ve sanayi tesisleri su kaynaklarından uzağa kurulmalı e. Kanalizasyon atıkların içme kullanma sularına karışmaması için önlemler alınmalı f. Tarımda kullanılan gübrelerin ve ilaçların sulara karışması önlenmeli g. Erozyonu önlemek için tedbirler alınmalı, h. Ormanlar korunmalı C. TOPRAK KİRLİLİĞİ: Toprak en önemli doğal kaynaklardan biridir. Toprak kirliliği; toprağın fiziksel, kimyasal, biyolojik ve jeolojik yapısının bozulmasıdır. Toprağın tarım dışı amaçlarla kullanılması, ağır metallerle kirlenmesi ve erozyon sonucu toprak kaybı oluşmaktadır. Yirminci yüzyılın ortalarına doğru hızlı nüfus artışı ile birlikte, tarım ve diğer alanlardaki sanayi ve teknolojinin hızla gelişmesine paralel olarak toprak kirliliği de artmaya başlamıştır. Toprağı tüketmek toprağın biyolojik, kimyasal ve fiziksel özellikler bir daha ulaşılamayacak düzeyde bozulması anlamına gelir. Toprağın fiziksel işgalinin yanı sıra yoğun gübreleme ve ilaçlama gibi tarımsal faaliyetler sonucu toprakta biriken, endüstriyel faaliyetler neticesinde oluşan veya kazayla toprağa sızan bir takım organik ve inorganik maddeler özellikle ağır metaller toprak kirliliğini oluşturmaktadır. Ağır metaller yoğun miktarda biriktiklerinde kanserojen etkili maddelerdir. Organik kirleticiler ise petrol ve petrol türevleri gibi enerji kaynaklarının işlenmesi ve taşınması sırasında oluşan patlama ve sızıntı sonucunda oluşmaktadır.9 Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı Cilt 5 Sayı 60 Mart 2018/ 8

5 Toprak Kirliliği Kaynakları Ev ve sanayi atıkların toprağa verilmesi, Çöplerin doğrudan toprağa boşaltılması, Kanalizasyon şebekelerinin arıtılmadan doğrudan toprağa verilmesi, Egzoz gazları, karbon monoksit, kükürt dioksit, kurşun gibi zehirli maddelerin rüzgarlarla taşınması ve yağışlarla yere inerek toprağa karışması, Tarımsal mücadele ilaçları ile suni gübrelerin aşırı miktarda kullanılması, Ormanların insanlar tarafından tahrip edilmesi Toprak kaybı ve kirlenmesine karşı alınması gereken önlemler Erozyonla toprak kaybının en aza indirilmeli Usulüne uygun tarım teknikleri kullanılmalı Orman alanlarının korunması, ağaçlandırma seferberliği gibi çalışmalar yapılmalı d. Tarımsal arazilerin amaç dışı kullanımı e. Tarım ve hayvancılıkla uğraşan çiftçilere gübreleme, ilaçlama gibi konularda eğitim verilmeli f. Tarımsal mücadele ilaçları ile suni gübrelerin aşırı miktarda kullanılmasının önüne geçilmeli, iyi tarım desteklenmeli g. Sanayi bölgelerinde kimyasal katı ve sıvı atıklar toprağa bırakılmamalı, Sonuç: Çevre kirliliği tüm bu yukarıda anlatılanların yanı sıra insanların genelde çevre koşullarının yaşam için taşıdığı önemi yeterince algılayamamalarından kaynaklanmaktadır. Öncelikle çevre bilincinin oluşturulması esastır. Sadece benim yapmamla dünya mı kurtulacak demeyin. Biz bir bütünün parçasıyız. Evinizin kapı önünü süpürseniz tüm sokak temiz olur diye bir söylem vardır. Günümüzde buna kelebek etkisi de deniyor. Sizin başlattığınız bir hareket dünyanın diğer ucunda farklı bir etki yaratabilecek kadar güçlü. Gelin bugün geleceğimizi de düşünelim. Bugün standart yaşamımızın dışına çıkalım. Kendimizi sorumlu hissedelim. Çevre kirliliğine duyarlı olalım. Yaşanacak başka dünya yok ne bizim ne de diğer canlılar için... KAYNAKLAR 1. Karabacak M, Armağan R (2004) Çevre Sorunlarının Ortaya Çıkış Süreci, Çevre Yönetiminin Temelleri ve Ekonomik Etkileri, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari İlimler Fakültesi, C. 9, S.2, Baykal H, Baykal T (2008) Küreselleşen Dünya da Çevre Sorunları, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 2008, Cilt: 5 Sayı:9 3. Kaypak, Ş (2013) Çevre Sorunlarının Çözümünde Küresel Çevre Politikalarının Önemi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 31, 2013 Güz, Pile, S, Demir, S. Çevre Bilinci, Erişim: Akyüz, E. (2015) Çevre Sorunları Ve İnsan Hakları İlişkisi, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 15, Eylül 2015, S Çakır Sümer G (2014) Hava Kirliği Kontrolü: Türkiye de Hava Kirliliğini Önlemeye Yönelik Yasal Düzenlemelerin Ve Örgütlenmelerin İncelenmesi, International Journal of Economic and Administrative Studies, Year:7 Number 13, Summer 2014 ISSN Erişim: Akın M, Akın G (2007) Suyun Önemi, Türkiye de Su Potansiyeli, Su Havzaları Ve Su Kirliliği, Ankara Üniversitesi Dil Ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 47, 2, Karaca A, Turgay OC (2002) Toprak Kirliliği, Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Dergisi, 1 (1), Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı Cilt 5 Sayı 60 Mart 2018/ 9