21. ULUSLARARASI İKTİSAT ÖĞRENCİLERİ KONGRESİ. Ege Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi. Nakitsiz Ekonomi: Türkiye Örneği

Transkript

1 21. ULUSLARARASI İKTİSAT ÖĞRENCİLERİ KONGRESİ DİJİTAL DÖNÜŞÜM: SANAYİ 4.0 İzmir, Nisan 25-27, 2018 Ege Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Nakitsiz Ekonomi: Türkiye Örneği Berk Duran Kayabalı 1 1 Hacettepe Üniversitesi/Ekonomi, 4. Sınıf, Ankara, Türkiye Cumhuriyeti

2 PARANIN TARİHÇESİ Para, bir ekonomide genel kabul gören, değişim aracı, değer koruma aracı ve hesap birimi işlevlerine sahip varlıktır. (TDK, 2010) Yani herhangi bir şeyin para olarak kabul edilebilmesi için değer ölçüsü olması, ödeme işlevlerini yapabilecek nitelikte olması ve toplum tarafından kabul edilmesi gerekmektedir. İlk çağlarda paranın icadından önce ticaret herhangi bir malın diğer mal cinsinden değişimi ile yapılmaktaydı. Buna değiş-tokuş ya da takas sistemi adı verilmektedir. Ancak, takas sisteminde alışveriş yapan her iki tarafında birbirinin isteklerini karşılaması gerekmekteydi. Bu ise birçok zorluğu beraberinde getirmekteydi. Başlıca zorluklar; alıcı ve satıcının birbirlerinin ihtiyaç duyduğu malların değiş-tokuşu için malların miktar veya cinsine razı olması ve takas sisteminin servet birikiminin önünde engel olması vb. olarak sayılabilir. Zaman ilerledikçe ticari ilişkilerin artması ve üretimin büyümesi nedeniyle takas sistemi imkânsız hale geldi. Değeri herkes tarafından kabul edilen deniz kabuğundan, kıymetli metallere kadar çeşitli nesneler ticaret aracı olarak kullanılmaya başlandı. Zamanla bu araçlar yerini altın ve gümüş gibi değerli metallere bıraktı. Taşıması kolay, bozulmaz ve paslanmaz nitelikte oldukları için para olmaya elverişliydiler. Ancak çalınma risklerinin artması ve gelişen ticaret nedeniyle ileride bankalar haline gelecek bazı küçük sarraflar kendilerine emanet edilen altın ya da gümüşler karşılığında, bunların sahiplerine senetler (sertifikalar) vermeye ve onlarda ödemelerini bu senetler ile yapmaya başladılar. Böylece ilk kâğıt paralar ortaya çıkmış oldu. İlk kâğıt para M.S. 806 yılında Çin'de ortaya çıkmıştır. Batıda kâğıt paraların basılması ve kullanılması 17. yüzyılın sonlarına rastlamaktadır. İlk kâğıt paranın kullanımı 1690'lı yıllarda

3 Amerika Birleşik Devletleri nde ardından İngiltere'de kuyumcular tarafından basılıp dolaşıma çıkarılan kâğıt para daha sonra diğer ülkelerde de yaygınlaştığı görülmektedir. Türkiye de ise ilk banknotlar idari, sosyal ve yasal reformların gündeme geldiği Tanzimat Döneminde tedavüle çıkarılmıştır. Kâğıt para günümüzde hala önemini korumakla birlikte gelişen dünya ekonomisi ve teknolojinin ilerlemesiyle bir dönüşüm geçirmektedir. Nasıl ki, takas sisteminin yerini altın ve gümüş gibi değerli metaller ve daha sonradan onlarında yerini kâğıt ve madeni paralar aldıysa günümüzde de kâğıt ve madeni paraların yerini kartlı ödeme sistemleri almaktadır. Yani bundan sonraki aşama ise paranın tümüyle ortadan kalkıp somuttan soyuta geçişinin tamamlanması ve hiçbir maddi vücuda sahip olmayan hesap parasına-banka parasına geçişi, ödemelerin ve ekonomik işlemlerin kâğıt ve madeni paralar yerine tümüyle kartlı ödeme sistemlerin alması evresidir. Kısaca, nakitsiz ekonomi evresidir. Kısacası, ödemeler sisteminin tarihsel gelişimi dört aşamada gerçekleşmektedir. 1. Aşama: Takas Sistemi 2. Aşama: Değerli Madenler 3. Aşama: Kâğıt ve Madeni Paralar 4. Aşama: Kartlı Ödemeler-Nakitsiz Ekonomi TAKAS Mal Değişimi DEĞERLİ METALLER Altın Gümüş PARA Madeni Para Kağıt Para NAKİTSİZ EKONOMİ Banka Kredi Kartları

4 GİRİŞ Türkiye de kartlı ödeme sistemlerinin geçmişi, 1969 yılına dek uzanmaktadır. Bu tarihten itibaren dünyadaki trende paralel olarak hem kredi ve banka kartları sayısı artmış hem de geniş bir tüketici kitlesi tarafından kullanılmaya başlanmıştır yılında ise bankalararası takas ve otorizasyon işlemlerinin yapılması amacıyla 13 kamu ve özel bankanın ortaklığıyla Bankalararası Kart Merkezi (BKM) kurulmuştur. Ödeme sistemleri içerisinde; nakit kullanımı gerekmeksizin her türlü ödemeyi veya para transferini sağlayan-destekleyen sistem, platform ve altyapıları oluşturma, işletme ve geliştirme amacında olan BKM ile birlikte 1995 yılında 13 milyon olan banka kartı sayısı 2017 yılında 131 milyona, aynı şekilde 1995 yılında 2 milyon olan kredi kartı sayısı da 2017 yılında ise 62 milyon seviyesine ulaşmıştır. Bugün ise toplamda 196 milyon kart sayısı ile Türkiye, Avrupa da en fazla karta sahip ülke konumuna ulaşmıştır. Aşağıdaki grafikte, 1995 yılından günümüze, banka ve kredi kartı sayılarındaki gelişmeler sunulmuştur. Türkiye'de Banka ve Kredi Kartlarının Gelişimi ( ) Kredi Kartı Banka Kartı Grafik 1: BKM

5 Kredi ve banka kartlarının sayısındaki artışa paralel olarak, bu kartlarla yapılan alışveriş hacmi de artmıştır. Grafik 2, banka ve kredi kartları ile yapılan alışveriş harcamalarını göstermektedir yılında yerli banka-kredi kartlarının yurt içi ve yurt dışı kullanımı 408 milyar TL seviyesinde iken 2017 yılında 677 milyar TL seviyesine gelmiştir. Yerli Kartların Yurt İçi ve Yurt Dışı Kullanımı Kredi Kartı Banka Kartı Grafik 2: BKM Türkiye de uzun dönemde nakit kullanımının ağırlığını koruduğu, ancak zaman içinde banka ve kredi kartı kullanımındaki artış ile beraber, alışverişlerde nakit kullanımının azaldığı görülmektedir. Bankalararası Kart Merkezinin hazırladığı Kart Monitör araştırmasına göre, 2015 yılında Alışveriş yaparken en çok tercih ettiğiniz ödeme yöntemi nedir? sorusuna %61 oranla kredi kartı yanıtı verilirken, 2017 yılında bu oran %68 e yükselmiştir. Kredi kartı tercihindeki bu yükseliş, nakit para kullanımının azalışıyla da paralellik içeriyor te alışveriş yaparken en çok tercih edilen ödeme yöntemi olarak nakit parayı görenlerin oranı %35 iken, 2017 de bu oran %27 ye düşmüş durumda.

6 Aynı zamanda, kart harcamaları ile hanehalkı nihai tüketim harcamaları arasında da bir ilişki mevcuttur. Grafik 3 te 2009 yılından günümüze kadar kart harcamaları ile hanehalkı nihai tüketim harcamalarının seyri sunulmuştur. Kart Harcamaları ve Özel Nihai Tüketim Harcamaları Hane Halkı Tüketimi Kart Harcamaları Grafik 3: BKM, TÜİK Kısacası, nakit ve madeni paralar ekonomiden kalkmakta onun yerini kartlı ödeme sistemleri almaktadır. Bunun en belirgin örneği ise kart harcamalarının hanehalkı harcamaları içindeki payının hızla artmasıdır yılında, kart harcamalarının hanehalkı harcamaları içindeki payı %0,05 iken 2016 yılında ise %37 lere gelmiştir. Grafik 4 te bu seyir sunulmuştur. 0,4 0,35 0,3 0,25 0,2 0,15 0,1 0, Grafik 4: BKM, TÜİK Kart Harcamaları (%Tüketim)

7 NAKİTSİZ EKONOMİNİN FAYDALARI ÜRETİM YÖNÜNDEN Hemen hemen tüm ülkelerin temel iktisadi amaçlarından bir tanesi uzun dönemli ve istikrarlı bir büyümeyi yakalamaktır. Burada büyümeden kastedilen şey ise GSYİH nin artırılmasıdır. GSYİH yi artırmanın birçok yolu olsa da ulusal ekonomiler kendileri için en düşük alternatif maliyete sahip bir istikrar politikası belirlemek ister. Ancak bir ekonomide sadece üretimin yapılması yeterli değildir. Aynı zamanda bu üretim sürecinde elde edilecek mal veya hizmetlere bir talebinde olması gereklidir. Talebi oluşturan en önemli unsurlardan birisi de hane halklarının tüketim talebidir. GSYİH nin oluşumunda tüketim talebi önemli bir yer tutmaktadır yılında Türkiye ekonomisinde hanehalkı tüketim harcamaları GSYİH nin %61 ini oluşturmaktadır. Yani tüketim harcamaları ile üretim arasında karşılıklı bir ilişki mevcuttur. Dolayısıyla tüketimdeki talebindeki düşüş veya bir istikrarsızlık doğrudan GSYİH yi, üretimi etkileyecektir. Özellikle geçici bir işsizliğe veya ekonominin durgunluğa girildiği dönemlerde ekonominin ihtiyacı olan şey tüketim harcamalarıdır. Tüketim harcamalarının azalması, kriz içerisindeki ekonomide krizin iyice derinleşmesine sebep olacaktır. Bu ise istihdam-işsizlik, enflasyon, kayıt dışı ekonomi ve parasal büyüklükler gibi makro büyüklükleri de etkileyecektir. Örneğin, 2008 Küresel Krizi, Türkiye nin kendi dinamiklerinden kaynaklanmamış olsa da kriz Türkiye yi de etkilemiş imalat sanayinde ve diğer sektörlerdeki daralma ile birlikte üretim ve istihdamdaki düşüşler hane halkının tüketim taleplerinin düşmesine sebep olmuş bu ise diğer temel makro büyüklükleri de etkilemiştir.

8 Aşağıda, Grafik 3 te TCMB nin yaptığı İktisadi Yönelim Anketi Reel Kesim Güven Endeksine Göre Üretimi Kısıtlayan Faktörler verilmiştir. 60 TCMB Reel Kesim Güven Endeksine Göre Üretimi Kısıtlayan Faktörler Kısıtlayan Faktör Yoktur Talep Yetersizliği İşgücü Yetersizliği Hammadde Yetersizliği Mali İmkansızlıklar Diğer Grafik 5: TCMB, EVDS Kartların olmadığı bir ekonomik yapıda hane halkları tüketimlerini cari gelirlerine göre yapmak durumundadır. Grafik 5 te görüldüğü üzere özellikle ekonominin kriz dönemlerinde talep yetersizliği önemli ölçüde artmaktadır. Bunun nedeni ise ekonominin krize girdiği dönemlerde hane halklarının cari gelirlerinin düşmesi ve tüketim harcamalarını azaltmasıdır. Ancak kart harcamaları cari gelir tarafından değil sürekli gelir tarafından belirlenmektedir. Burada sürekli gelir, tüketicilerin sadece cari dönemde elde ettikleri değil uzun dönemde elde edebilecekleri gelirlerin bir ortalaması olarak tanımlanmaktadır. Dolayısıyla kart kullanımı yaygınlaştıkça talepte daha istikralı hale gelecektir. Bu ise özellikle kriz dönemlerinde talep yetersizliğinden şikayetçi üreticiler için istikrar kazanmış talep demektir.

9 Kısaca, kart kullanımı talebi daha istikrarlı hale getirerek üretimi de istikrarlı hale getirmekte bu ise GSYİH deki oynaklığı engellemektedir. Bu istikrarlı yapı diğer temel makro ekonomik göstergeleri de olumlu yönde etkileyeceği açıktır. Tüketim harcamaları aynı zamanda çarpan (çoğaltan) etkisi ile GSYİH artırmaktadır. Yani ekonominin durgunluğa girdiği dönemlerde hane halklarının tüketim harcamalarının hızlı bir şekilde düşmesini engeller. Kızılot, Kılıç ve Tokatlıoğlu nun yaptığı çalışmaya göre kartlı ödeme sistemlerinin kriz döneminde GSYİH deki düşmeyi %12 oranında azalttığı görülmektedir.

10 Bulgaristan Romanya Türkiye Hırvatistan Estonya Litvanya Güney Kıbrıs Malta Letonya Polonya Slovenya Yunanistan Macaristan İtalya İspanya Ortalama Portekiz Belçika Çek Cumhuriyeti Slovakya İsveç Norveç Finlandiya Fransa Almanya Danimarka İrlanda Birleşik Krallık Hollanda Lüksemburg Avusturya İsviçre KAYIT DIŞI EKONOMİ YÖNÜNDEN Kayıt dışı ekonomi, gelir getirecek bir şekilde mal ve hizmet üretiminin, geleneksel ölçüm yöntemleri ile tespit edilemeyen, dolayısıyla kayıt altına alınıp denetlenemeyen, gelir kazancı yarattığı halde vergilendirilemeyen her türlü faaliyet olarak tanımlanmaktadır. Tanımdan da anlaşılacağı üzere kayıt dışı ekonomi çok geniş bir kavramdır. Sokaktaki işporta satıcısından, firmaların kaçırdığı vergilere, ek mesai yapmasına rağmen karşılığını alamayan bankacılara dek her alanda karşımıza çıkan bir olgudur. Kayıt dışı ekonomin kayıtlı hale gelmesiyle birlikte vergi gelirlerinin artması, orta ve uzun dönemde ekonominin istikrarlı hale gelmesi, gelir dağılımı ve istihdam gibi birçok makro ekonomik unsurun iyileşmesi yönünde faydası olacağı açıktır. Kayıt dışı ekonominin ölçülmesi konusu literatür üzerinde, herkesin anlaştığı bir konu değildir. Yapılan farklı çalışmalarda Türkiye de kayıt dışı ekonomi oldukça yüksektir. Grafik 6 da 2015 yılında Avrupa ülkelerinde kayıt dışı ekonominin GSYİH ye oranları verilmiştir Yılında Kayıt dışı Ekonomi (%GSYİH) Grafik 6: Schneider, 2015

11 Kayıt dışı ekonomiyi önleme konusunda en etkin ve en önemli politikalardan birisi kartlı ödeme sistemlerinin teşviki yani kart kullanımı artışının desteklenmesidir. Ülkemizde, satış belgesi düzenleme usulü vergilemenin temelini oluşturmaktadır. Ancak satış sırasında devlet adına vergi alan işletmeler bu satışlarını belgelemedikleri takdirde ödenen vergiler devlete gitmemekte ve işletmelere haksız kazanç sağlamaktadır. Alışverişlerde nakit yerine kart kullanımı işlemleri otomatik olarak kayıt altına almakta dolayısıyla kayıt dışılığı ve vergi kaçakçılığını önlemektedir. Ekonominin krize girdiği dönemlerde kayıt dışılığın arttığı düşünülürse kartlı ödeme sistemleri aynı zamanda vergi gelirlerinin düşmesini de engelleyecektir. Ayrıca kayıt dışı ekonominin ölçüm zorluğunun yanında takibi de oldukça zordur. Ödemeler kart ile yapıldığında takibi de kolay olmaktadır. Dolayısıyla bu yönüyle gerçek dışı belge düzenleme olarak adlandırılan naylon fatura gibi düzenlemeleri önlemekte ve bu yolla devleti de büyük zarara uğratan yasadışı olaylar da engellenmektedir. Yukarıda da bahsedildiği üzere, kart kullanımı artışının yani kartlı ödeme sistemlerinin yaygınlaşması kayıt dışı ekonomiyle mücadelede en etkin ve en önemli politikalardan birisidir. Bu durumda kart kullanımı artışının kayıt dışı ekonomide ne kadarlık bir düşüşe neden olacağını hesaplayabiliriz. Bunun içinde Türkiye de kayıt dışı ekonominin ve hane halkı tüketim harcamaları içinde kart ile yapılan harcamaların oranının zaman içinde nasıl seyrettiğinin bilinmesi gerekmektedir. Bu amaçla Grafik 7 de, yılları arasında yıllık olarak bu iki değişkeninin ne yönde seyrettiğini göstermektedir. Söz konusu dönemde, kayıt dışı ekonominin GSYİH ye oranı düşmekte iken, hane halkı tüketim harcamaları içerisindeki kredi kart kullanımı artmaktadır. Çalışmada öncelikle kredi kartı harcamaları ile kayıt dışı ekonomi arasında Granger nedensellik analizi test edilmiştir. Ardından kredi kartı harcamaları ile kayıt dışı ekonomi

12 arasında ilişkinin yönü için en küçük kareler yöntemine başvurulmuştur. Böylelikle yapılan ekonometrik regresyon analizi sonucunda, kart harcamaları %1 arttığında kayıt dışı ekonomi %16 azalmaktadır. Hesaplamalar Ek te sunulmuştur. 0,4 0,35 0,3 0,25 0,2 0,15 0,1 0,05 Kayıtdışı Ekonomi-Kart Harcamaları Kayıtdışı Ekonomi (%Gsyih) Kart Harcamaları(%Tüketim) Grafik 7: Schneider, BKM, TÜİK Görüldüğü üzere, kayıt dışı ekonominin düşmesi yönünde harcamalarda nakit kullanımı yerine kartlı ödeme sistemlerinin tercih edilmesi bir hayli önem taşımaktadır. Harcamalarda nakit yerine kart kullanımının yani nakitsiz ekonominin teşviki özellikle kayıt dışı ekonominin yüksek olduğu ekonomimiz için en önemli politikalardan birisi olacaktır. Ancak kartlı ödeme sistemlerinin kullanımı sadece nihai mal ve hizmetlerin satışı sırasında değil, üretim ve tedarik zincirinde de yaygınlaşması kayıt dışı ile mücadelede en önemli adımlardan birisi olacaktır. Çünkü kayıt dışı ekonominin varlığı kayıt dışı üretim ile başlamaktadır.

13 YASTIK ALTI BİRİKİMİ YÖNÜNDEN Yastık altı birikimi bir sokak deyimi olsa da zamanla ekonomide de kullanılır hale gelmiştir. Kısaca insanların tasarruflarını banka veya benzeri finansal kuruluşlarına yatırmayarak evde saklamalarına verilen addır. Yani ekonomiye herhangi bir katkısı bulunmayan âtıl bir varlık konumundadır. Türkiye de yastık altı birikimler daha çok altın ve dolar cinsinden tutulmaktadır. Dünya Altın Konseyi tahminlerine göre Türkiye de yastık altında 3500 ton altın olduğu tahmin edilmektedir. Bugünkü rakamlarla 140 milyar dolar gibi bir büyüklüğü temsil etmektedir. Dolayısıyla bu büyüklüğün ekonomiye kazandırılması yatırımlar için gereken finansmanın kolaylıkla temin edilmesi bunun da istihdam ve büyüme gibi makro büyüklüklere pozitif bir etkisi olacağı açıktır. Tüm dünyada hükümetler âtıl bir şekilde bekleyen birikimleri ekonomiye çekmek adına birçok politika denese de pek başarılı olamamıştır. Ancak Hindistan hükümetinin Kasım 2016 da dolaşımdaki emisyon hacminin %86 sını oluşturan 2 para banknotunu ortadan kaldırıp ardından insanlara ellerindeki birikimleri bankalara yatırması çağrısıyla uygulamaya konulan Demonetization başarılı olmuş ve milyonlarca insan ellerindeki birikimlerini bankalara yatırmışlardır. Paranın tümüyle ortadan kalktığı onun yerini kartlı ödeme sistemlerinin aldığı bir ekonomik yapı düşünülürse yastık altı birikimlerin herhangi bir ekonomik işlemde kullanılamayacağı açıktır. İnsanlar herhangi bir ekonomik işlemde bulunmak istediklerinde bunu kartlarla, banka yoluyla veya benzeri finansal kuruluşlarla gerçekleştirmek durumunda kalacaklardır. Dolayısıyla nakitsiz ekonomi politikası aynı zamanda insanların birikimlerini banka veya benzeri finansal kuruluşlarda tutmasını zorunlu kılacak böylelikle ekonomide kullanılamayan birikimler ekonomiye kazandırılmış olacaktır.

14 DİĞER BAZI TEMEL FAYDALARI Bu çalışmada, nakitsiz ekonominin ekonomiye olan faydalarından sadece bazıları ana başlık altında açıklanmaya çalışılmıştır. Ancak faydaları bunlarla sınırlı değildir. Kısaca diğer bazı temel faydalarının da vurgulanması gerekmektedir. Nakit para işlemlerinde hem bireyleri hem de işyerlerini zorda bırakan sahte para olayları ile karşılaşılmaktadır. Ancak, banka veya kredi kartının sahtesi yoktur. Nakit paralar çalınma ve kaybolma riski taşımaktadır. Ancak kartlar kaybolup-çalınsa dahi şifreli güvenlik sistemlerinden dolayı bireylerin varlıklarına zarar gelmez. Nakit paralar elden ele dolaştığı için birçok mikrop barındırmakta ve bu da sağlık sorunlarına yol açabilmektedir. Ancak kartlar kişiye özel olduğu için hijyeniktir. Alışverişlerde nakit kullanımında ortaya çıkan bir sorun genellikle verilmeyen ve önemsenmeyen bozuk-madeni para üsleri sorunudur. Ancak ödemelerde kart kullanımı bu sorunu ortadan kaldırmaktadır. BKM nin araştırmasına göre alışverişlerde nakit yerine kart kullanılması sayesinde Temmuz 2016-Haziran 2017 döneminde 71 milyon TL cepte kalmıştır. Kamu harcamalarının en önemli unsurlarından bir tanesi de sosyal yardımlar konusudur. Sosyal yardımlar konusunda kartlar sayesinde bazı harcamaların kategorize edilebilmesi, örneğin ön ödemeli kartlarda eğitim yardımının sadece eğitim harcamalarında kullanılabilmesi ve kolay takip özelliği gibi başlıca faydaları arasında bulunmaktadır.

15 KAYNAKÇA Aren, S. (2013), 100 Soruda Para ve Para Politikası, İmge Yayınları, Ankara. BKM (2017), Kredi Kartı Araştırması, Kart Monitör 2017, s:6, Erişim: BKM (2018), Erişim: BKM (2018), Nakitsiz Toplum Yolunda Hindistan, BKM Yayınları. Elgin, C., Erzan, R., Kuzubaş, Umut. (2015), Türkiye de Nakit ve Kart Ödemelerinin Karşılaştırmalı Maliyeti Kızılot, Ş., Kılıç, C. Ve Tokatlıoğlu, İ. (2010) Kartlı Ödeme Sistemleri Ekonomik Katkılar Raporu ve 2008 Krizinde Kartlı Ödeme Sistemlerinin Olumlu Etkileri, Gazi Üniversitesi, Maliye-Vergi Hukuku Uygulama ve Araştırma Merkez Yayını, Ankara. Kızılot, Ş., Kılıç, C. Ve Tokatlıoğlu, İ. (2011), Kartlı Ödeme Sistemlerinin Tasarruf Üzerindeki Etkileri ve Ekonomik Katkılar Raporu, BKM Yayınları, Aralık, İstanbul. Kızılot, Ş., Kılıç, C. Ve Tokatlıoğlu, İ. (2014) Kartlı Ödemelerin Ekonomik Faydaları, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Haziran, İstanbul. Schneider, F. (2015), Size and Development of the Shadow Economy of 31 European and 5 other OECD Countries from 2003 to 2015: Different Developments. TCMB (2018), EVDS, İktisadi Yönelim Anketi, Erişim: TÜİK (2018), Harcama Yöntemi ile GSYH, Erişim: Vergi Konseyi (2011), Kayıtlı Ekonominin Geliştirilmesi Sürecinde Kartlı Ödeme Sistemleri ile Yeni Yöntem ve Teknolojiler, Türkiye Bankalar Birliği

16 Yılmaz, Ş. (2011), İktisadi Terimler Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. EK a) Granger Nedensellik Testi: Granger nedensellik testini uygulayabilmek için serilerin durağan olması gerekmektedir. Durağan olmayan verileri durağan hale getirmek gerekir. Buna göre hiçbir değişken düzeyde durağan değildir. Değişkenlerin birinci farkları alınarak durağan hale getirilebilmektedir. Hata terimleri ise düzey değerlerde durağandır. Değişkenler eş bütünleşiktir yani uzun dönemde birlikte dengeye gelmektedir. En uygun gecikme uzunluğu 2 olarak belirlenmiştir. VAR Granger Causality/Block Exogeneity Wald Tests Date: 03/22/18 Time: 13:21 Sample: Included observations: 11 Dependent variable: LOGKD Excluded Chi-sq df Prob. LOGKH All Dependent variable: LOGKH Excluded Chi-sq df Prob. LOGKD All Kart harcamaları olasılık değeri olarak bulunmuş ve yüzde 10 anlamlılık düzeyine göre kabul edilmiştir. Bu sonuçlara göre bağımsız değişkenimiz kart harcamaları (kh) bağımlı değişkenimiz kayıt dışı ekonominin (kd) nedenidir sonucuna ulaşılmıştır. Aynı şekilde kayıt dışı ekonominin olasılık değeri olarak bulunmuş ve yüzde 10 anlamlılık düzeyine göre Kabul edilmemiştir. Böylelikle, bağımsız değişkenimiz kayıt dışı ekonomi (kd) bağımlı değişkenimiz kart harcamalarının (kh) bir nedeni olmadığı sonucuna ulaşılmıştır.

17 b) En Küçük Kareler Yöntemi: Değişimi daha net görebilmek adına verilerin logaritmaları alındı. Bu sonuçlara göre kart harcamalarındaki %1 lik bir artış kayıt dışı ekonomiyi %16 oranında azaltmaktadır. Ayrıca yapılan Q test istatistiği sonucunda otokorelasyon bulunmamıştır. Dependent Variable: LOGKD Method: Least Squares Date: 03/22/18 Time: 13:22 Sample: Included observations: 13 Variable Coefficient Std. Error t-statistic Prob. LOGKH C R-squared Mean dependent var Adjusted R-squared S.D. dependent var S.E. of regression Akaike info criterion Sum squared resid Schwarz criterion Log likelihood Hannan-Quinn criter F-statistic Durbin-Watson stat Prob(F-statistic) c) Hata Düzeltme Modeli: Hata terimlerinin katsayısı 0 ile 1 arasında olmalıdır. Bu sonuçlara göre sapmanın yaklaşık %96 sı bir sonraki dönem düzelmektedir. Dependent Variable: D(LOGKD) Method: Least Squares Date: 03/22/18 Time: 13:24 Sample (adjusted): Included observations: 12 after adjustments Variable Coefficient Std. Error t-statistic Prob. D(LOGKH) HATA(-1) C R-squared Mean dependent var Adjusted R-squared S.D. dependent var S.E. of regression Akaike info criterion Sum squared resid Schwarz criterion Log likelihood Hannan-Quinn criter F-statistic Durbin-Watson stat Prob(F-statistic)

18 d) VAR Analizi: Yapılan analiz sonucu en uygun gecikme uzunluğu 2 olarak saptanmıştır. Vector Autoregression Estimates Date: 03/22/18 Time: 13:20 Sample (adjusted): Included observations: 11 after adjustments Standard errors in ( ) & t-statistics in [ ] LOGKD LOGKH LOGKD(-1) ( ) ( ) [ ] [ ] LOGKD(-2) ( ) ( ) [ ] [ ] LOGKH(-1) ( ) ( ) [ ] [ ] LOGKH(-2) ( ) ( ) [ ] [ ] C ( ) ( ) [ ] [ ] R-squared Adj. R-squared Sum sq. resids S.E. equation F-statistic Log likelihood Akaike AIC Schwarz SC Mean dependent S.D. dependent Determinant resid covariance (dof adj.) 4.91E-07 Determinant resid covariance 1.46E-07 Log likelihood Akaike information criterion Schwarz criterion

19 D(LOGKD) D(LOGKH) D(LOGKD) D(LOGKH) HATA(-1)