Bursa' da Dünden Bugüne. Tasavvuf Kültürü-3

Transkript

1 Bursa' da Dünden Bugüne Tasavvuf Kültürü-3

2 BURSA KÜLTÜR SANAT VE TURİZM V AKFI YA YINLARI BURSA K.İTAPLIGI:17 Bursa'da Dünden Bugüne TasavvufKültürü-3 ISBN Birinci Basım Ekim2004 Y ayına Hazırlayan Dr. Hasan Basri Öcalan Kapak Hicabi Gülgen Baskı F.Özsan Matbaası İzmirYolu No:22 ı Beşevier-BURSA Tel: (O 224) 44ı fozsan@e-kolay.net Açıkhava Tiyatrosu Yanı, Kültürpark-Bursa Tel: (O 224) ı2 (3 hat) Faks. (O 224) ı 1 E-posta:info@bkstv.org

3 TASA VVUF VE KÜL TÜR YARATICILI Gl Prof.Dr.Kenan GÜRSOY* Kültür evrendeki insan dokusudur; insanın tabiata ihive ettikleri, onun başarıları, onun yaratılarıdır. O, olaylar ve olgular alanını önünde hazır bulur, ama, bunu kendi adına ve kendisi olarak işler, ona anlam verir. Bütün bu kültürel yaratım alanından ise akseden, dönemi, ihtiyaçları, etik ve estetik yönelimleri içinde insanın kendisidir. Bu yaratı (dıl, sanat, ahlak, din) aslında bize ilişkin bir anlam dünyasının ve yeniden anlamiandırma gayretinin ürünüdür. Bu yüzden kültür, dilin içinde, onun ifade imkanları çerçevesinde oluşur; fakat bir başka değerlendirmeyle, bu imkanlar, genişletilerek belki de aşılarak kendini inşa eder. İnsan söz konusu anlam dünyasının içinde kendini bulur fakat, mavera ufkuna doğru açılarak bu anlamların Hak ve Hakikat temelini kendine yabancı olmayan bir iklimde yakalamaya çalışır. Her halde bu yüzden olsa gerek; hem dile ilişkin anlam formları, hem estetik hem de etik değerlere ilişkin formlar söz konusu olduğunda bunların en yüksek olanları dini mahiyete aksedenleridir. Bu sonuncular ise, şiire, muslkiye, mimariye ilişkin çok sayıda örneği barındırdığı gibi; ahlil.k alanında, kişisel ya da toplumsal yüksek davranış formları şeklinde ortaya çıkabilirler. Bundaki sır, acaba dinin, kişisel manada insanın kendi varlığını ona, dünyevi ve sathi seviyelerle sınırlanmaksızın, aşkın bir yöneliş hamlesiyle ve aşkın bir temel prensibe doğru keşfettirmesiyle mi alil.kalıdır? Bilemeyiz; ama eğer durum buysa gerçek manada dini yaşayış ve bağlanış insanın, onu kendi kendisine hapsettirmeyen, bir derfınlleşme çabası, bir ekzistansiyel derinliği şeklinde aniaşıimalı ve kültür işte tam da burada, böyle oluşun ve böyle bir oluşumun dışa aksedişi, dıştaki tezahürü şeklinde düşünülmelidir. Şüphesiz ki bunu bireysel olduğu kadar, toplumsal; milll olduğu kadar evrensel tarafları vardır. Üstelik, işte orada zaman kendini ebedi olana doğru açmaktadır. Öte yandan dini tecrübe, "ben" de cereyan etmekle beraber kültüre doğru ve kültürden dolayı bir "biz" de oluşturur. Ve bu biz, evrensel bir yönelişi, tanıını gereği daima içinde barındırır. Dine ilişkin kültürün * Galatasaray Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dekanı Felsefe Bölümü Öğretim Üyesi

4 ekzistansiyel dinamizmini yok ettiğinizde ortaya statik ve kapalı öyle bir donmuş blok çıkar ki, orada yaratıcılık değil, ezen ve insan olarak bizi bize yabancılaştıran ve hatta ortadan kaldıran; anlamlandıralamayan ve anlamlandıramayan bir som kütle vardır. Bu, artık mam1lı bir gelenek değil; kendini tazelemekten aciz, şekli bir kabuktur. Tüketilen ve bitirilen sadece kültürel yaratıcılık değil, fakat özellikle, kendini ancak böyle bir akt içinde fark ve inşa edebilen insandır. Tasavvuf, derunlleşmenin, ve söz konusu ekzistansiyel dinarnizmin diğer adıdır. Bir dinin içinde farklı bir görüş değil, o dinin içsel boyutudur. Kavramın ötesindeki gerçek; sistemin ötesindeki hayattır. Kelime değil hal; kabuk değil öz dür. Farklılıkların kendine referansla (müracaatla) olageldikleri temeldeki bir; birlikteki ruhdur. Dini tecrübeler söz konusu olduğunda, bunlardan herhangi biri değil; onların her birini dini tecrübe kılandır. Bu yüzden de kültürel platformda kendini açan çeşitlilikten rahatsız olan değil; tam tersine, bu çeşitliliğin getirdiği tazelikde, hiçbir model'in esiri olmayan sırlı mahiyetini, hayati besleyici damar olarak keşfedendir. Bu yüzden gelenek, tasavvufi temelinin farkındalığı ile bir yenileşme zemini; öğrenilen normlar, ancak özgürlük ve sorumlutukla bütünleşerek kendilerini var kılan insani değerler alanı haline gelirieı:~yine onunla şekil, mananın kapısı; mana ise kuru bir idrakin konusu olmaktan çok beni, insan olarak kendime kazandıran birleyici ve bütünleştirici prensibin yine bendeki kavrayıcı sıcaklığı oluverir. Tasavvufi yaşayışın içinde kendini bulan ya da düşünen her insan, aynı zamanda kültür hayatına, kültür yaratıcılığına katkıda bulunmakta mıdır? Bunu söylemek elbette imkansızdır; zira tasavvufun yolları çoktur. Dini sahada kültürel yaratıcılık sadece tasavvufla mı mümkündür? Bu da her halde maksadımızı aşan bir iddia olur. Fakat, ele almaya çalıştığımız "tasavvuf', ve "kültür yaratıcılığı" olduğuna göre, konumuz bu iki kavramın belirlediği alanla sınırlı kalabilmelidir. Böyle de bakıldığında tasavvufi bir mahiyetle yaşanan derfıni hayatın kendini kültür verimleri halinde dışa vurmasının ne kadar önemli oluduğunu görmemek elde değildir. Bilhassa tasavvuf alanında kendini yeniden inşa eden insanın anlaşılmasının ve bu tarzın eğitim yoluyla candan cana sirayet ettirilmesinin zemini de, yine bu kültürle bütünleşilerek sürdürülen bir ekzistansiyel ortamdır. Pekiyi tasavvuf açısından kültürel yaratıcılığa baktığımızda, mahiyete ilişkin hangi unsurlar ortaya çıkar diye soralım ve şu belirlemeleri yapmaya çalışalım. 10

5 Önce kültür, insanın kendisinden aksettiği bir ayna olduğuna göre, tasavvufi bir boyutta kendini idrak eden insanın oluşturduğu kültür ortaının da bu idrilk edişin nasıl yansıdığını görelim. İnsan bir "emanet"in sahibidir. Yaratılmış ı, yaratıldığı şekilde anlamak, sevmek ve korumak sorumluluğunu üzerine almıştır. Buna göre evren küsülmesi ve kurtulunması gereken bir alan değil, hakikatiyle fark edilmesi, görüntülerin ve olayların, onlar reddedilmeksizin arkasına geçilerek, hikmetiyle algılanıp yaşanınası gerektiği yerdir. Belki "masiva" dan uzaklaşmak, onlardan yüz çevirmek değil, onları, orada ama asıllarıyla "temaşa etmek" ve bütün bir kainatı ilahi kudretin "tecelli" alanı şeklinde "seyr etmek"tir. Bu durum yaratılmış olanlarla bir "barış" ve "biliş" tutmayı gerektirir. Bu da elbette önce "tabiat" (doğa) ile olmalıdır. Tasavvuf musikisinin, ritmi ve derinliği yakalayışında, tabiada ve tabiattaki seslerle bir bütünleşme arzusu duyduğunu ve bizi etkileyişindeki bu özelliğini iyi fark etmek mecburiyetindeyiz. Tasavvuf edebiyatının ve şiirinin, ihtişamını sadeliğinde bulan ifadesi yine bu tabiiliğin bir başka tezahürüdür. Etkilediği mimari tarz ise, mesela tekke mimarisinde olduğu gibi, sade bir ev sıcaklığını bize yansıtır. Her halde, asıl olan, "tabii (doğal) samimiyet" tir ve oluşturulan mekan bu samirniyetin yeridir. Tıpkı insandan insana ilişkinin, her bir nefsin içinde gizli bulunan o "ilahi cevher" e, onun oluşturacağı "birlik" ruhu dolayısıyla, nazar kılınarak yürütüleceği gibi... Şunu da irade etmekten geri durmalıyım ki musikide edebiyatta ve mimarlde kendini gösteren ve tabii (doğal) olanla bütünleşen yalın anlatım, farklı algılayış seviyelerini hedef alıp söz konusu seviyeyi tam tatmin ederken; bir ileri seviyenin de sırrını koruyarak, onun hakkını mahfi bir ush1bla iade eden "katlı" bir irade tarzını da dışarıda bırakmaz: edebiyatın remzleri, mimarinin sembolleri barındırmış; müsıkinin farklı gönül derinliklerine hitab etmiş olabileceği gibi. Dini hayatı tasavvuf boyutuyla yaşayan insanın, tabiada alış verişinin, onun kendi iç mimarisinin oluşturmada bir başka önemi vardır. O da bir "büyük evren-küçük evren" (makrokozmos-mikrokozmos) ilişkisinin temele alınması ile ilgilidir. Mutasavvı:flara göre, insan bir "küçük evren"dir yani bütünlüğüyle yaratılmışlar alanı demek olan "büyük evren"in kişi tabanında ve eksiksiz bir özetidir. O halde tabiada olan münasebet insanın kendi kendisiyle olan münasebetidir. Onu ve onun yapısını anlama kendi kendisini anlaınaktır. Büyük evrendeki "i'tidal" ve "ahenk" onun kendinde yönelmesi ve bir erdem halinde kendinde yakalaması gereken "adalet" i ve "ahenk"i hatırlatır ve elbette insan, sadece pasif bir müşahid olmadığı ve aynı zamanda, eylemesi ve kültürel anlamda yaratması gerektiği için de, bu adaleti ve ahengi dış dünyasına aksertirmek durumunda alandır. Bunu sadece kendi içinde, bir evren müsiklsini ve bir evren mimarisini yakalayıp dışarıya yansıtmak olarak anlaınaınalıyız. Bu, bir diğer bakımdan insanlararası ilişkiler zemininde sürdürülen bir etik, hatta adaleti ll

6 gerçekleştirmek şeklinde düşünülmesi gereken siyaset sanatına ahlaki bir zemin oluşturmak demektir. İslam bir tevhid dinidir. Bunun. tassavvuf boyutuna da intikal etmemiş olduğu düşünülemez. Üstelik kelimeniiı özünde olan vahdet (birlik) onun kendi merkezine yerleştirdiği kavramdır. Bu yüzden mutasavvıf ayrıca, derin manasıyla, "muvahhid" (birleyici) olarak anılır. Pekiyi bu tevhid acaba " tek biçimciliğe"dönüşür mü? Galiba tam da burada, tasavvufi boyutun katıldığı islami yaşayışın farklılığı ortaya çıkmaktadır. Zira"tek" olmaklık sadece Allah'a mahsustur. Her hangi bir form (biçim) için onun mutlak olduğunu ileri sürmek, O'na şirk koşmak gibidir. Hiç bir form, kendi başına mananın tek temsilcisi olamaz. Aranması gereken hepsinin arkasında, onların asılları olarak var olan, fakat hiç birisine asla indirgenemeyen, gerçek manadır. o halde çeşitlilik ve farklılık sadece mümkün değil, fakat aynı zamanda elzemdir. Tasavvufun şanı; Kesretteki vahdeti (çoklukdaki birlik), Vahdetdeki kesreti (birlikteki çokluk) ileri sürmektir. Yani çokluk, birliğin anlaşılmasının bir imkanı olarak düşünülmektedir. Tasavvuf, manayı formlarla, form yaratılarıyla algılamayı sevmektedir. Belki dünyayı yaşamaktan, dünyaya bir şeyler katmaktan hoşnut olmakta ve coşku duymaktadır. Ama onun özelliği, formun değerini takdir ederken bunun esiri olmamaktır. Bir başka ifadeyle, Hakikati, formdan hareketle, fakat onun "hiçbir belirlemme olmayana H1bi olmayana" doğru açılan ufku itibariyle algılayabilmek istemektedir. Her halde bu veebesi dolayısıyla olsa gerek, tasavvuf, tarihe mukavemet gösteren bir "gelenek" çerçevesinde kültürde yer alıyor; o "gelenek"le ve o "gelenek" de okunuyor. Ama kendini geleneğe hapsetmiyor. Ona saygı duyarak yaşıyor ve fakat o geleneğin kazandırdığı hayatiyede kendini tazeleyen bir insan oluşturuyor; ve gelenekden gelenlerle, geleceğe yönelen yeni kültür yaratılarına izin veriyor. Şüphesiz bu, temeldeki motivasyonu, heyecanı ve aşkı hiç kaybetmediği içindir. Bütün bunların yanında, kültür ve tasavvuf dendiğinde, kanaatimizce üzerinde asıl durulması gereken ve yaşanan insanla tam bağlantı halinde kavranması gereken özellik, tasavvuf adına yaşanan kültür ortamında oluşturulan "hayat uslfibu" dur. Bu "uslfib", her türlü kuramsal ve bilimsel bakışın ötesinde, "yaşanan bilgelik" şeklinde kendini ortaya koyan "gönül islamiyeti"dir. Bu "uslfib" öyle bir "irfan"ın dışa vurumudur ki, orada hem, bütün yaratılmışlar karşısında sonsuz bir saygı ve kabulleniş, hem de inancın sarsılmaz kararlılığı söz konusudur. Diğer taraftan bu "üslfib"da, ilahi takdir dolayısıyla kendisine verilmiş olan karşısında rıza, tevekkül ve teslimiyet; fakat o Mutlak Olana güven dolayısıyla da muhteşem bir ümid göze çarpmaktadır. Yine bu "uslfib" da, bir yandan bencilliğin ve yüzeysel hazların hepsinin üstesinden gelebilecek şekilde, derfin'i bir "bağlılık"; ve diğer yandan, işte bundan dolayı her türlü ideolojik fanatizm den ve patolojik 12

7 bağımlılıktan kurtaran gerçek bir "özgürlük" belirmektedir. Biz bu "uslfib"a, her zerrede ilahi' kudretin zuhura gelişini düşünerek kendini ve kültürü inşa eden; ve bu zuhurla adeta alış veriş edercesine kendince yaratarak ona sevgisini ve onu koruma sorumluluğunu sürdüren insanın hayat karşısındaki tutumu anlamında "edeb" diyoruz. Bu tutum, "kültür yaratıcılığı"'na aksettiğinde, iyiyi, güzeli ve doğruyu, bunların gerçek sahibi olma iddiasından uzak olarak arayan; hatta tam da burada kendi anlamlı sınırını fark eden insanın dinamizmini ifadelendiren şu kavram ortaya çıkacaktır: "Yaratıcı Edeb" 13