BİLDİRİLER I (SALON-A/B)

Transkript

1 GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE GİRESUN DA DİNÎ VE KÜLTÜREL HAYAT SEMPOZYUMU-I (25-27 Ekim 2013) BİLDİRİLER I (SALON-A/B) EDİTÖR MEHMET FATSA GİRESUN İL ÖZEL İDARESİ KÜLTÜR SERİSİ-2

2 Abdurrahman HAÇKALI * FETİH VE İSKÂN DÖNEMİNDE ORDU-GİRESUN YÖRESİNDE FAKI LAR Giriş Bu tebliğ, 1455 tarihli Ordu ve kısmen Giresun yöresine ait tahrir defterinde 1 zikredilen fakı lar üzerinden, niceliksel veriler aracılığıyla dönemin sosyo-kültürel yönüyle ilgili analiz, sentez ve değerlendirme yapma imkanını araştırmaktadır. 13. ve 14. yüzyılların, Anadolu Türk sahasının hareketli dönemlerinden olduğu bilinmektedir. Giresun kırsalının fethi de, 14. yy. sonlarına rastlamaktadır. Doğal olarak fetihten sonra bu bölgeye Müslüman Türk unsurlar yerleştirilmiştir. Dönem, siyasal olarak çalkantılı olduğu gibi, Türkistan dan gerçekleşen büyük göçler sonucu iktisadî, siyasî, kültürel ve fikrî olarak da hareketlidir. Tahrir defterlerine dayanılarak yapılan bu çalışma, Ordu-Giresun bölgesine yerleşen ilk Türklerin dini ve mezhebi özellikleri konusuna da ışık tutacak bir özelliğe sahip olacaktır. Bu tahrir defteri bölgenin fethinden yıl sonra yazılmıştır. Dolayısıyla, bu defterin fetih dönemindeki verileri ihtiva etmesi kaynak olarak değerini artırmaktadır. İskan dönemine yakın sayılacak bir döneme ait olduğu için bölgeye yerleşen Türk ve Müslüman unsurlar hakkında sağlıklı değerlendirmeler yapmak için son derece uygundur. Defter, Ordu Yöresi Tarihinin Kaynakları I adı altında Bahaeddin YEDİYILDIZ ve Ünal ÜSTÜN tarafından latin harflerine çevrilmiş Türk Tarih Kurumu tarafından da basılmıştır (Ankara 1992). Fakı Kavramı Araştırmamıza konu olan bu dönemde isimlerini bildiğimiz veya bilmediğimiz ve aydınlar olarak isimlendirebileceğimiz kişiler ve toplumsal sınıflar/meslekler mevcuttu. Bunların, yaşadıkları toplumun kimliği hakkında yorum yapmamıza imkan sağladıkları kuşkusuzdur. Dönemin, bu anlamda önemli aktörü guruplarından biri de Fakılardır. Fakı lar, Osmanlı devletinin kuruluş döneminde önemli roller üstlenmiş ilmi bir sınıf olarak karşımıza çıkmaktadır. Örneğin, Tursun Fakı nın Osmanlı Devletinin kuruluş yıllarındaki etkinliği bilinmektedir. 2 Şeyh Edebâlî 3, Dâvûdu Kayserî, Hattâb Karahisârî, Kara Hoca * Prof. Dr. /GRÜ. İslamî İlimler Fakültesi Dekanı. 1 Tahrir Defteri: Osmanlı maliye teşkilatında vergilerin ve bu vergileri verenlerin ismen tespiti için değişik dönemlerde gerçekleştirilen sayım ve kayıtları içeren defterleri ifade eder. Geniş bilgi için bkz.: Öz, Mehmet, Tahrir, Diyanet İslam Ansiklopedisi, XXXIX, ss bkz.: Aksoy, Hasan, Dursun Fakih, Diyanet İslam Ansiklopedisi, X, 7-8; Süheyl Ünver, Osmanlıların İlk İstiklâl Hutbesini Okuyan Dursun Fakih, Tarih Dünyası Dergisi, II/12, İstanbul 1950, s ; Koca, Ferhat, Osmanlılar Dönemi Fıkıh-Tasavvuf İlişkisi: Fakılar ile Sofular Mücadelesinin tarihi Serüveni, Çorum İlahiyat Fak. Dergisi, 2002/1, ss ; Bedir, Murteza, Osmanlı Tarihinin Kuruluş Asrında ( 1389 a kadar) İlmiye ye Dair Bir Araştırma: İlk Fakihler, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, sy. 1, 2006, 23-39; Fatsa, Mehmet, Niksar Yöresindeki Âhî Vakıflarının Karadeniz Bölgesinin İskanı ve İslamlaşmasındaki Rolü, Vakıflar Dergisi 39, Haziran 2013, ss ; Gel, Mehmet, Kuruluş Devri Osmanlı Fakı Zümresinn Tipik Bir Öncüsü: Tursun Fakı, OTAM,26 /Güz 2009, ss ; Ünver, İsmail Sulı, Suli, Sula, Sule ve Suli Fakih Rivayetleri Üzerine, Türkoloji Dergisi, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Derneği yayınları, No. 2, Ankara 2001, C. XIV,sy. 1, ss Kefevi, Mahmud b. Süleyman ei-hanefi. Kitâbu A lâmi I-Ahyar min Fukahdi Mezhebi n Nu miini IMuhtar,Süleymaniye Kütüphanesi. Şehid Ali Paşa Koleksiyonu 1931, vr. 314ab, nakleden: Bedir, a.g.m., s

3 Lakaplı Alaeddin Esved ve Taceddin Kürdi o dönem fakı larının en meşhurları ve etkilileridir. Bunların bir kısmı aynı zamanda ilk Osmanlı Medresesi İznik Medresesinin de müderrisleridir. 4 Fakı kavramı, Arapça fıkıh âlimi anlamına gelen fakih (ç. fukahâ) kelimesinin Türk halkları arasında zaman içerisinde kazandığı telaffuz şeklidir. Kelimenin telaffuzu gibi anlamı da, aslından kopmamış olmakla birlikte, kısmen değişime uğramıştır ve kavram ilk dönem Osmanlı yazılı kaynaklarında bu şekilde fakı olarak geçmektedir. Kelimenin orjinali olan fakih, İslam hukuku/fıkıh literatüründe içtihat ehliyetine sahip, yani kaynaklardan şer î hükmü istinbat ehliyetine sahip müçtehit kişileri ifade edecek şekilde kullanılmıştır. Ancak zamanla, içtihat ehliyetini haiz olmasa da, fıkıh ilminde derinleşmiş ve liyakat kesb etmiş kimseleri de ifade edecek kapsama ulaşmış, fıkıhçı/islam hukukçusu anlamında kullanılır olmuştur. 5 Şemseddin Sâmî, fıkhı, Şer î amelî meselelerin ilmi şeklide tanımladıktan sonra fukahâ kelimesinin fakîh in çoğulu olduğunu ifade eder ve fakı kelimesinin için fakih den geldiğini söyler. Fakı kelimesiyle ilgili olarak şu bilgileri verir. Fakı, Anadoluda okumuş adamlara, yani köy imamı ve mekteb-i sıbyan muallimi gibi âdemlere derler. Evâil-i devr-i Oşmânî de ulemâya fakı nâmı verilirdi. 6 Aslında bu kullanım, İslâm ın ilk dönemlerinde, kelimenin terim anlamını kazanmadan önce sahip olduğu genel anlamla örtüşmektedir. Buradan, Osmanlının ilk dönemlerinden itibaren fakı kelimesinin, uzmanlık alanına bakılmaksızın, İslam âlimi anlamında kullanıldığı sonucunu çıkarabiliriz. Fakı kelimesi hakkında, Ahmed Vefik Paşa, Lehçe-i Oşmânî sinde fakı: okur yazar ve köy imamı anlamlarını verir. 7 Bizim incelememize esas olan 1455 tarihli tahrir defteri de bu ifadeyi doğrulamaktadır. Nitekim bu defterde fakı lar, cemâât-ı ulemâ olarak nitelendirilmektedir. 8 Bu şekilde nitelenenlerin ikisi caminin imamı ile müezzini olarak diğer ikisi mülazım-ı câmi olarak zikredilmiştir. Fakı kavramı hakkında yukarıda verilen bilgilerden, onların, asgarî olarak yazılı ilmi gelenekten beslenene kişiler olduğu anlaşılmaktadır. Bu bilgilerden, fakı ların, Sünnî İslâm geleneğinin temsilcileri konumunda olduklarının anlaşıldığını söylemek mümkündür. Kelimenin son harfi olan h harfinin düşmesi hususunda, eski Anadolu Türkçesiyle yazılmış manzum eserlerde sık rastlanan zihaflı okuma ile Fakih in Faki veya Fakı biçimlerinde okunmuş ve yazılmış olabileceği de söylenmektedir. 9 Osmanlıca Fakı şeklinde yazılmış olan ifadenin zaman zaman, fakih olarak latin harflerine çevrildiği görülmektedir. Bize göre, bu isabetli bir tutum değildir. Zira fakih in kendine has bir anlamı olduğu gibi, fakı nın da, Şemseddin Sâmî nin dikkat çektiği gibi, örfte kazandığı bir anlamı vardır. Konuyla ilgilenenler, Osmanlı beyliğinin ilk yüzyılında beyliğin kurumlarının şekillenmesinde önemli bir rol oynayan ve rahatça Osmanlı ulema sınıfının öncüleri diyebileceğimiz alim-fakihler ve onların eserlerinin, Osmanlı beyliğinin kuruluşu açısından yeterince dikkate alınmadığına dikkat çekerler Tarihli Tahrir Defterinde Fakılar İncelediğimiz tahrir defterinde vergi mükellefi ya da muaf olan yaklaşık 290 fakı adı yer almaktadır. Bu fakı ların bir kısmının babası da fakı dır, ancak bunlar bizim çalışmamızdaki sayıya dahil edilmemiştir. 4 Bkz.: Bedir. a.g.m. 5 Karaman, Hayreddin, Fakih, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, XII, Şemseddin Sâmî, Kâmüs-ı Türki, Der-Saâdet, 1317, fakı mad., s Ahmed Vefik Paşa, Lehce-i Osmânî, Tabhâne-i Âmire, birinci baskı, Receb 1293, II, tarihli tahrir Defteri, s ( haz. Bahaeddin yediyıldız-ünal üstün, Türk tarih Kurumu yay., Ankara 1992) 9 Ünver, a.g.m., s Bedir, a.g.m., s. 23 vd. 60

4 İncelediğimiz bölgenin yeni İslâmlaşan bölge olması dikkate alındığında, yukarıda verilen rakamın önemli bir yekün oluşturduğunu ifade etmeliyiz. Zira bu durum, belirtilen dönemde toplumda etkin olan dini gelenekler hakkında fikir edinmemizi sağlamaktadır. Fakılar, toplumun hocalarıdır. Ekseriyeti, imamlık görevi yapmaktadır. İmam, hatib, mülâzım-ı câmi, müezzin-i câmi gibi nitelemelere sıkça rastlanmaktadır. Yani bu kişiler, çoğunlukla imamlık, vaizlik, müezzinlik, kayyımlık ve cami hizmetleri gibi görevleri yapmaktadırlar. Tahrir defterlerine, reayanın tarım dışında ek işleri de yazılmıştır. Bunlar arasında fakılar da vardır. Fakılar, bu görevleri ve ilmi durumları nedeniyle asıl olarak vergiden muaf zümredir. Bir kısmı sırf fakı olmakla muaf, bir kısmı cami görevi yürütmekten dolayı muaftır. Bahaeddin Yediyıldız ın tespitine göre toplam mükelleflere oranla muaf olanların oranı %20 civarındadır. Bunların çoğunu fakı, şeyh, imam ve zaviyedar gibi din adamları gurubu oluşturmaktadır. 11 Ancak, bu görevlerinin yanında, timar a ait bir toprak işleten fakı ların vergi mükellefi olduğu anlaşılmaktadır. 12 Üç yüz fakı içerisinde, vergi ödemekle mükellef olduğu anlaşılan 40 civarında fakı tespit ettik. Bunların kahir ekseriyetinin imamlık görevi yoktur. İmam olup vergi ödeyen fakı sayısı oldukça azdır. 13 Bu durum, toplumda, cami ya da mekteb görevlisi olmayan fakı ların bulunduğuna işaret edebilir. Fakıların bir kısmı mukâtaa olarak arazi işletmektedir. 14 Mukâtaa kelimesi başlangıçtan beri. mülkiyeti devlete veya vakıflara ait araziden ve arsalardan ifraz edilerek özel şahıslara veya kurumlara kiralanan parçalar için yapılan kira sözleşmesini ve ödenen kirayı ifade etmek üzere mukâtaa-i ze-mîn veya mukâtaalı gibi tabirlerde de kullanılmıştır. Mukâtaa ayrıca vergi mükellefinden üretimin hacmine göre alınması gereken öşür, haraç vb. vergilerin sabit bir meblağ olarak belirlenmiş olması anlamına da gelmektedir. 15 İncelediğimiz tahrir defterinde yaklaşık 10 fakı bu usul ile usulüyle toprak işletmektedir. Fakılar arasında müsellem, yani asker olanlar da vardır. 16 Bilindiği gibi müsellem, Osmanlının ilk dönemlerinde, ellerindeki çiftliklere karşılık atlarıyla savaşa katılan askerlerdir. Fakılar arasında kadı nâibliği görevini yürütenler vardır. 17 Fakı lar ile ilgili dikkat çeken diğer bir husus, bazılarının aynı zamanda şeyhlik yapması ve zâviyedâr olmasıdır. 18 İfade örneği, Şeyh Nebî fakih, zâviyedâr 19 şeklindedir. Bunun yanında, Tımar gelirine ortak olan fakılara da rastlanmaktadır. Böyle bir fakı, İmâm-ı Kal a olarak tavsif edilmiştir. 20 Nitekim, konuyla ilgili yapılan bir çalışmaya göre, Tımar sahiplerinin %13 ünü oluşturan ve dini nitelik taşıyan kimselerin arasında fakılar da vardır. 21 Bu çalışmada âhîler konu edilmemekle beraber, âhî olarak tavsif edilen fakılar da bulunduğuna işaret etmek gerekir Yediyıldız, Bahaeddin, Ordu Kazası Sosyal Tarihi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1985, s Tarihli Tahrir Defteri, s Sonraki atıflar, aynı deftere olduğu için Tahrir Defteri T. D. şeklinde kısaltılacak ve yanında sayfa numarası verilecektir. 13 T.D. s T.D. s. 195, 86, 307, 375, Genç, Mehmet, Mukâtaa, Diyanet İslam Ansiklopedisi, T.D. s. 199, 407; Yediyıldız, Ordu Kazası Sosyal Tarihi.s T.D. s T.D. s. 338, 235, T.D. s T.D. s Yediyıldız, Ordu Kazası Sosyal Tarihi, s T.D. s

5 Sonuç 1455 tarihli tahrir Defterine istinaden fakı lar ile ilgili olarak yapılan bu çalışma, defterin hazırlandığı dönemde, Ordu-Giresun bölgesindeki dînî yapı ile ilgili önemli bilgilere ulaşmamızı sağlamış ve bölge halklarının Sünnî İslam çizgisinde olduklarına dair güçlü deliller edinmemizi sağlamıştır. Fakı ların yanında, bu kanıyı destekleyecek şekilde, zaviye/zâviyedâr, şeyh, halîfe, âhî ve fakı zâviyedar gibi kavramlara, tahrir defterinin sayfalarının tamamına yakınında rastlanmaktadır. Dînî görev ve vasıf nitelikli bu ifadelerin tamamının bir arada ayrıca değerlendirmesini başka çalışmalarda yapmanın gerekliliği de böylece ortaya çıkmış olmaktadır. Fakı, asıl olarak, İslâm âlimi / fıkıh ilminde uzman olan kişi anlamında olmakla beraber, genel anlamı içerisinde, Osmanlı da İslâmî ilimler geleneğine intisap etmiş ve bu hususta eğitim almış kişileri ifade etmektedir. Bu, onların yazılı ilmi geleneğe mensup olduklarını göstermektedir. Bu anlamıyla fakı kavramı, sünnî İslâm geleneğinin başlıca temsilcisi olan bir sınıfı ifade etmektedir. Sadece tahrir defterine dayanılarak yapılan bu sayımda yaklaşık 290 fakı nitelemesi tespit edilmiştir. Belirtilen dönem dikkate alındığında, bu rakamın, bölge için çok ciddi bir sayıyı ifade ettiği görülür. Fakılar, asıl olarak vergiden muaf olmakla beraber, zaman zaman vergi mükelleflerine de rastlanmaktadır. Fakılar, zaman zaman mukâtaa usulüyle toprak işletmiş, müsellem/asker görevlisi olmuş, cami ve mektebde dini görev ile meşgul olmuş olmakla beraber, herhangi bir görev üstlenmeyenleri de bulunmaktadır. Son söz olarak, tahrir defterinin ait olduğu XV. Yüzyıl toplumunda, fakıların önemli bir yer tuttukları görülmektedir. Fakıların sayısı, görevleri, nitelikleri ve coğrafyaya dağılımları dikkate alındığında, belirtilen dönemde güçlü bir sünnî İslâm geleneğinin hâkim olduğunu söylemek mümkündür. 62