IX. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ EGE ÜNİVERSİTESİ İZMİR DEMOKRASİ ÜNİVERSİTESİ. Mimarlık Fakültesi

Transkript

1 EGE ÜNİVERSİTESİ Güzel Sanatlar, Tasarım ve Mimarlık Fakültesi KASTAMONU ÜNİVERSİTESİ Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi İZMİR DEMOKRASİ ÜNİVERSİTESİ Mimarlık Fakültesi Ege ART SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Türk El Sanatları Arş. ve Uyg. Merkezi IX. ULUSLARARASI TÜRK SANATI, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKİNLİKLERİ IX. INTERNATIONAL TURKIC ART, HISTORY AND FOLKLORE CONGRESS / ART ACTIVITIES Editör: Ahmet AYTAÇ Eylül (September) 2017-Bayındır/İzmir

2 Tüm hakları saklıdır. Copyright sahibinin izni olmaksızın, kitabın tümünün veya bir kısmının, elektronik, mekanik ya da fotokopi ile basımı, yayımı, çoğaltılması ve dağıtımı yapılamaz. Sayfa Tasarımı Ahmet AYTAÇ Kapak Tasarımı Ahmet AYTAÇ Dizgi ve Baskı Anka Basım Yayın Ltd. Şti. Basım Tarihi: Kitapta Yer alan metinler, fotoğraf, resim, şekil ve çizimler, alıntı ile kaynakça sorumlulukları yazarlarına aittir.

3 TÜRK İSLAM KÜLTÜRÜNDE TESBİH İN KULLANIMI (USE OF ROSARY IN TURKISH ISLAMIC CULTURE) Müjgan E. EROĞLU ABSTRACT Rosary in many cultures and belief system has been a worship tool and also a material-spritual culture object which is of artistic value. Especially after the mixture of Turkish culture with Islamic culture, it has had an artistic meaning. Among the rosaries which are also used as a jewelry in Turkish culture, those made from gemstones are the preference of young generation. Although rosary has a sacred and esteemed place in Islamic culture, about its history we have less knowledge than its history in conceptual meaning. In this study, the place and importance of rosary which is a tool of mentioning God has been researched. GİRİŞ İlk çağlardan günümüze kadar insan ve eşya arasındaki bağ incelenmiş, insanın dış dünya ile ilişkilerinin herhangi bir yerinde değişik işlevleriyle karışımıza çıktığı görülmüştür. Primitiv toplumlardan, kentleşen toplumlara geçiş sürecinde bir takım ihtiyaçlar doğrultusunda yaratılan kullanım nesneleri bize, uygarlıklar, toplumlar ve bireyler hakkında yaşamsal ipuçları sunmaktadır. (Demirtaş Dikmen;2016,106106) İslami anlayışta tesbih, sayı saymak için kullandığımız nesnenin adı olmayıp, Sübhanallah kelimesini söyleyerek Allah a ta zim etme ( Devellioğlu, 1984:1308), yani Allah ı ululama, büyük sayma, O na saygı gösterme ve ikramda bulunma anlamına gelir. Genel bir görüş olarak, Allah ın isimlerini anma veya Allah ı ululama, O nu her türlü ayıptan ve kusurdan tenzih etme anlamı taşıyan, özetle bir zikir ibadeti şeklinde yapılan tesbih etme ibadetinin adı, zamanla bu ibadeti taneleriyle saydığımız aracın da adı olmuştur. İslam bilginlerinden edinilmiş bilgilere dayandırılan açıklamalara göre tesbih kelimesi, Arapça sebh (suda yüzme) kelimesinden gelmektedir (Nuhoğlu, 1995: 9). Başka bir kaynağa göre de tesbih kelimesinin, Sanskrit dilindeki tsepa (dua) ve tsepian (tesbih) kelimelerinin Arapça ya girmesi yoluyla gelişmiş olabileceği belirtilmektedir ( Gürsoy, 2006:12). Bir ibadet aracı olarak tesbihin İslamiyet te ilk ne zaman kullanılmaya başlandığı konusu bazı kaynaklara göre belirsizdir, bazı kaynaklara göreyse İslamiyet in başlangıcına kadar götürülebilir: Tesbihin ilk olarak ne zaman kullanıldığı kesin olarak bilinmemektedir. Ancak, bugünkü biçimiyle olmasa da, tesbih sözlerini şaşırmadan saymak için bir aletin kullanılması, İslamiyet in ilk yıllarına götürülebilir. Kum taneleri, parmak, taş, hurma çekirdeği, üzerine düğüm atılmış ip kullanmak gibi. Bu konuda hadisler yol göstericidir. İslamiyet in ilk yıllarında insanlar iki ufak keseden birine çakıl taşları doldurur, bunları birer birer doludan boşa aktararak tesbih ihtiyacını gidermeye çalışırlarmış. Nihayet bunun güç olduğu anlaşılınca taşları delip ipe dizmek akıl edilmiş, böylelikle tesbih Öğr.Gör., Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir Meslek Yüksekokulu, İzmir. 231

4 bugünkü halini bulmuştur. (Özen, 1984: 41) Şüphesiz alet olarak taşıdığımız tesbihin tarihi ile zikir anlamındaki kastettiğimiz tesbihin tarihi bir değildir. Ama kesin olan Kuran-ı Kerim ile birlikte zikir anlamındaki tesbihin insanlara emrolunduğu. Bunu Kuran-ı Kerim deki çeşitli ayetlerde buluruz ( Nuhoğlu, 1995: 11, 12). Müslüman tesbihleri, genelde 33 ve 99 taneden oluşur. İbadet amacıyla en yaygın kullanılanı, Allah ın 99 güzel ismini (Esma-i Hüsna) simgelediği için subha da denen 99 luk tesbihtir. 33 lük tesbihlerin ibadet dışında kullanımı daha yaygın olsa da, ibadet amaçlı olarak da kullanılabilmektedirler: Otuzüçlük tesbihler, Buhari nin Ebu Hureyre den aktardığı hadise göre, Hz. Muhammed in şu öğüdü üzerine yapılmıştır: Her namazın ardından, her birinden otuz üçer kez olmak üzere Sübhanallah, Elhamdülillah ve Allahüekber deyiniz ( Hakgüden,1998: 141). Resim 1: Ruhi Açıkgöz tarafından mors dişinden yapılmış 7,5 9,5 mm 99'luk tesbih. ( 500 lük, 999 luk, 1000 lik ve 5000 lik tekke ve şeyh tespihleri varsa da bu tespihler şeyh efendinin dini törenlerde kullanması için yapılmıştır. Bunlardan bazıları sandukaların üzerinde yer alır. Cenaze törenlerinden sonra ise üç bin kez la ilahe illallah (Allah tan başka tapacak yoktur) tekrarlayabilmek için bin taneli tespihler yapılmıştır. 99 luk tespihle zikir ve ibadetlerde Allah ın büyüklüğünü gösteren sıfatlar tekrar edilerek, bilerek ya da bilmeyerek işlenmiş olan günahların affı istenir ( Nuhoğlu, 1995: 17). Suriyeli Aleviler 40 lık tespih kullanırlar: Kırk erenler için kırk taneli tespih. Bektaşi tespihlerinde ise biri imamenin dibinde, diğerleri duraklarda olmak üzere, tespihin renginden farklı dört ayrı renk boncuk bulunur: Kırmızı boncuk Hz. Ali yi, beyazı Hz. Fatma yı, sarısı Hz. Hasan ı, yeşili ise Hz. Hüseyin i temsil eder (Gürsoy, 2006:34). Şiiler ise tesbihlerini 34 daneli ve Kerbela toprağından yaparlardı (Nuhoğlu, 1995: 17). TÜRKLERDE TESBİH VE TESBİHCİLİK Türk kültürü 7. yüzyılın ortalarında başlayan Türk-Arap ilişkileri sayesinde, İslamiyet le tanıştıktan sonra Türk-İslam kültürü dönemine girilmiştir. Türkler İslam dünyasına girmelerinden kısa bir süre sonra peş peşe Müslüman-Türk devletleri kurmaya başladılar ve önce Selçuklular, daha sonra da Osmanlılar olarak İslam dünyasının önderliğini ele geçirdiler (Büyük Larousse Sözlük, 1986:11883). Eldeki 232

5 bilgilere göre Türkler de tesbih ve tesbihçilik sanatından en erken 16. yüzyılın sonlarına doğru söz edilebilmektedir. Türklerin geliştirdiği dini yönü ağırlıklı sanatlardan en önemlilerinden biri tesbihçiliktir. Osmanlı Türklerinde tesbihçilik sanatının tarihini 17. yüzyıldan itibaren izlemek mümkün olmaktadır. Bu sanat, 17 ve 18 inci yüzyıllarda gelişerek sürmüş, 19 uncu yüzyılda doruk noktasına ulaşmıştır. Türk erkeğinin yüzyıllardır vazgeçemediği aksesuarlarından biri olan tesbih bugün artık ince işçiliği, pahalı malzemelerden yapılmasıyla koleksiyoncuların gözdesi olmaya başlamıştır. Hiç tereddüt etmeden ve öğünerek söyleyebiliriz ki İslam dünyasının en güzel tesbihleri İstanbul da yapılmıştır ve günümüzde de bu sanat gelişerek yapılmaya devam etmektedir. Buradan imparatorluğun her tarafına ve özellikle, her yıl Hac mevsiminde hicaz bölgesine büyük miktarda tesbih gönderilmiştir. İslam dünyasında hemen her yerde, örneğin Semerkant, Buhara ve İran da da tesbih isçiliği gelişmişse de bunlar daha çok, kullandıkları maddeler yönünden ün yapmıştır (Gorbon, 1980:c.7:1). Türk-İslam kültüründe bazı tesbihlerin birer sanat eseri sayılabilecek nitelikte ince bir zevkle üretilmiş olması, tesbihin eskiden beri bir ziynet eşyası bir mücevher olarak kabul edilmesinden ileri gelmektedir. Tesbihler sanatlarıyla büyük bir saygınlık ve ün kazanmış olan ustalarına nisbetle anılırdı. Ustalar çoğu kere imâmenin alt kısmına imzalarını atarlardı. II. Mahmud un Mevlânâkapılı Mahmud Usta nın evine kadar gidip kürevî tesbih çektirdiği söylenir. Yine Horoz Sâlih Usta nın yıl boyunca hazırladığı tesbihleri arefe günü bir torbaya koyup sultana götürdüğü ve karşılığında aldığı bir torba altınla yıllık geçimini sağladığı rivayet edilir (Gürsoy,2006:123). Resim 1: 19. Yüzyıl saray ressamlarından Konstantin Kapıdağlı nın 1803 tarihli portresinde, Sultan III. Selim sade bir günlük kıyafetle tesbih çekip dinlenirken gösterilmiştir. Sultan ın elinde tuttuğu inci tesbihin imamesi ve duraklarındaki altın zincir püsküllere zümrüt boncuklar takılmıştır. Topkapı Sarayı Müzesi, İstanbul (Türe,2014:145). Cumhuriyet döneminin başlarından elektrikli torna dönemine kadar Horoz lakaplı Hasan Usta, Halil Usta, Tophaneli İsmet, Arap ve Sarı Nûri ustalar, Edirnekapılı Galip Usta, Tosunum Halil, Akgerdan Mehmed Efendi, Kehribarcı Muhiddin en tanınmış tesbih ustaları idi. Bazı ustalar yaptıkları tesbihin maddesine 233

6 göre sedefçi, kehribarcı, fildişici gibi lakaplarla anılırdı. İstanbul da Uzunçarşı, Mercan Yokuşu gibi tesbihçilerin yoğun olduğu semtler vardı. Eskiden tesbihçi esnafının sayısının çokluğu konusunda bir olay anlatılır. Rivayete göre 1617 yılında Sultan Ahmed Camii nin ibadete açılışında I. Ahmed yaptırdığı caminin kaç kişi alacağını merak edip ilk cuma namazına gelen cemaatin tamamına camiye giriş ve çıkışlarında birer öd ağacı tesbih verilmesini istemiş, her iki seferde de seksen altışar bin tesbih dağıtıldığı görülmüştür (Sarıcı, 2008:93); bu da çok sayıda ustanın bulunmasını gerektirir. XIX. yüzyılın sonlarında Kapalı Çarşı yöresinde (Uzun Çarşı, Sahaflar) 300 den fazla tesbih tezgâhı çalışırdı (Gorbon, Gürsoy, 1980:2, 2006:118). Buradan Türk tesbiçiliğinin, özellikle Osmanlı dönemi İstanbul unun önemli bir tesbihçilik merkezi olduğu anlaşılmaktadır. On dokuzuncu yüzyılda doruk noktasında olan Türk tesbih sanatının, yirminci yüzyıla gelindiğinde unutulma dönemine girmiş olduğu görülür. Cumhuriyetin ilanından ve özellikle tekkelerin kapatılmasından sonra 1970 lere kadar tesbih uzun bir unutulma dönemi geçirmiştir. Bu süre içinde camilerden başka yerde görülmez olmuştur. Özellikle Özal dönemi ile birlikte tesbih merakı giderek artmıştır. Bugün Kapalıçarşı civarında satılan ve değerli maden adı taşıyan çoğu tesbih sentetiktir. Bugün ülkemizde harcı-âlem (her keseye uygun) tesbih piyasası İranlılar ın eline geçmiştir. Arap ülkeleri pazarları ise Güney Kore ve İtalyanlar tarafından paylaşılmıştır (Gürsoy, 2006:117,118). Günümüzde başta İstanbul olmak üzere, Eskişehir, Erzurum, Konya, Ankara, Bursa gibi birçok şehrimizde tesbihciliğin geleneksel bir Türk el sanatı olarak sürdürülmeye çalışıldığı, ticaretinin ise daha çok bahsi geçen şehirlerimiz olmak üzere, hediyelik eşya mağazalarında, bitpazarlarında, müzayedelerde, cami avlularında, kuyum mağazalarında, kahvehaneler gibi erkeklerin daha yoğunlukta oldukları mekânlarda yapılmaktadır. Türkiye de tesbihçiliği bir kültür mirası olarak görebilen, sayıları geçmişte olduğundan çok daha az olan günümüz tesbih ustaları ve koleksiyoncuları sayesinde ayakta durmaktadır. Özellikle döneminde Türk tesbih piyasasında yaşanan durgunluğun, dönemin tesbih koleksiyoncuları tarafından tesbih ustalarının üretimlerinin finanse edilerek aşıldığı, konuyla ilgili kaynaklardan edinilmektedir (Gürsoy, 2006:125). Tesbih in Bölümleri ve Üretiminde Kullanılan Malzemeler Tam bir tesbih taneler, imâme, nişane (durak), pul, tepelik, püskül veya kamçı gibi bölümlerden meydana gelir. Parçaların şekil ve tezyinat itibariyle birbirine uyumlu ve bir bütün halinde olması gerekir. Eskiden taneler çıkrıkkemâne denilen el tornalarında yapılırdı. Tane taslağı çıkrığa takılan ve kemâne ile ileri geri döndürülen matkapla delinir, sonra deliğin bir tarafı çarkûşe adlı konik matkapla genişletilir ve ardından taslak malafaya takılarak önce arda, peşinden rende denilen kalemlerle şekillendirilip kaol ile cilâlanırdı. Tesbih ustaları 1965 ten sonra elektrikli torna kullanmaya yönelmiş ( Günümüz ustaları gelişen teknolji ile zaman tasarrufu, kullanım rahatlıkları gibi sebeplerden dolayı üretimlerini elektirikli ve bilgisayar destekli torna tezgâhlarında yapmaktadırlar. Tesbih yapılan maddeler genelde mineraller, değerli madenler, hayvanlardan elde edilen kabuk, kemik, boynuz türleri ve dişler; denizden çıkarılan inci, mercan ve sedef; bazı fosiller; sert veya kokulu ağaçlar; bir kısım bitkilerin çekirdekleri ve son zamanlarda ortaya çıkan sentetik maddeler şeklinde ele 234

7 alınabilir. Minareller otuzüçlük bir tesbihin her tanesi farklı bir türden yapılacak kadar çeşitlidir. Değişik renklerde akik, jasper, ametist, malakit, hematit, oniks, unakit, azurit, kuvars, ayn-i hir, kaplan gözü, fîrûze (turkuaz), lapis, necef, yeşim, yakut, zebercet, zümrüt ve Afganistan da çıktığı yere nisbetle şahmaksut denilen (Şah Maksûd) şeffaf serpartin bunların başlıcalarıdır. Amber, bağa, balık dişleri, şîri mâhî (deniz aslanı, mors) dişi, fildişi, zergerdandan (gergedan boynuzu) elde edilen maddeler de tesbih yapımında kullanılır. Tesbih yapılan çok sayıda ağaç türü vardır, bunlardan bazıları şunlardır: Assamela (afrormasia [pericopsis elata]), abanoz, anjan, ardıç, demirhindi, fıstık, gül ağacı, pelesenk, sakız, sandal, servi, tik, kokobolo, şimşir ve öd ağacı. Bir tür hindistan cevizinin kabuğundan elde edilen kuka tesbihler çok değerlidir. Ayrıca on yılda olgunlaşan ve dünyanın en büyük meyvesi kabul edilen, yine bir tür hindistan cevizinin zamanla taş sertliğinde katılaşmış sütü olan narçıl, kuruyunca sertleşen andız meyvesi, hurma ve zeytin çekirdekleri de tesbih yapımında kullanılır. Daha çok Baltık denizi etrafındaki ülkelerde toprak altından çıkarılan ve bir çam reçinesi fosili olan kehribar da tesbih imalinde yararlanılan en değerli maddelerdendir. Son zamanlarda katalin, bakalit ve fiber gibi sentetik maddelerden tesbih yapımı yaygınlaşmıştır ( Günümüzde Erzurum da Oltu taşından yapılan sade, altın veya gümüş kakmalı, Eskişehir de lüle taşından oyma tezyinatlı tesbihler meşhurdur. Buralarda bu işle geçimini sağlayan çok sayıda esnaf vardır. SONUÇ Sonuç olarak denilebilir ki, görüldüğü birçok kültür ve inanç sisteminde olduğu gibi, İslam inancı ve bu inanç çevresinde gelişen İslam kültüründe de tesbihin öncelikli varlık nedeni ibadet amaçlı kullanımdır. Bu nedenledir ki, İslam inancını yaşayan, neredeyse tüm toplumların kültürlerinde, tesbih kendine saygın ve kutsi bir yer bulabilmektedir. İslam dininin kutsal kitabı olan Kuran-ı Kerim deki ayetlerin ve Hz. Muhammed den nakledilen bazı hadislerin, kavramsal anlamdaki tesbihle ilgili olması, zaman içinde bir maddi kültür objesi olan tesbihin de, İslam kültürünü yaşayan birçok toplumca, özellikle Türk-İslam toplumunca benimsenip sevilmesinin, gündelik hayatta kullanılmasının mantıklı bir açıklaması haline gelmektedir. Türk tesbihçiliğinin geleneksel bir kültür mirası olarak yeni kuşaklara aktarılması amacıyla, gerek devlet eliyle gerekse özel kişi ve kuruluşlarca çeşitli girişimlerde bulunulduğu bir gerçektir. Bunlar arasında resmi ve özel müzelerde, sergi salonlarında yapılan süreli veya daimi sergi etkinlikleri, kültürel tanıtım amacıyla basılan kitap, katalog ve dergiler gibi yazılı ve görsel çalışmaların hazırlanması sayılabilir. Ancak bu durum tek başına, bu zanaatın yaşatılması için yeterli olmayabilir. Günümüz tesbih ustalarının devlet desteği ile müzeler için koleksiyonlar hazırlamaları ve bu üretim aşamalarının fotoğraflanarak bir katolog oluşturulması, Türk Kültürü ile ilgili, yurtiçi ve yurtdışında yapılan kongrelere, sanat etkinliklerine onur konuğu olarak katılmaları deneyim ve tecrübelerini paylaşmaları sağlanabilir. Kaynakça - ESİNER ÖZEN, Mine, Tesbih, Sanat Dünyamız Dergisi, yıl:10, sayı:31, Yapı ve Kredi Bankası Yayınları, İstanbul,

8 - GÜRSOY, Deniz, Tespih, Parmak Uçlarındaki Huzur, Oğlak Yayınları, İstanbul, GORBON, Bedii, Türk Tesbihcilik Sanatı, Türkiyemiz Dergisi, yıl:11, sayı:31, Haziran, HAKGÜDEN, Mesut, Tesbih, P Kültür-Sanat-Antika Dergisi (sayı:9 Yolculuk ve Sanat ), İstanbul, MURAT NUHOĞLU, Mualla, Türk-İslam Kültüründe Tesbih ve Tesbih Sanatı, Kevser Kitapevi, Ankara, DEMİRTAŞ DİKMEN, Pelin, Şaman Ritüellerınde Kullanılan Aksesuarlar Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Göç II. Uluslararası Sanat ve Tasarım Kongresi, Sempozyum Kitabı (CD) Sayfa: /10/ SARICI, Necip, Duâ Tâneleri Tesbih, İstanbul, 2008 ISBN 10: TÜRE, Altan, Dünya Kuyumculuk Tarihi 3 İslam Dünyasında Takılar Ve Kuyumculuk, Ankara Gazi Rotary Kulübü Ankara, Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, Gelişim Yayınları, İstanbul, 1986, c Erişim: Ağustos