Toksikolojinin Temel İlkeleri

Transkript

1 Toksikolojinin Temel İlkeleri

2 Toksin = Zehir Toksik madde; Solunduğunda, ağız yoluyla alındığında, deri yoluyla emildiğinde insan sağlığı üzerinde akut veya kronik hasarlara veya ölüme neden olan maddelerdir. Toksikoloji = Zehir Bilimi

3 Kleopatra sarayına kapandı ve son anında kadehindeki zehirli şarabı içerek hayatına son verdi Giulia Tophana ( ): Kocalarını öldürmek isteyen kadınlara arsenik sağlayan bir kadın.

4 Ukrayna'da muhalefet adayı Viktor Yuşçenko'nun turuncu zehir verilerek zehirlendiği ortaya çıktı.

5 Toksikoloji (Zehir Bilimi) Toksikoloji, kimyasal maddelerin canlı üzerindeki olumsuz etkilerini inceleyen bilim dalıdır. Toksik maddelerin; özelliklerini zararlı etkilerini etki mekanizmalarını değişik ortamlarda ölçümlerini zararlı etkileriyle mücadele olanaklarını (koruyucu ve tedavi) inceleyen bir disiplindir.

6 Kimyasallardan vazgeçmek demek; Kullandığımız ilaçlardan Besinlerin işlenmesi ve korunması için kullanılan besin katkılarından Tarımda verimi artırmak için kullanılan pestisitlerden Arabaların çalışması, fabrikaların işlemesi ve ısınmada gerekli olan yakıtlardan vazgeçmek demektir. Bunlardan vazgeçemeyeceğimiz için; Etkilerini anlamak ve bilmek Çevremizde varoluşlarını sınırlayıp toksik düzeyde teması önlemek gerekir.

7 Kimyasallara örnekler; İlaçlar Kozmetik ürünler Gıda katkı ve koruyucuları Hava ve Atmosfer kirletenleri Deterjanlar, sabunlar, pestisitler Çeşitli endüstriyel kimyasallar Bütün bu kimyasallara, organizmaya yabancı anlamına gelen "zenobiyotik" (ksenobiyotik) adı verilmektedir.

8 Maruz kaldığımız binlerce çeşit kimyasal var: İlaç aktif maddesi (4.000) Kozmetik (3000) Gıda katkı maddesi (2.600).. Endüstriyel kimyasallar (75.000) Her yıl 1000 yeni kimyasal kullanıma giriyor. Her kimyasalın doza bağlı olarak farklı etkileri ve kullanım alanları var.

9 Paracelsus ( ) (Alman düşünür ve hekim): Basel Üniversitesinden ayrılıp işletmelerde işyeri hekimi olarak çalışmıştır. Bütün maddeler zehirdir. Uygun doz, zehir ve ilaç arasındaki farkı ortaya çıkarır. diyerek modern toksikolojinin temellerini atmıştır.

10 Ekotoksikoloji; Toksikolojinin son yıllarda önem kazanan çevre kirlenmesini de uğraş alanı içine alan dalıdır. Kirleticilerin; canlılar ve ekosistem üzerindeki zararlı etkileri, bu zararlı etkilerin önlenmesi konusunda çalışmalar yapan toksikolojinin alt dalıdır.

11 Adli Toksikoloji; Kimyasalların suç unsuru olarak kullanılmaları binlerce yıldır süregelen bir olay. Günümüzde bağımlılık yapan maddeler de dahil; adli tıbbın konusuna giren zehirlenme olaylarında vücut sıvı ve dokularındaki değişikliklerin incelenmesi süreçleriyle ilgilenir.

12 Endüstriyel Toksikoloji (Sanayi zehir bilimi); İşyerine özel kimyasalların işçi sağlığına etkisini inceleyen toksikoloji alt dalıdır. Test sonuçları ve işçiler üzerinde yapılan çalışmalar dikkate alınarak her kimyasal için sınır maruziyet değerlerini tespit eder ve bu değerlerin işyerlerinde uygulanmasını sağlamaya çalışır.

13 İşyerinde kullanılan kimyasallar çevreye, doğaya ve çalışanların sağlığına zarar veriyor Macaristan ın Ajka şehrinde bir alüminyum fabrikasında yaşanan kaza sonucu çevreye yayılan zehirli kızıl çamurun Tuna Nehri ne ulaşmasının ardından çevre felaketinin boyutları büyüyor

14 Tehlikeli Kimyasallar Kimyasallar genel olarak şu şekilde sınıflandırılır; Madenler Solventler Zehirli Gazlar Asitler ve Alkaliler Boyalar Pestisitler Plastik Maddeler

15 Hastalıklar; kimyasal ajana maruz kalma ve alınan doz sonucu, geri dönüşü olabilen biyokimyasal olaylar veya hücre yapısının geri dönüşümsüz etkilenmesi şeklinde ortaya çıkar.

16 Vücuda giren kimyasal ne olur? Toksik ajanlar vücutta belli organları hedef alırlar (Hedef Organ): Solventlerden bazıları karaciğeri, bazıları sinir sistemini etkiler. Kurşun kemik iliğinde etkili olarak, hemoglobin sentezini engeller. Karbon monoksit ise hemoglobine olan yüksek bağlanma eğilimi nedeniyle oksijenin kana geçmesini engeller.

17 Kimyasalların Sağlık Etkileri; Deri Etkileri Eritem, Ülsere lezyon, Ödem, Sistemik Etkiler; Allerjik Hastalıklar, Hematolojik sistem bozuklukları, Üreme sistemi bozuklukları, Nörolojik sistem bozuklukları Endokrin sistem bozuklukları Sindirim sistemi bozuklukları, Kanserler

18 Toksik etkilerin sınıflandırılması Mutajenik etki Karsinojenik etki Teratojenik etki Fertilite üzerine etki İmmunotoksik etki

19 Toksik etkilerin sınıflandırılması Akut toksik etki: Bir kimyasalın tek doz veya çok kısa sürede birkaç doz alınmasıyla organizmada oluşan hasar akut toksik etki olarak tanımlanır. Kronik toksik etki; Kimyasalların uzun sürede bir çok gün ve sık dozlarla alınması sonucu oluşan hasar.

20 Akut Toksik Etki Belirteçleri Etkin Doz (ED 50 ); Bir kimyasalın uygulandığı canlıların %50 sinde yararlı etki oluşturan doz miktarıdır. Medyan Letal Doz ( LD 50 ) (ortalama öldürücü doz) kimyasalların bir kez verildiğinde uygulandığı canlıların %50 sini öldüren dozdur

21 NOEL (No observable effect level) ya da NOAEL (no-observed-adverse-effect level) Herhangi bir zararlı etki gözlenmeyen en yüksek doz miktarıdır.

22 MAK (MAC) Değeri: (Müsaade edilen azami konsantrasyon): Günde 8, haftada 40 saat çalışma ile işyeri ortam havasında bulunmasına müsaade edilen en yüksek konsantrasyon. Çalışma süresinin herhangi bir anında aşılmamalıdır. Akut etki gösteren maddeler için uygundur

23 TLV - ESD (Ortalama Eşik değer= Eşik sınır değer): Kimyasal maddenin havada bulunmasına izin verilen zararlı etkisi olmayan günlük ortalama konsantrasyonudur. Günde 8 haftada 40 saat çalışma ile çalışanlara zararlı etki göstermeden çalışılabilecek ortalama konsantrasyon.

24 TLV-STEL (Kısa Süreli Maruziyet Limiti): 15 dakikalık bir süre için aşılmaması gereken maruziyet üst sınır değeri. İşyeri havasındaki kimyasal madde konsantrasyonu geniş aralıklı değişmeler gösteriyorsa kullanılır. Bu değerin üzerine 15 dakikadan fazla süre ve günde 4 defadan fazla çıkılmasına izin verilmemelidir.

25 İşyerlerinde Sıklıkla Maruz Kalınan Bazı Önemli Kimyasallar UÇUCU ZEHİRLER Organik solventler Benzen Toluen Hekzan Partikül maddeler Asbest Silika Gazlar Karbonmonoksit Karbonsülfür METALLER Kurşun Kadmiyum Nikel Arsenik Alüminyum

26 Benzen Mesleki Maruziyet Alanları: Plastik, deterjan, pestisitler ve diğer kimyasalların yapımında başlangıç maddesi ya da çözücü.

27 Akut Etkiler; Göz, deri, burun ve boğazda irritasyon Baş dönmesi, sersemlik, baş ağrısı ve mide bulantısı Konvülsiyonlar ve koma Yüksek dozda maruziyeti takiben düzensiz kalp atımından dolayı ani ölüm

28 Kronik Etkiler; Deride kuruluk ve dökülme Kan hücrelerinde bozukluklar Kanser İnsanlarda karsinojendir yıl maruziyet, lösemiye neden olur. Teratojenite

29 Korunma önemlidir. Kanserojen niteliği ortaya konduktan sonra benzen kullanımına katı kısıtlamalar getirilmiş, pek çok alanda özellikle yapıştırıcı sanayinde kullanımı yasaklanmış, yerine toluen, hekzan gibi başka kimyasal kullanımı yoluna gidilmiştir. İşe giriş ve periyodik muayenelerde hemopoetik bozukluk saptananlar, işten uzaklaştırılmalıdır. Gebe ve emzikli kadınlar ile 18 yaşından küçük çocuklar benzen kullanılan işlerde çalıştırılmamalıdır.

30 Benzen için işyeri ortamında izin verilen limit değer (ESD) pek çok ülkede 10 ppm olmakla birlikte, kanserojen olduğu için olabildiğince düşük düzeye indirilmesi de önerilmektedir. Muzaffer Aksoy Hocanın çalışmaları

31 Toluen Renksiz, hoş kokulu bir sıvıdır. Çok iyi bir çözücüdür. Mesleki Kullanım Alanları: Boya, vernik, cila, zamk ve temizleyici maddelerin içeriğinde yer alır. İnceltici olarak kullanılır. Plastik yapımı

32 Etkileri; MSS baskılanması (Tiner bağımlılığı) Kronik olarak; Karaciğer büyümesi, Eritrosit ve lenfositlerin büyümesi.

33 Hekzan Mesleki Kullanım Alanları Tekstil, mobilya, ayakkabı yapımında, baskı işlerinde Çatı, ayakkabı ve deri endüstrilerinde kullanılan yapıştırıcı içeriğinde kullanılır. Etkileri; Periferik sinirlerde nöropatiye neden olur. Kaslara zarar verir. El ve ayaklarda uyuşukluk, kas zayıflığı, felce neden olur. Dermatitis, mide bulantısı, koma.

34 Ağır Metaller Yüksek atom ağırlıklı metaller (Civa, kadmiyum, arsenik, kurşun vb). Kurşun: Mesleki Kullanım Alanları: Akü imalatı Boya, seramik, porselen kauçuk endüstrisinde, matbaacılıkta kurşun boruların yapımında, çocuk oyuncaklarının yapımında. Ülkemizde meslek hastalıklarının büyük bir çoğunluğunun sebebidir.

35 Kurşun zehirlenmesi bir süre belirtisiz seyreder (bu dönemde kan ve idrarda tespit edilebilir) Belirtileri; Kurşun koliği Anemi Hipertansiyon Dişlerde BURTON çizgisi Kurşun kronik zehirlenmede polinöritler oluşur. En sık N.radialis felci görülür. Korumada teknik koruma esas ve en önemlisi; ORTAM HAVALANDIRMASI

36 Kadmiyum Gümüş renginde ağır metal Mesleki Kullanım Alanları: Metal alaşım kaplamalarında Pil yapımında Amalgam yapımında Boya ve cam üretiminde Lazer kesiminde

37 Akut etkileri Teması, deride eritem Buharı, solunum sisteminde Ac ödemi, Tozları yutulursa, sindirim sisteminde Karın ağrısı ve ishal Kronik etkileri Dişlerde Sarı renk Kemik bozukluğu (osteomalazi, raşitizm vb) İdrarda albumin birikir Kanser potansiyeli var

38 Nikel Gümüş-beyaz renkli, genellikle kobalt ile birliktedir. Mesleki Kullanım Alanları: bozuk para üretimi, birçok alaşımda paslanmaz çelik, mıknatıs yapısında Ayrıca cama yeşil renk vermek amacıyla kullanılır.

39 Nikel buharına maruziyet; Mide bulantısı, halsizlik Akciğer embolisi Solunum güçlüğü Kronik etkilenmede; Alerjik reaksiyonlar Astım ve kronik bronşit Kalp bozuklukları Doğum defektleri Kanserojen etkili akciğer, burun, larinks ve prostat kanseri

40 Arsenik Mesleki Kullanım Alanları Kömür madenleri Kimyasal ve metalürjik endüstriler Cam endüstrisi, Döküm işleri Etkileri: Nazal septumda delinmelere yol açabilir. Diyabet Kan bozuklukları Keratince zengin dokularda birikim Tırnak, Saç ve deride Önemli kanserojendir.

41 Kimyasallardan korunma Çevreye yönelik: Nedensel faktörlerin tespit edilmesi Faktörlerin ortadan kaldırılması veya etkisinin azaltılması Kişiye yönelik; Periyodik muayeneler Kişisel koruyucular Sağlık eğitimi

42 Önlemler: Kimyasal maddenin değiştirilmesi ( tüm/kısmi) Güvenli iş ekipmanları kullanımı Kimyasal maddeleri lokal olarak ortamdan uzaklaştırma Tehlikeli kimyasal maddelerin güvenli depolanması Genel havalandırma

43 Kimyasal madde patlamalarını ve Yangını önleme ve yangından korunma Güvenlik duşu ve göz duşu Yıkanma ve kirlenmiş giysilerin değiştirilmesi ve depolanması ve temizlenmesi için düzenlemeler yapılması İşaret ve uyarıların kullanılması Acil durum için düzenleme Düzenli kayıt tutulması