İçindekiler. Giriş 13

Transkript

1 Babama ve Oğluma...

2 TEŞEKKÜR Bu kitap 2002 Kasım'ında AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü'ne takdim edilen Kitle ve Siyaset: Kalabalıkların Yönetimi isimli doktora tezimin kitaplaştırılmış halidir. Birkaç küçük ekleme ve kitap formunun gerekli kıldığı kimi değişiklikler dışında doktora tezimle kitap arasında hiçbir fark bulunmamaktadır. Çalışmamı kaleme aldığım sırada birçok insanın görüş ve önerilerden yararlandım. Bu vesileyle, anlayış ve hoşgörüsünü hep hissettiğim tez danışmanım Alev Özkazanç'ın adım öncelikle anmak istiyorum. Tez jürimde bulunan Serpil Sancar, Nur Betül Çelik, Aykut Çelebi ve Ahmet Çiğdem'in yaptığı değerlendirmelerden ziyadesiyle istifade ettim. Yazım sürecinde Aydın Ördek hem moralimi yüksek tuttu hem de çok yararlandığım eleştiriler ve öneriler getirdi. Pınar Ecevitoğlu ve Fethi Açıkel'in tezin kitaba dönüşmesi sürecinde önemli katkıları oldu. Hepsine ayrı ayrı teşekkür ediyorum. Son olarak bana her zaman güç ve moral veren eşim Aslıya teşekkür etmem gerekiyor. Onun desteği olmasaydı bu kitap da olmayacaktı.

3 İçindekiler Giriş 13 I. BÖLÜM KALABALIK VE SİYASET 43 Felsefi ve Siyasi Açıdan Özne Modern Siyasal Özne: Kalabalık ve Hükümdar 69 Kalabalık Endişesine Bir Yanıt Olarak Toplum Sözleşmesi. 88 Kalabalıkların Gücü ve İnsanın Özgürlüğü 107 II. BÖLÜM BİR SİYASAL TEKNOLOJİ OLARAK KİTLE SÖYLEMİ 127 "Kitleler Çağı" ve Modern Kalabalık Teknolojilerinin Doğuşu 137 Psikanalizde Birey ve Toplum 153 "Kitle ve İktidar": Kitlenin Genel Büimi 170 III. BÖLÜM KALABALIK VE KİTLE ARASINDA SİYASAL İMGELER İnsan: Haklar ve Ödevler 198 Yurttaş: Egemen ve Uyruk 215 Seçmen: Kamuoyu ve Kitle 233

4 IV. BÖLÜM MODERN SİYASAL İMGELEMİN SORUNLARINA KURAMSAL YANITLAR 255 İnsanın Ötesi: "Kutsal İnsan" ve İstisna Hali 264 İmparatorluğa Karşı Çokluk 282 Radikal Siyasetin Ekseni Olarak Popülizm 302 Sonuç 319 Kaynakça 336

5 SİYASALI DÜŞÜNMEYE KALABALIK TAHAYYÜLLERİNDEN VE KİTLELERİN RUHUNDAN BAŞLARKEN Başlangıçta söz vardı; ama kimin sözü? Sözü sözün alanına hapsolmuş olanın, "ne buyuran, ne herhangi bir şeyi yasaklayan, yalnızca kendi kendini söyleyen" sözü mü (Agamben, 2005: 105)? Yoksa kendi sözünün her zaman sözden daha fazla bir şey olduğunu hatırlatarak ortaya çıkanın ve hatta kendi sözünü sözün gaspı üzerine kurarak kendi monologunu diyalog olarak koyutlayanın ve tam da bu yolla söyleyeni sadece kendi Söz'ünün sözcüsü kılanın sözü mü? Ama söz ne zaman ve nasıl bir söz olur, Söz kılınır ki? O zaman başlangıçta sözü, Söz mertebesine çıkaran eylem vardı diyebilir miyiz? O ki söz söyleyenin sözünü sözlerin dünyasının çoğulluğu ve eşitliği içinde biricik ve emsalsiz, yani söyleyenin söz'ü kıldı ve onu öyle kılarak söyleyenin sözünü ölümsüzlerin dünyasına mıhladı (Arendt, 2000). O halde başlangıçta "bireyin" agorada biricikliğini var eden ve bu yolla "bireyi" ötekilerin arasmda var kılan ve aramıza sımr çeken bir söz ve eylem olarak "çit vardı". Yine o çit ki sadece insan bireyini ötekilerden ayırmakla kalmayacak, Schmitt'e göre bundan daha temel olarak bir topluma düzenini ve yönelimini veren şeyin ta kendisi olacaktı (Schmitt, 2003). Yani başlangıçta, insanları birbirine bağlayan her ne ise ondan daha önce onları birbirinden ayıran şey vardı. Bir başka deyişle başlangıçta bu eylem ve sözün kimin eylem ve sözü, kendi eylemini "bir amaçla ilişkisi olmaksızın yalnızca kendi kendisini gösteren saf araç

6 olarak" (Agamben, 2005:105) koyanın eylemi mi; yoksa kendi eylemini buyruk olarak koyan, herkesin eylemini kendi Eylem'inden, herkesin sözünü kendi Söz'ünden dolayımlayanın sözü ve eylemi mi (Yalçınkaya, 2005) olduğu sorusundan önce, sözün söz, eylemin eylem olarak statüsünü kuracak bir söz ve eylem "dışı" olan, yani "dışarısı" sorunu vardı. Devamla, başlangıçta polis'ten önce polis'in "dışı", sözden önce sözün "dışı" bir sorun olarak vardı. Yani önce, bu "dışarıdan gelen "çığlık vardı. Feryat ediyoruz." (Halloway, 2003:11). En başlangıçta reddin kurucu isyam ve bu isyanın sesinin Söz'e, cemaatinin polis'e eşitliğini reddedenlere yönelik çığlığı vardı. Daha sonra gelen her şey: bir söz ve eylem olarak çit, onun bu kurucu isyamna, söz, yasa ve çit tammazhğına bir yanıttı. Çığlığın sesidir ki Söz un kendini ondan ayırt ederek, kendini var etme telaşına ve gayretine ve tam da bu nedenle çitini inşa ederken ki açmazına ve istikrarsızlığına yol açtı. Fakat hala bir sorun çözümlenmemiş olarak ortada duruyor: eğer başlangıçta çığlığın ve sözün bir karşılaşması yani birbiri ile ilişkisiz ve birbirine karşıt ve tamamen farklı mantıklar üzerinden işleyen iki dünyanın bir çatışması var idiyse çığlık, sözün söz ve çitin çit, eşdeyişle polis'in polis olduğunu nasıl idrak etti. O halde eklemeliyiz ki, başlangıçta ilişkisiz kılınmanın üzerine inşa olduğu gizli bir ilişkili olma durumu ve eşitsiz kılmayı var eden gizli bir eşitlik varsayımı vardı. O vakit bu çığlık kendinin çığlık kılınmasına, kendi sesinin söz olmayan kılınmasına dair bir çığlıktı diyebilir miyiz? Diyebilirsek eğer bu çığlığın sadece bir ses mi yoksa bir söz mü olduğuna dair, sözden ve sesten önce bizzat ses çıkaran tarafların varlığına, onların ortak bir dünyalarının veyahut ortak olan şeylerin dünyasında bir yerlerinin olup olmadığına, yani sözlerinin olup olmadığına dair uyuşmazlıktı başlangıçta olan da diyebiliriz belki de (Ranciere, 1999). Bu uyuşmazlık sadece çığlık ve söze ilişkin uyuşmazlık değildi kuşkusuz. Başlangıçta, başlangıç üzerine düşünen düşüncenin, yani başlangıcı tayin eden düşüncenin bizzat kendisinin bu tayin etme edimi ile ilgili bir meşruluk ve onun başlangıçta var olanların mevkileri üzerine akıl yürütme ve bu mevkileri dağıtma hakkı ve haklılığı üzerine bir uyuşmazlık da vardı. Yani başlangıçta siyasalın sı-

7 nurlarını ve onu yapılandıran eşitsizliği konu edinen siyaset ve hem bu çatışmaya davet edilmeyen hem de "geç gelen" siyaset felsefesi vardı. O halde geçmişte olduğu gibi bugün de şu soru siyaset ve siyaset felsefesi üzerine düşünen herkes için önemini koruyor: Siyaset felsefesi çığlığın sesiyle dolayımlanan siyasetin işleme mantığım ortaya çıkarmaya ve onu yetkinleştirmeye çalışan bir düşünme pratiği midir? Yoksa Ranciere'in belirttiği gibi bizzat felsefenin kendisini siyasetten, siyaseti her ne ise o kılan şeyi bastırarak kurtarmaya çalıştığı bir operasyon mudur? Eğer siyasetin en önemli niteliklerin biri şeylere bir düzen verme ve bu şeylerin düzeninden akıl, imgeler ve eylem dolayımıyla bir siyasal beden (birlik) yaratma işi ise, siyaset felsefesi bu düzen verme, "yerleştirme" ve "çokluktan birlik yaratma" işinde nerede durmaktadır? Ya da siyaset yine Ranciere'in belirttiği gibi, tam da şeylerin bu düzenini değiştirmek ve o düzen içinde "hiçbir yeri olmayanın" bir yer talebi, "konuşan varlık" olarak sayılmaya hakkı olmayanın" konuşma ve kendi çığlığını söz kılma, sayılmayanın kendisini sayılır kılma hal, işlem ve eylemi ise, siyaset felsefesinin bu hal ve eylem karşısındaki tutumu nedir? Siyasalı düşünmek, tam da zımni bir eşitlik varsayımım içinde banndıran bir eşitsizlik tarafından karakterize olan başlangıç anım kitlelerin gücü ve sözü üzerinden değil de, iktidarın söz, eylem ve kudretinden hare-ketle kavrama biçimlerine ve bu başlangıç anım daim kılmak isteyen siyaset felsefesine karşı bir müdahaledir. "Siyasal'ı düşünmek" serisi, siyasalın analizinde merkeze onu yapılandıran temel eşitsizlik ile kitlelerin eşitlik-özgürlük istemlerini almak yerine, mütemadiyen iktidarı hatırlatan ve hem iktidarı hem de siyaseti ahlakın kavramları içerisinde yeniden kurmaya yönelen siyaset felsefesinden ya da siyasalın analizini ekonomik süreçlerin tahliline indirgeyen ve siyaseti ekonominin tahakkümüne terk eden ekonomi merkezli bakış açısından veyahut sosyali siyasal ile ikame ederek çatışma yüklü siyasal süreçleri sosyalin inşası üzerinden ele alan sosyolojik bakış açısından farklı olarak, eşitliğin ve özgürlüğün alanlarının genişletilmesi adına, güç ilişkileri ile çatışmalarını ve bu çatışmaların yapılandırdığı kavram ve kuramların eleştirel analizini hareket noktası olarak alıyor. Sözün özü, siyasalı düşünmek farklı alanlarda

8 yukarıda bahsi geçen eşitlikçi çığlığın kudretinin ve ona yönelen iktidar teknik ve düşüncelerinin kavramsal setinin bir nevi tahlilini yapmayı amaçlıyor. Eşitlikçi ve özgürlükçü düşünce doğrul-tusunda siyasalı düşünmek, siyaseten olanaklı/olanaksız ikileminin ötesine geçerek, bu tür ikilemleri belirleyen çatışma, gerilim ve çelişkilere işaret etmek, kitlelerin kudretinin farklı düzeyleri arasında demokratik oluş biçimlerinin önünü açacak köprüler inşa etmek ve iktidarın baskıcı ve tahakkümcü biçimleri karşısında "kaçış hatlartnı birbirine bağlayan tünelleri kazmaya olanak tanıyacak arzu, imge ve güçlere siyasal düşüncede yer açmak demektir. Bir anlamda siyasalı düşünme pratiği, tarihte massedilmiş olanın kalıntısını ve masse-dilmek istenenin parıltısını kurtarmak adına, siyaseten imkânsızın ufkuna yerleşmek ve buradan tam da massedilmek istenen ihtimal ile dönüştürücü ruha ilişkin söz söyleme cesaretidir. Siyasalı düşünme dizisi, siyaseti düşünme biçimimizi olduğu kadar, eşitliğe ve özgürlüğe yönelen siyasal eylemi de massetmeyi amaçlayan kuramsal ve tarihsel çabayı tahlil etmeyi ve onu artık klasikleşmiş düşünsel araçlanndan ah koymayı amaçlıyor. İşte tam da bu nedenle yola A. Murat Aytaç'ın Kitlelerin Ruhu: Siyasal ve Sosyal Teoride Kalabalık Tahayyülleri isimli kitabıyla çıkıyoruz. Kitlelerin Ruhu, siyaset kavramının iyi toplum ve ona uygun ahlak kurallarının soruşturulmasına, muhalif bir açıdan iktidar tekniklerinin ve söylemsel oluşumların çözümlenmesine ve demokratik müzakere koşullarının soruşturulmasına indirgendiği bir dönemde, siyaset kavrayışımızı en az üç açıdan genişletmektedir. Kitlelerin Ruhu, öncelikle siyaset felsefesi içerisinde kök salmış olan, siyaseti epistemolojik bir analize tabi tutma yaklaşımına karşı, siyasal topluluğun varlık koşullarını ele alan, ontolojik bir soruşturma yürütüyor. Bu bağlamda yürütülen soruşturma, kalabalıkların hal ve durumlarını kavramanın ötesinde, tam da siyasal düşünceyi bu doğrultuda yönlendiren saiklerin araştırılmasına genişletiyor ve eşine az rastlanır bir düşüncel çabayla, eserde bu ontolojik kavrayışa uygun çokluk ve imge gibi kavramlar yeniden kuruluyor. Kitlelerin Ruhu'nun siyaset kavrayışımıza ikinci önemli katkısı da bu eksende açığa çıkıyor. Siyasetin iktidarın izlediği rasyonel iktidar tekniklerine ve öznelerin rasyonel seçimlerine indirgenmesine karşı eser, imge kavramının siya-sette oynadığı merkezi ve

9 kurucu rolü kavramsal olarak yapılan-dınlmış bir bakışla bizlere hatırlatıyor. Yazara göre "siyasal olan, her zaman için, çokluğun tarihsel ve mekânsal açıdan gösterilebilmesini sağlayan bir kalabalık ve onlardan bir bütünlük çıkarmayı olanaklı kılacak imgeler ileri sürebilmekle ilgili olmuştur." (Aytaç, 2011: 17). Aytaç'ın tanımı, rasyonel/rasyonel olmayan ikilemi içerisinde kavrayamayacağımız, bizleri başka biçimde düşünmeye davet eden imgelerin, siyasette oynadığı kurucu rolü kavramamız için kapıyı aralamaktadır. Üçüncü olarak ise Kitlelerin Ruhu, siyaset felsefesinin ve siyaset düşüncesinin temel sorunu olan kalabalıklar sorununu ele alırken, bu düşünce biçimlerinin kalabalıklara ilişkin tahayyüllerine hapsolmaksızın ve bu tahayyülleri olanaklı kılan düşünce sistematiğinin çözümlemesini yaparak, bizleri siyasalın ufkunda yeni bir bakış açısına yerleştiriyor. İmkânsızın tülüyle örtülen çokluğun ve kalabalıkların gücünün üzerindeki kuramsal katmanları kaldırırken, Kitlelerin Ruhu, kalabalıkların gücüne bakışı ve kalabalık tahay-yüllerini yapılandıran entelektüel matrisi de bütünüyle yerinden ediyor. Sonuç olarak, sosyal ve siyasal kuramdaki kalabalık tahayyül-lerini bütünlüklü bir eleştiriye tabi tutan eser, bizleri eşitlikçi ve özgürlükçü düşünceyi donatacak yeni imgeler üretmeye de teşvik ediyor. Kitlelerin Ruhu, sadece siyasal düşünce ve tahayyülde massedilmeye çalışılan kalabalıkların gücünü değil, eşitlikçi ve özgürlükçü düşüncenin kuramsal gücünü de bizlere bir kez daha kuvvetle hatırlatan ve bu yönüyle bizleri siyasalı düşünmeye davet ederek önümüze yeni düşünsel yollar açan bir eser olarak, şimdiden eşitlik ve özgürlüğe yönelen düşüncenin başvuru uğrakları arasındaki vazgeçilemez yerini almış ve siyasalı düşünme ufkumuza yeni istikametler eklemiştir. Kaynakça Dizi Editörü Zafer Yılmaz Agamben, G. (2001), Kutsal İnsan: Egemen ve Çıplak Hayat, İsmail Türkmen (çev.), İstanbul: Ayrıntı Yayınlan. Agamben, G., (2006), İstisna Hali, Kemal Atakay (çev.), İstanbul: Otonom Yayıncılık. Arendt, H., (2000), İnsanlık Durumu, Bahadır Sina Şener (çev.), İstanbul: İletişim Yayınlan.

10 Holloway, J., (2003), İktidar Olmadan Dünyayı Değiştirmek, Pelin Siral (çev.), İstanbul: İletişim Yayınlan. Ranciere, J. (1999), Disagreement: Politics and Philosophy, Julie Rose (çev.), Minneapolis: Minnesota Press. Schmitt, C, (2003), The Nomos of the Earth in the International Law of the Jus Publicum Europeanum, G. L. Ulmen (çev.), Telos Press. Yalçınkaya, A., (2005), Pas, Foucault'dan Agamhene Sıvüaşmış iktidar ve Gelenek, Ankara: Phoenix Yayınevi.