Elektronik Ticaret Altyapısında Elektronik Veri Değişiminin yeri ve Türkiye deki Durum Değerlendirmesi KalDer Forum, 13, (2004).

Transkript

1 ELEKTRONİK TİCARET ALTYAPISINDA ELEKTRONİK VERİ DEĞİŞİMİNİN (EDI) YERİ VE TÜRKİYE DEKİ DURUM DEĞERLENDİRMESİ Yard.Doç.Dr. Oya H. Yüregir, Çukurova Üniversitesi, Endüstri Mühendisliği Bölümü Y. Endüstri Mühendisi Ayça Baba, Ulusoy Tekstil ÖZET: Bilişim teknolojisindeki gelişmelerin artması ve İnternet in yaygınlaşması ile işletmeler bilişimin rekabetçi bir avantaj olarak önemini anlamaya başlamışlardır. 20. yüzyılın sonlarında başlayan elektronik iş anlayışı özellikle işletmeden işletmeye (B2B) elektronik ticaret uygulamalarının da artmasına neden olmuştur. Bu uygulamanın en önemli teknik altyapılarından birisi olan elektronik veri değişimi (Electronic Data Interchange-EDI) bu çalışmanın konusudur. Şirketlerin iş dokümanlarının ve bilgilerinin bilgisayardan bilgisayara standarda dayalı bir şekilde değiş tokuş işlemi olarak tanımlanan EDI ın önemi, yararları, tehditleri ve standartları ile ilgili bilgiler bu çalışmada yer almaktadır. Ayrıca Türkiye de cirosu en yüksek 500 işletmeye yollanan anketlerin sonuçlarına da yer verilmiştir. Anket sonuçları Statistica (sürüm 6.0) istatistik yazılımı ile değerlendirilmiştir. Çalışmanın sonuçlarına göre Türkiye de EDI dan yararlanma oranı oldukça azdır. 1.Giriş Forrester Research (2002), B2C ve B2B toplamı olan elektronik ticaret iş hacminin 2002 yılında 2, (trilyon ABD doları) iken 2006 yılında bu rakamın 12,837 (trilyon ABD doları) olacağını iddia etmektedir. Bu toplamın 12,755.5 (tilyon ABD dolarının) ise B2B ye ait olacağını belirtmektedir. Dünyada artan e-ticaret, işletmelerin bilişim altyapılarını da bu yönde iyileştirmelerini gerektirmektedir. İşletmeden işletmeye E-ticaret için çok önemli bir altyapı olan EDI, Fortune 1000 şirketlerinin % 95 i tarafından kullanılmaktadır. OECD ye göre de e-ticaretde dünya pazarının %80 ini elinde bulundurduğu varsayılan ABD de 1996 yılındaki EDI harcamalarının ise 937 milyon dolar olduğu ve EDI ve e-ticaret yapan şirketlerin % 50 büyüdüğü belirtilmektedir. Levy e (2000) göre EDI, 1990 dan 1999 yılına kadar 1 trilyon ABD dolarından 3 trilyona ABD dolarına kadar büyümüştür. 2. EDI Nedir? Yararları ve Kısıtları Nelerdir? En eski elektronik iletişim sistemlerinden birisi olan EDI, insan faktörünün ve kağıt tüketiminin azaltılması amacıyla kullanılanmaya başlanmıştır. Çoğunlukla büyük firmalar tarafından müşterilerine bilgi aktarmada, sipariş bilgileri sunmada, tedarikçilerine sipariş vermede veya elektronik fon transferlerinde kullanılmaktadır. İlk EDI sistemi II. Dünya Savaşında kağıt evraklar arasında çözümsüz kalan Edward A. Gilbert tarafından gerçekleştirilmiştir. Birçok bilimadamı ve yönetim yazarı EDI konusunda benzer tanımlamalar yapmıştır. Bu çalışmaları derleyen Ritchie'ye (1995) göre tanımlardan bazıları şu şekildedir: Coathup 1988 yılında, " EDI, şirketlerin iş dokümanlarının ve bilgilerinin bilgisayardan bilgisayara standarda dayalı bir şekilde değiş tokuş işlemidir." demiştir. Rochester'a (1989) göre EDI, "Standart iş dokümanlarının iş ortakları arasında bilgisayardan bilgisayara değiş-tokuş işlemidir. Bu işlem şirketin alım yaptığı kişiden, müşteri ve bankasına kadar uzanır." Hill ve Ferguson'un (1989) tanımı ise şöyledir: " EDI, bir bölgedeki bilgisayara dayalı uygulamadan, diğer bölgedeki bilgisayara dayalı uygulamaya tekrar veri girişi yapılmaksızın transfer edilebilen, yapısal, bilgisayar tarafından işlemlenebilir formattaki şirket içinde veya şirket dışındaki iş bilgilerinin elektronik olarak transferidir." Knoppers ise 1992 yılındaki tanımında "EDI, şirketler arasında daha önceden tanımlanmış iş hareketlerini gerçekleştirmek için yapısal verinin elektronik olarak değiş tokuşunu sağlayan bir grup bilişim teknolojisi uygulamasıdır" demiştir. Dawkins (1988) ise biraz değişik fakat temelde benzer elemanlar olarak: Formatı iş ortaklarının her ikisi tarafından da anlaşılan ve verinin nasıl temsil edileceğini tanımlayan standardize edilmiş bir mesaj (transaction set); organizasyonu kendi geliştirdiği sistemlerden EDI iletişim sistemine arayüz olabilen aynı zamanda karşılıklı mesaj çevrimini gerçekleştiren yazılım; mesajları taşıyan, istenilen adrese gönderebilen ve yeterli güvenlik sağlayan bir iletişim sistemi olarak tanımlamıştır. ABD ulaştırma endüstrisi 1968 yılında Ulaştırma Veri Koordinasyon Komitesini (TDCC) organize etti ve birçok Amerikan endüstrisi için standartlar koydu. TDCC EDI'ı şu şekilde tanımlamaktadır: EDI; Bilgisayar donanımına ve yazılımına bakmaksızın çalışabilmeli, 23

2 Herhangi bir çeşit network servisine, protokolüne veya gönderme hızına izin vermeli, Kurum veritabanı ile doküman değiş-tokuşu yapabilir olmalı. Bu tanımlardan da anlaşılacağı üzere EDI, elektronik posta, dosya transferi, uzaktan veri girişi ve faks değildir. Emmelhainz'a (1990) göre EDI'ın faydaları stratejik faydalardır: Azalan maliyet, artan pazar payı, iyileştirilen iş prosedürleri ve artan bilgisayar kullanımı. Dearing (1990) ise bu faydaları üç sınıfa ayırır: Doğrudan, dolaylı ve stratejik faydalar. Doğrudan faydalar, insan müdahalesi olmaksızın bir uygulamadan diğer uygulamaya elektronik olarak yollanan bilgi sonucunda oluşur. Örneğin, bilgiyi alan şirket tekrar veri girme maliyetinden, bilgiyi yollayan şirket ise posta maliyetinden kurtulur. Ayrıca, her iki şirket hataları azalır ve el ile takip için gereken işgücüne gereksinim ortadan kalkar. Dolaylı faydalar, organizasyonun yaptığı işin yapış yolunu teknoloji kullanarak değiştirmesi ve EDI'ı kaldıraç olarak kullanmasıdır. JIT envanter yönetimini buna örnek olarak verebiliriz. Uzun dönemli stratejik faydalar ise en önemlileri olmakla beraber en zor ölçülebilenlerdir. Satıcı, tasarımcı, vb ile bilgi paylaşımı üretici firmanın uzun dönemli, düşük maliyetli pazar pozisyonuna ulaşmasını sağlayabilir. Müşteri ile yakın ilişkiler onların ihtiyaçlarının anında ve yakın olarak giderilmesi daha da önemli olabilir. Diğer stratejik faydalar, müşteriye anında cevap verebilme, düşük maliyet, bilginin stratejik kullanımı ve artan pazar payıdır (Ritchie, 1995). Bilim adamlarının EDI'a atfettikleri faydalar biraraya getirilip, özetlenecek olursa: İş arenasında yaşayabilme (pazar payını koruma veya artırma), Maliyetten tasarruf (işlemlerin yapılmasında azaltılan maliyet), Doküman işlemlerinde; bilginin tekrar girişi ve değişik dokümanlardaki bilgilerin konsolidasyonu nedeniyle oluşan zaman kaybının önlenmesi (bilgi depolama maliyetlerinde azalma), Hataların düzeltilmesi ve tekrar bilgi girme nedeniyle gereken ek elemana olan ihtiyacın azalması (bilginin kaynağından, anında ve doğru girilmesi), Evrak hazırlamadaki gecikmelerden kaynaklanan ve dokümanların ekspres ve özel ulak gönderilmesi sonucu oluşan maliyetlerin ortadan kaldrılması, Telefon, posta, ulaşım maliyetlerinde azalma, Azalan envanter seviyeleri ve sonucunda stoğun elde tutma ve depolama maliyetlerinin azalması, İyileştirilmiş işlemler (EDI iş süreçlerinde radikal değişimler gerektirebilir), İyileştirilmiş müşteri hizmeti (Azalan kağıt evrak işlemi nedeniyle pazara ve müşteriye kısa zamanda ulaşım) Müşteri, iş ortakları ve satıcılar ile iyileştirilmiş ilişkiler ve ortaklığa varan dayanışmalar, Uluslararası rekabet yeteneğinde artma. (Ritchie,1995). EDI şirketlere parasal bir yürütme maliyeti getirdiği gibi, çalışanların değişime gösterecekleri direnç nedeniyle de sosyolojik etkileri vardır. Baker'a (1994) göre EDI'ın sınırları ve dezavantajları şunlardır; İş ortaklarının da EDI yatırım yapması gerekmektedir, (Gelişmiş ülkelerde birçok büyük organizasyon küçük satıcılarına "EDI yoksa iş de yok" baskısı yapmaktadır. İşletmenin iş yaptığı tedarikçi eğer bu altyapıyı karşılayamıyorsa ilgili şirket tedarikçi destek maliyeti ile de karşı karşıya kalacaktır.) EDI'ın maliyeti yüksektir. EDI kullanımı için bilişim altyapısı gerekmektedir. Bunlar bilgisayar, ağ, işletme bilişim sistemleri, uzman personel gibi maliyetleri de beraberinde getirmektedir. Ayrıca şirketin büyüklüğüne göre değişim gösteren EDI yazılım maliyeti; PC'ler için 5000 dolardan başlayıp, daha büyük sistemler için 150,000 dolara ulaşmaktadır. EDI yazılımlarının uyumlu olmaması ve standartlaşmanın bulunmaması. Heath'e (1991) göre 1991 ylında 29 değişik EDI standardı vardı. Piyasada en çok kullanılan üç standard ise, Amerika Ulusal Standartlar Enstitüsünün geliştirdiği ANSI X12, 24

3 Birleşmiş Milletler UNCTAD topluluğunun geliştirdiği EDIFACT ve İngiltere'de en çok kullanılan yine Birleşmiş Milletler tarafından geliştirlen UB/GTDI'dır. Bunların dışında AIAG, DISH, SWIFT, TDCC, WINS, vb. diğer kullanılan standartlardır. EDI işletmede etkilediği iş alanlarındaki süreçlerin de yeniden tasarımını (değişim mühendisliği) gerektirebilmektedir. Swatman (1993) EDI ile DM bağlantısını şu şekilde açıklamaktadır: "Organizasyonlar arasındaki ve organizasyondaki fonksiyonlar içinde entegrasyonu başarmak EDI'ı elektronik posta gibi diğer elektronik işlemlerden ayırır ve EDI'yı organizasyonun stratejik değişim mühendisliği için etkin bir platform yapar." EDI, Gümrük İdarelerinin Otomasyonunda da oldukça etkin biçimde kullanılmaktadır. Örneğin Singapur, tüm ticari işlemlerini EDI kullanarak yürüten ilk ülkedir. İhracatçılar, ithalatçılar, nakliye şirketleri ve dış ticaret işlemleri ile ilgili yirmiden fazla kuruluş arasında 1989 yılında Singapur Network Sistemi kurulmuştur. İşlemlerde tek bir elektronik belge dolaşmaktadır. Ticari işlemlerinin %98 inde EDI kullanan Singapur, bu yöntemle % 50 tasarruf sağlandığını ve verimliliğin ise %20 arttığını bildirmiştir. Sinagapur da daha önceleri 2-3 gün süren işlemler dakikaya inmiş ve dünyanın en hızlı mal sevkiyatı yapılan limanına sahip ülke konumuna geçmiştir. Ülkemizde de gümrük otomasyonu için hazırlanan BİLGE yazılımının uygulamasına Atatürk Hava Limanı giriş ve çıkış gümrüklerinde başlanmış, 2000 yılından itibaren de diğer gümrük idarelerinde yaygın olarak EDI kullanılmaya başlanmıştır. Projede kullanılan EDIFACT mesajları ise şunlardır: CUSCAR (Customs Cargo Messages-Gümrük kargo mesajları), CUSDEC (Customs Declaration Messages-gümrük bildirim mesajları), CUSRES (Customs Response Report Message Gümrük Cevabi Mesajı) yılında 50 gümrük müdürlüğünde toplam belgeler içinde EDI kullanım oranı CUSDEC için % 47,70 ve CUSCAR için %10,25 dir. 3. Materyal ve Metod: Capital dergisinin 2002 yılı cirolarına göre saptamış olduğu Türkiye deki en büyük 500 işletmeden ilk 250 si örneklem olarak seçilmiştir. E-posta, mektup ve yüzyüze görüşme yolu ile yanıtlanan anketlerin dönüşüm oranı %15,2 dir. Marmara (% 42), Akdeniz (% 26,3), Ege(% 18,4) ve İç Anadolu(% 13,2) bölgelerinden gelen yanıtlara göre toplam 38 adet anket için istatistiksel analiz yapılmıştır. Çizelge-1 de anketlerin sektörlere ve EDI kullanımına göre dağılımı yer almaktadir. Ayrıca işletmenin bilişim altyapısı, kalite yönetim altyapısı, organizasyonel altyapısı ile EDI kullanımı arasındaki ilişkiler de araştırılmaya çalışılmıştır. Çalışmada Statistica v.6.0 yazılımı kullanılmıştır. SEKTÖR Cevapların Toplamı İçin Çizelge 1. Cevap Gelen Anketlerin Sektörlere Göre Dağılımı SIKLIK YÜZDE EDI Kullanıcıları İçin Cevapların Toplamı İçin Toplanan Yüzde EDI Kullanıcısı Toplanan Yüzde Otomotiv Tekstil Yan Sanayi Beyaz Eşya Elektronik Kimya Gıda TOPLAM Bulgular ve Tartışma: Araştırmadan elde edilen bilgilere göre 38 işletmeden 15 i EDI kullanmazken, diğer 23 işletmeden 7 si bir yıldır, 8 i 1-2 yıldır, 6 sı 2-5 yıldır, 2 si ise 5 yıldan fazladır EDI kullanmaktadır. Çizelge 2 de işletmelerin bilişim altyapısı ile ilgili bilgiler yer almaktadır. EDI kullanan işletmeler içerisinde karar destek sistemi kullananların oranı % 91, ERP 25

4 kullananların oranı % 82, elektronik ticaret kullananların oranı %74, interaktif bankacılık % 74, Lotus Notes vb. uygulama kullananların oranı % 69 ve uzman sistemler kullananların oranı ise % 48 dir. Bu bilgilere göre bilişim teknolojilerinin ve sistemlerinin iyi bir uygulayıcısı olma ile EDI kullanıcısı olma arasında çok yakın bir ilişki görünmektedir. Yüregir in(1998) yılında yaptığı çalışmada, Türkiye nin ilk 100 büyük tekstil işletmesi içine giren 32 büyük işletmeden alınan sonuçlara göre hiç bir tekstil işletmesi EDI kullanmamaktaydı. Ancak 15 işletme 1 3 yıl arasında EDI kullanmayı planladıklarını, 9 işletme EDI konusunda ayrıntılı teknik bilgisinin olduğunu, 10 işletme ise EDI konusundan haberdar olduğunu belirtmiştir. Bu sonuçlar da iki araştırma arasında geçen 4 yılda tekstil sektöründe EDI uygulamayı düşünen işletmelerin bir bölümünün bu planlarını gerçekleştirdiği göstermektedir. Çizelge 2. EDI Uygulayıcısı Olup Olmamalarına Göre İşletmelerde Kullanılan Bilişim Teknolojileri EDI Uygulayıcısı Olan İşletme Sayısı Uygulayıcılar İçerisindeki Oran EDI Uygulayıcısı Olmayan İşletme sayısı Uygulayıcı Olmayanlar İçerisindeki Oran Toplam UNSUR Karar Destek Sist ERP Elektronik Ticaret Interaktif Bankacılık LotusNotes vb MRP-II Uzman Sistemler Elektronik katalog EDI kullanan 23 işletmenin birden fazla işletme ile EDI bağlantısı kurduğu belirlenmiştir. Buna göre işletmelerin EDI bağlantısı kurdukları işletmelerin tipleri ve sayıları ile ilgili bilgiler ise şu şekildedir: 18 işletme farklı yerdeki birimi ile, 16 işletme gümrük idaresi ile, 13 işletme tedarikçisi ile, 9 işletme müşterisi ile, 8 işletme bankası ile ve 2 işletmede nakliyecisi ile EDI bağlantısı yolu ile işlem yapmaktadır. Bu bağlantılar sonucunda işletmelerin sağladıklarına inandıkları iyileşme oranlarının ortalaması ise (10=en çok, 1=en az ölçeğine göre) sırası ile farklı yerdeki birim için 9.12, gümrük için 8.75, tedarikçi için 8.54, müşteriler için 7.03, bankalar için 8.12 ve nakliye şirketleri için ise 6.52 dir. EDI uygulayıcılarının % 52.2 si veri iletiminde sadece Internet i kullanırken, kiralık hat kullanım oranı ise % 47.8 de kalmaktadır. Ticari belgelerin iletiminde kullanılan araçlar ile ilgili işletme ortalamaları ise Çizelge 3 te gösterilmektedir. Gönderilen belgelerin % 10 u EDI ile, %30.25 i faks ile, %52,25 i elektronik posta ile, %5 i posta ile ve %2.5 u ise disket ile gönderilmektedir. Bu da işletmelerdeki tüm gönderilen belgelendirme çalışmalarının ancak yüzde 10 gibi bir kısmının ancak EDI ile yapılabildiğini göstermektedir. Gelen belgelerin ise % 5 i EDI ile, %47.48 i faks ile, %35.02 i elektronik posta ile, %7.5 u posta ile ve % 5 i ise disket ile gelmektedir. Çizelge 3. Ticari Belgelerin Çeşitli Komünikasyon Araçları ile İletilme ve Kabul Edilme Yüzdeleri GÖNDERİLEN GELEN EDI FAKS E-posta Posta Disket EDI FAKS E-posta Posta Disket %10 % % % 5 % 2.5 % 5 % % % 7.5 % 5 26

5 EDI ın en çok kullanıldığı ilk üç sürecin belge çeşitlerine göre saptandığı ve Çizelge 4 te gösterilen sonuçlar ise şunlardır: satın alma siparişlerinin oluşturulması ve gönderilmesi (kullanıcıların içindeki toplam kullanım yüzdesi 90), işlemlerin takibi (%81.8) ve ürün alındı bildirimi (%77,3). Diğer sık kullanılan işlemler ise sırasıyla şunlardır: envanter takibi (%59), satın alma siparişinde değişiklik (%50), ürün varlık/teslim tarihi bildirimi (%45.5), ödeme işlemleri-eft (40.9), fiyat bilgisi talebi (36.3), faturaların eşleştirilmesi (18,2). Bu iletişim sırasında EDIFACT standardı EDI kullanan işletmeler içerisinde % 48 lik kullanım sıklığına sahiptir. Endüstriye özel standartları kullananların oranı % 22 iken % 9 luk bölüm ise ANSI X.12 standardını kullanmaktadır. ISO 9000 belgelendirme çalışmaları yanıt alınan işletmelerin % 85 inde tamamlanmış iken Toplam Kalite Yönetimi uygulaması ise işletmelerin % 80 inde gerçekleşmiştir. Belge Çeşidi Çizelge 4. Belge Çeşidi Bazında EDI Kullanım Oranları Kullanan İşletme Sayısı Kullanıcılar İçindeki Yüzde % Satın alma siparişlerinin oluşturulması ve İşlemlerin takibi 18 81,8 Ürün alındı bildirimi 17 77,3 Envanter takibi Satın alma siparişinde değişimler Ürün mevcudiyeti/ teslim tarihleri 10 45,5 Ödeme süreçleri (Elektronik para transferi) 9 40,9 Fiyat bilgisi talebi 8 36,3 Faturaların eşleştirilmesi 4 18,2 Planlama çizelgeleri/tahminler 3 13,6 EDI uygulayıcısı işletmelerin varolan uygulama potansiyellerini kullanma ve yararlanma oranları ve bu oranlara sahip işletme sayıları ise şu şekildedir: EDI dan yararlanma oranı % olan işletme cevaplar arasında bulunmamaktadır. Yüzde yararlanma oranına sahip olduğunu belirten işletme sayısı 4, %20-50 yararlanma oranına sahip olduğunu belirten işletme sayısı 8, %10-20 yararlanma oranına sahip olduğunu belirten işletme sayısı 7 ve %0-10 yararlanma oranına sahip olduğunu belirten işletme sayısı ise 2 dir. EDI uygulamalarından elde edilen faydalar ile ilgili olarak işletmelerin görüşleri Çizelge 5 de verilmiştir. Çizelge 5. EDI Uygulamasından Elde Edilen Faydalar FAYDALAR (5=en çok, 1= en az) Ortalama değer Doküman yönetimi sisteminde iyileşmeler elde edildi. 4,96 Rekabet avantajı elde edildi 4,75 Müşteri hizmetleri iyileştirildi 4,25 Uzun dönemde pazar payı artışı elde edildi 3,75 Ticari işbirlikçiler(partner) ile ilişkiler güçlendi 3,69 Telefon, posta, ulaşım, dosyalama maliyetlerinde azalmalar elde edildi. 3,16 Kendi organizasyonumda envanter maliyetlerinde azalma elde edildi. 2,84 Tedarik zamanlarında azalma elde edildi 2,71 Müşteri envanter maliyetlerinde azalma oldu 1,93 5. Sonuçlar ve Öneriler: Yapılan çalışmanın sonuçlarına göre: 27

6 Uygulayıcı işletmelerin EDI ın sunduğu potansiyel faydaların sadece bir bölümüne ulaşabildikleri görülmektedir. Yanıt alınan işletmelerde % 60 oranında EDI kullanılması Türkiye de EDI ın stratejik açıdan anlaşılamadığını, yararlanma oranlarının ise ortalama % 30 olması ise taktiksel seviyedeki EDI başarısızlığını göstermektedir. EDI aracılığı ile diğer işletmeler ile bağlan kurup elektronik belge alışverişi yapan işletmeler bunun faydasına yüksek oranda inanmaktadır. Ancak EDI ın gerektirdiği yüksek yatırım ve işletim maliyeti işletmelerin yaygın EDI kullanımını engellemektedir. EDI uygulamalarından elde edilen en önemli faydalar; doküman yönetiminde iyileşmeler, rekabet avantajı elde etme ve müşteri hizmetlerinin iyileştirilmesi olarak karşımıza çıkmaktadır. EDI uygulayıcısı işletmelerin özellikle karar destek sistemlerini sıklıkla kullandıkları görülmektedir. Bunun olası nedeni olarak EDI ın yarattığı bilgilerin iyi bir bilişim yönetim sistemi için gereken veritabanı ve veri ambarları için baz oluşturması olabilir. EDI kullanan işletmelerin yüksek oranda ERP de kullanıyor olması ilgili işletmelerin B2B e-ticareti için başarılı bir altyapı kurduklarını göstermektedir. İşletmelerin çoğunun EDI standardı şeçiminin ne kadar önemli olduğunun bilincinde olduğu görülmektedir. Çünkü işletmelerin % 57 si en yaygın olarak kullanılan EDIFACT ve ANSI X.12 standardını kullanmaktadır. Öneriler: EDI kullanan işletmelerin, EDI kullanım oranlarını EDI-XML deki gelişmeleri de gözleyerek %10 dan %100 lere ulaştırmaları yaptıkları yatırımın dönüş oranını (ROI) yükseltecektir. Hiç EDI kullanmayan işletmeler ise EDI ile ilgili yararlılık çalışmalarını (EDI implementasyonunun getirilerini ve götürülerini) yapmaları, rakiplerinin bu konuda ne yaptıklarını izlemeleri, EDI ile ilgili kıyaslama bilgilerine ulaşarak e-iş stratejilerinde EDI ın önemini anlamaları gerekmektedir. Kaynaklar Baba, A., 2003, EDI Uygulamalarının Tedarik Zinciri Yönetimindeki Rolü, Ticari İlişkilere Etkisinin Türkiye deki Durumu ve Kavramsal Model Önerisi, Çukurova Ünversitesi FBE yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Adana. Baker, R., EDI: What Managers Need to Know About the Revolution in Business Communications, McGraw-Hill, Inc.. Benesko, G., Electronic Commerce the Next Generation, Research Triangle Cons. Emmelhainz, M.A., 1990, Electronic Data Interchange:A Total Management Guide, NY. Ritchie, S., A Road Map To EDI, Electronic Commerce World Institute. Rochester,J.B., 1989, The strategic value of EDI, I/S Analyzer, 27, 8. Timmers, P., Electronic Commerce:An Introduction, Esprit's E-com Team Publishing. Yüregir, O.H. ve diğerleri, 1998, Türkiye de E-ticaretin Durum Değerlendirmesi, 6.Ulusal İşletmecilik Kongresi Bildiri Kitabı, Akdeniz Üniversitesi, Antalya. Bu araştırma Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Araştırma Fonu tarafından desteklenmiştir. Proje No: FBE.2001.YL99 28