93 Harbi Facias. Manast rl Mehmet R fat Bey. Haz rlayan: Tahsin Y ld r m HATIRA

Transkript

1

2 HATIRA 93 Harbi Facias HATIRA Manast rl Mehmet R fat Bey Haz rlayan: Tahsin Y ld r m Bu PDF dokümanı, kitabın bir kısmını içermektedir. DBY okurları için özel olarak oluşturulmuştur.

3 DÜN BUGÜN YARIN YAYINLARI, 2010 İçindekiler DBY: 4 Hat ra: 4 93 Harbi Facias Manast rl Mehmet R fat Bey ISBN: Sertifika No: İstanbul, Ağustos 2010 Haz rlayan: Tahsin Y ld r m Editör: Ersan Güngör Yay n Yönetmeni: İrfan Güngörür Sayfa Düzeni: DBY Kapak Tasar m: Sercan Arslan Bask /Cilt: Şeny ld z Yay. Matbaac l k Ltd. Şti. Gümüşsuyu Cad. No: 3, K: 2 Topkap /İstanbul Tel: (Sertifika No: 11964) DÜN BUGÜN YARIN YAYINLARI Ticarethane Sokak Tevfikkuşoğlu İşhan No: 11/36 Sultanahmet - Fatih / İstanbul / Türkiye Tel. - Faks: dby@dby.com.tr Sunuş... 9 Giriş Şark Meselesi Nedir? Nas l Ortaya Ç km şt r? Şark Meselesinin Ortaya Ç k ş...18 Şark Meselesi ile Yap lmak İstenenler Harbi Öncesinde Osmanl Devleti ve Avrupa Harbi ne Nas l Girdik? Savaşa Giden Yol: Tersane Konferans Londra Protokolü Harbi Öncesi Türk ve Rus Ordusu II. Abdülhamid in 93 Harbi Öncesi Görüşleri Harbi nde Büyük Devletlerin Tutumu Savaş S ras nda Sultan II. Abdülhamid in Valilere Gönderdiği Bir Emir: Gayrimüslimlere Özellikle Ermenilere Yönelik Baz Mesajlar Harbi nde Tuna Cephesi Plevne Ordusu nun Teslim Oluşu

4 Gazi Osman Paşa n n Esareti Harbi Harbi nde Kafkas Cephesi Ahmet Muhtar Paşa n n Kafkas Cephesi ne Var ş...78 Ruslar n Ani Bask n...79 Başkomutan Cephede Neyin Eksikliğini Gördü?...80 Gazi Ahmet Muhtar Paşa n n, Cephede İhtiyaçlar İçin Ald ğ Baz Tedbirler...82 Kafkas Cephesi nde Askerin Konumu...84 Kafkas Cephesi nde Yaşananlar...85 Halyaz Meydan Muharebesi...86 Sohumkale ye Ç kartma...87 Zivin Muharebesi...88 Karakilise Savaş...90 Gedikler (K z ltepe) Muharebesi...91 Yahniler Meydan Muharebesi...91 Alacadağ Muharebesi...92 Deveboynu Savaş...93 Kars Savaş...94 Delibaba Savaş...95 Aziziye Müdafaas Öncesi...96 Aziziye Müdafaas...99 Kafkas Cephesi nde Sona Doğru Osmanl Devleti nin Sulh Aray şlar Edirne Mütarekesi Ayastefanos Antlaşmas İstanbul Antlaşmas K br s n İngilizlere Devredilmesi Berlin Antlaşmas Harbi nden Sonra Doğu Anadolu Harbi Sonras Göç Göçmenlerin İskân Harbi nin Sonuçlar Harbi Facias Manast rl Mehmet R fat Bey ( ) Mehmet R fat n Edebi Şahsiyeti Eserleri: Birinci Bölüm Kafkas Cephesi ne Tayinim Cepheye Yolculuk Said Paşa ile Tan şmam Trabzon daki İlk Günlerim Trabzon da Ald ğ m Mektup Trabzon dan Erzurum a Erzurum a Var ş İlk Görev Yerim Soğanl Dağ İstihkâmlar Aras nda Cephede Beklenen Askerler Cepheye Gelen Muhacir Askerler Erzurum dan Kars a Hareket İkinci Bölüm Bir Mukaddimecik Tahirgediği Muharebesi Hisarboğaz Yolunda Kars tan Gelen Yard m

5 Ruslar n Kars a Kadar Sokulmas Ruslar n Ardahan a Sald r s Yard ma Gelen Çerkez Atl lar Düşman Karş s nda Geri Çekilme Kars n Kuşat lmas Tahirgediği Muharebesi nden Büyük Gedikler Muharebesi ne Layiha Sureti Halyaz Muharebesi Ahmet Muhtar Paşa n n Delibaba ya Gelmesi Zivin Muharebesi Ekler Dizin Resimler Sunuş Hat ralar kişilerin, ayn zamanda milletlerin haf zalar d r. İşte hat ralar bu özellikleriyle yani bilinmeyenleri bilinir k ld ğ ndan çok önemlidir. 93 Harbi nde Kafkas Cephesi nde görev yapm ş olan Mehmet R fat Bey in hat ralar da yaşanan Büyük Bozgun u birinci ağ zdan anlatt ğ için tarihimiz aç s ndan ciddi bir önem arz etmektedir. Elinizdeki kitap üç bölümden oluşmaktad r. İlk bölümde taraf m zdan yaz lan 93 Harbinin k sa tarihi bulunmaktad r. İkinci bölümde Mehmet R fat Bey in Tarih ve Coğrafya Dünyas dergisinde 1959 y l nda yay nlanm ş 93 Harbi Facias başl kl tefrikas yer almaktad r. Sutherland Dükü ve diğerleri taraf ndan Türk askerlerine t bbi yard m yapmak amac yla Aral k 1876 da oluşturulan Stafford House Committee adl teşkilata gönüllü olarak kat l p Erzurum a gelen İskoç Doktor James Denniston un tan kl ğ n içeren iki mektup ve Kafkas Cephesi nde görev yapm ş olan Kurmay Yarbay At f Bey in yay nlad ğ 1293 (H.) Senesinde Kars n Düşme Sebepleri Hakk nda Raporu u da son bölümde verilmiştir. 8 9

6 93 Harbi Facias Eserin diline ve imlas na müdahale edilmemiştir. Anlam bilinmeyen ya da aç klanma ihtiyac duyulan ke lime, kavram, yer ve şah s adlar gerek dipnotlarla gerekse köşeli parantezler içindeki aç klamalar ile izah edilmiştir. Metinde ikilemeler aras na virgül konulmas ya da virgüllerle, bağlaçlarla uzun cümleler kurulmas gibi anlam ve anlat m güçleştiren hatalar düzeltilmiştir. Kitapta tefrika metinde yer almayan baz başl ks z yaz lara başl klar taraf m zdan konmuştur. Eser kitaplaş rken yard mlar n gördüğüm Say n Halil Özmen e, Say n Turgay Anar a, Say n İbrahim Öztürkçü ye ve özellikle kütüphanesinden yararlanmama imkân tan y p gözden kaç rd ğ m baz kaynaklar bana ulaşt ran Say n İsmail Toluay a hassaten teşekkür borçluyum. Kitab n kültür hayat m za faydas en büyük temennimdir. Tahsin Y ld r m Çaml ca / 15 Temmuz 2010 Giriş Tarih daime gelişme ve değişme gösteren bir süreçtir. Bundan dolay tarih kavram ve kapsam y llard r tart ş la gelmiştir. 1 Bu tart şmalar aras nda nelerin tarihin konusu olduğu hep muğlâk kalm şt r. Son dönem tarihçilerinin vard klar aşağ da al nt layacağ m şu yarg n n doğruluğu bize göre bir hakikattir. Bir olay n tarihin konusu olabilmesi için, o olay n toplum hayat na birinci derecede tesir etmesi ve toplumun bütün kesimlerine derece derece nüfuz etmiş olmas laz md r. Bu itibarla geçmişten günümüze tarihi hadiselerin şu anda da toplumu etkilemekte ya da en az ndan ilgilendirmekte olan olaylar nevinden olmas, tesirlerinin toplum üzerinde hâlâ devam etmesi, tarih ilminin faydac l k yönü göz önünde tutulduğunda şartt r. 2 * * * 1 Bu konuda bilgi için: E. Semih Yalç n, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Kaynaklar, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2004, s E. Semih Yalç n, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Kaynaklar, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2004, s

7 93 Harbi nin Sonuçlar Manast rl Mehmet R fat Bey Manast rl Mehmet R fat Bey II. Abdülhamid in tahta ç kmas ndan k sa bir süre sonra başlayan Osmanl -Rus Savaş, Osmanl Devleti nin Anayasal düzene geçişini ertelemişti. 93 Harbi nin devam ettiği s ralarda Kanunu-i Esasi yi yürürlükten kald ran padişah, savaş sonras nda yönetimi kendi elinde toplayarak mevcut sorunlar önlemeye çal şm şt. Büyük Bozgun olarak adland r lan Osmanl -Rus Savaş ndan sonra Osmanl Devleti nin Avrupa devletleriyle ilişkileri farkl bir boyuta girmişti. İngiltere, Osmanl Devleti nin Rusya karş s nda ald ğ yenilgiyle art k kendisi için Osmanl toprak bütünlüğünü koruman n değişen politikas ve menfaatleri doğrultusunda doğrudan Osmanl topraklar n işgal etmeye başlam şt Osmanl -Rus Savaş ve Berlin Kongresi, Osmanl Devleti nin Tanzimat tan itibaren ağ rl k kazanmaya başlayan yenileştirme hareketlerinin özellikle de askeri alanda yeterli olmad ğ n ortaya ç kartmas bak m ndan önemlidir. Yap lan antlaşma sonras nda devlet idarecileri içinde bulunduklar zor durumdan ç kabilmek için büyük güçlerin isteği 93 Harbi Facias 133

8 93 Harbi Facias Manast rl Mehmet R fat Bey ( ) Mehmet R fat asker, şair, oyun yazar ve dilcidir. Mehmet R fat, Atina dan Manast r a göç etmiş bir ailenin çocuğudur. Babas, Alay Kâtipliğinden emekli olmuş Raşit Efendi dir. Manast r da 1851 y l nda dünyaya gelen Mehmet R fat n hayat n n ilk devresine ait bilgiler bunlarla s n rl d r. 93 Çocukluk y llar n nerede geçirdiği, öğreniminin ilk dönemlerinde hangi okullara devam ettiği, İstanbul a ne zaman geldiği ve Mekteb-i Harbiye ye ne zaman girdiği belli değildir. Ancak hayat n n ilk y llar n Osmanl İmparatorluğu nun önemli ordu merkezlerinden olan Manast r da K r m Savaş n n manevi atmosferinde geçirdiği ve askerlik mesleğini seçmesinde hem bu atmosferin, hem de babas n n asker olmas n n etkisi bulunduğu söylenebilir Veysel Elkatm ş, Mehmet R fat n Eserlerinde Türkçe Eğitimi ile İlgili Hususlar, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2008, s Ahmet Bozdoğan, Manast rl Mehmet R fat ve Eserleri Üzerine Bir İnceleme, Yay mlanmam ş, Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2001, s. 14. [Bu tez bilim dünyas nda Mekteb-i Harbiye ye girişiyle hayat n n ikinci devresi başlar. Bu okuldaki öğrencilik y llar, onun hayat ndaki önemli gelişmelerin başlang c d r. Manast rl Mehmet R fat, burada tan şt ğ s n f arkadaş Hasan Bedrettin le samimi bir dostluk kurmuştur. Hasan Bedrettin, onun hayat nda önemli yeri olan üç kişiden ilkidir. İki arkadaş, okul y llar ndaki dostluklar n meslek hayatlar na taş rlar. Öğrencilikleri s ras nda Askerî Okullar Nâz r olan Süleyman Paşa n n teveccühünü kazanm şlard r. O y llarda Harbiye mezunlar sivil okullarda da hocal k yapmaktad r. Mehmet R fat ve Hasan Bedrettin bu geleneğe uyarak harbiye d ş nda Darüşşafaka da da ders verirler. 95 Bu, onlar n tespit edilebilen son ortak faaliyetidir. Bundan sonra iki arkadaş n bir arada ortak bir çal şma içine girip girmediğini şimdilik bilemiyoruz. Mehmet R fat n hayat nda önemli yeri olan üç kişiden diğer ikisi, Süleyman Paşa ve Nam k Kemal dir. Mehmet R fat n bu iki kişiyle tan şmas Hasan Bedrettin le tan şmas ndan sonrad r. Ancak Süleyman Paşa ve Nam k Kemal, Mehmet R fat n hayat ndaki yerleri bak m ndan Hasan Bedrettin den daha ileridedir. 96 Manast rl Mehmet R fat la ilgili karanl kta kalm ş bir alan ayd nlatma ad na önemli bir kaynak çal şmas d r. Bozdoğan n bu çal şmas nda Manast rl Mehmet R fat n hayat na ve eserlerine dair bilgiler en ince detaylar yla verilmiştir. Yaz m zda Manast rl Mehmet R fat n hayat ve eserleriyle ilgili bölümünde, bahsettiğimiz bu tez çal şmas ndaki baz önemli bilgilere müracaat edilmiştir.] 95 Veysel Elkatm ş, Mehmet R fat n Eserlerinde Türkçe Eğitimi ile İlgili Hususlar, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2008, s Veysel Elkatm ş, Mehmet R fat n Eserlerinde Türkçe Eğitimi ile İlgili Hususlar, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2008, s

9 Manast rl Mehmet R fat Bey yor. Koyunlar n sokaklarda kesilmesi, bozuk lağ m ve kanalizasyonlar n da buna ilave olmas, bütün şehri tam bir pislik içinde yüzer hale getirdi. Şu anda burada herkes İngiltere ve Avusturya n n niyetlerinin ne olduğunu konuşuyorlar. Konferans n yar n Baden- Baden de yap lacağ söylenmekte ve hepimiz şu anda şehrin yeniden kurtuluşunu dört gözle bekliyoruz. Generalinden en düşük rütbelisine kadar bütün Rus subaylar İngilizlerle muhtemel bir savaştan söz etmekteler ve gittikçe zevk almaya başlad klar n, zaferlerinin böyle bir şekilde noktalanmas n pek istemiyor görünüyorlar. Yine de kesinlikle bir şey söylemek oldukça zor. Art k ilginç haber pek yok; şehirde her şey normale dönmüş durumda ve sanki şehir hiç kuşatmaya uğramam ş. G da maddeleri ve diğer şeyler ucuzlam ş ve ticaret daha iyi hale gelmiş durumda. Dükkân sahipleri bunu f rsat bilerek Türk banknotu almay reddettikleri gibi daha ziyade Rus rublesini tercih ediyorlar. Dizin A Abdülkerim Nadir Paşa, Serdar Ekrem 59 Adil Paşa 65, 70 Afet Bey, Piyade Kaymakam 210, 213 Ahmet Cevdet Paşa 131 Ahmet Eyüp Paşa 59 Ahmet Faz l Paşa 95, 195, 196, 198, 199 Ahmet Mithat 145 Ahmet Muhlis 183, 186 Ahmet Muhtar Paşa 14, 42, 46, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 100, 101, 176, 179, 185, 186, 187, 193, 194, 201, 204, 210 Ahmet Rasim Paşa 163 Ahmet Rifat 186 Alacadağ Muharebesi 92, 93 Albert Sorel, Frans z Tarihçi 17 Aleksand r, II. Çar 42, 49, 71 Ali Haydar Efendi 89, 204 Ali Nizamî Paşa 154 At f Bey 9, 209 Avni Özgürel 29, 32 Avusturya 13, 14, 21, 22, 23, 24, 25, 28, 29, 37, 38, 46, 51, 63, 110, 111, 112, 113, 116, 120, 140, 156, 159, 239 Ayastefanos Antlaşmas 58, 63, 109, 111, 115, 119, 123 B Bahri Bey 99, 101 Belüm Paşa 210, 213, 218 Berlin Antlaşmas 52, 58, 64, 93, 113, 119, 120, 121, 123 Binbaş Bahri 198 Bismarck

10 Bosna Hersek 22, 24, 25 C Cavit Paşa 95, 96, 195, 196, 197, 199, 201, 204, 205 Cem iyyet-i Tedrîsiyye-i İslâmiye 139 Ç Çar Aleksandr 87 Çarol, I. 61 D Delibaba Savaş 95 Derviş Paşa 77 Deveboynu Savaş 93, 94 Disraeli 24 Doğu Sorunu 25 E Edirne Mütarekesi 107, 108, 110, 111, 123 E. Drialut, Frans z tarihçi 17 Enver Paşa 104 Erfurt Mülâkat 49 F Fehim Efendi 179, 185 Ferik Faz l Paşa 87 Ferik Hüseyin Hilmi 186 Feyzi Paşa 179, 186 Fosfor Mustafa Paşa 82 G Gazi Osman Paşa 42, 62, 63, 65, 69, 73, 77 Gedik Ali 186 Gedikler (K z ltepe) Muharebesi 91 Gedikler Muharebesi 194 General Ganteski 70 General Kambel 95, 195, 197 General Melikof 14, 88, 201 General Radetski 63 General Yuri Şilder-Şuldner 61 Grandük Nikola 14, 42, 64, 71, 72, 103, 104, 105, 109 H Haf z Paşa 210, 212, 213, 214, 216, 219, 220, 226 Hakk Bey 96, 170, 172, 173, 179, 189, 190, 192, 196, 197, 198, 200, 211, 212 Hamdi Efendi 89, 203 Hariciye Nâz r Saffet Paşa 33, 104, 116 Hasan Bedrettin 138, 140, 141, 143, 147, 148, 150 Hasan Kaz m Paşa 86 Hasip Bey 69, 70, 71, 72, 73 Henry Layard, İngiltere Büyükelçisi 116 Hüseyin Hami Paşa 85, 193, 210 Hüseyin Paşa 62, 94, 178, 179 Hüseyin Sabri Paşa 179 İ İbrahim Bey 89, 203 İgnatiyev 23, 28, 30, 31, 32, 38, 83 İlber Ortayl 21 İngiltere 13, 18, 20, 21, 22, 23, 28, 29, 33, 34, 38, 46, 51, 63, 105, 106, 111, 112, 113, 115, 116, 117, 120, 121, 133, 140, 158, 159, 236, 239 İsmail Bey 212 İsmail Hakk Paşa 178 İstanbul 2 İstanbul Antlaşmas 113 J James Denniston 9, 233 K Kaptan Mehmet Bey 204 Kars Savaş 94 Katerina, II. 109 Kaymakam Hayri Bey 66 Kaz m Karabekir Paşa 124 K r m Harbi 35 Kibert 82 Kolağas Halit 96, 195, 198 Kolağas Neşet 66 Kurt İsmail Paşa 77, 82, 101 L Londra Protokolü 14, 32, 35, 37, 38 Lord Salisbury 46 M Mahmut Paşa 37 Mebusan Meclisi 35 Mehmet Ali Paşa 60, 61, 63 Mehmet Arif Bey 79, 80, 81, 82, 97 Mehmet Paşa 95, 100, 101, 189, 194, 195, 197, 200 Mehmet R fat Bey 9, 59, 95, 137, 141, 148 Melikof 14, 77, 78, 87, 88, 93, 201 Meşrutiyet 26, 34, 104, 108, 149 Mihail Skobelev 61 Mithat Paşa 26, 31, 35, 37, 45, 46, 164, 166, 170 Muhlis Paşa 89, 179, 183, 203, 210, 213, 218, 223, 224 Mustafa Bey 191 Mustafa Cavit Paşa 95, 96, 195, 196, 197, 199, 201, 204 Mustafa Saffet Paşa 95, 190, 195, 199 Müşir Süleyman Paşa 41, 61 N Naci Paşa 210, 212 Nam k Kemal 138, 142, 143, 145, 146, 147, 149 Nam k Paşa 105 Napolyon Bonapart 18 Narses Varjabedyan 111 Niğbolu Muharebesi 60 Nikolay Kridener 61 O Osman Nuri Paşa 59, 61 P Panislavist 24, 27 Paris Muahedesi 28, 29 Petse Antlaşmas

11 Petro, I. 109 Prens Gorçakov 32 R Raşit Paşa 89, 142, 192, 193, 202, 203 Recaizade Mahmut Ekrem 145, 146 Redif Paşa 37, 79, 166, 167 Reichstadt Antlaşmas 24 R za Efendi 95, 195 S Sadrazam Mahmut Nedim 83 Saffet Paşa 33, 95, 104, 116, 190, 195, 199 Said Paşa 139, 157 Samih Paşa 83, 162, 188 S rbistan 13, 22, 23, 24, 29, 31, 34, 38, 41, 55, 109, 110, 112, 119, 120, 125 S rp Prensi Milan 31 Stafford House Committee 9, 233 Sultan Abdülaziz 140, 141, 143 Süleyman Hüsnü Paşa 59, 61 Şahin Paşa 173, 188, 189, 192, 193, 198, 199 Şakir Bey 210, 219, 220 Şakir Efendi 161, 162 Şevket Bey 179, 186, 191, 193 Şeyhülislam Hasan Hayrullah Efendi 46 Ş pka Geçidi 61, 63 T Tahirgediği Muharebesi 182, 194, 197 Tarihçe-i Vak a-i Zağra 126 Tersane Konferans 33, 34, 35, 56 Tevfik Paşa 65, 67, 69, 70 V Veysel Paşa 63 Viyana Kongresi 17, 18, 49, 119 Y Yahniler Meydan Muharebesi 91 Z Zağra Müftüsü Hüseyin Raci Efendi 126 Ziştovi Muharebesi 60 Zivin Muharebesi 88, 203 Resimler 244

12