MEZHEPLERDEN BİRİNE UYMANIN ÖLÇÜSÜ NEDİR?

Transkript

1 MEZHEPLERDEN BİRİNE UYMANIN ÖLÇÜSÜ NEDİR? Şeyhu l-islam İbn Teymiyye (rahimehullah) 1

2 ب س م الل ه الر ح م ن الر ح يم Şeyhulislâm İbn Teymiyye rahimehullah a soruldu: Soru: Alimler ve imâmların Allah hepsinden râzı olsun- şöyle söyleyen kimse hakkındaki görüş ve kanaatleri nedir? Bu kişi, kendisine mezhebin nedir? diye sorulduğunda, ben Muhammedî yim. Allah ın kitabı ve Rasûlü nün sünnetine uyarım. diye cevap veriyor. Kendisine her mü minin mezheblerden birine uyması gerekir. Mezhebi olmayan şeytândır. denildiğinde Ebû Bekr es-sıddîk ve ondan sonraki halîfelerin mezhebleri ne idi o zaman? diye karşılık veriyor. Ona cevaben de şu mezheblerden birine uymaman doğru değildir deniliyor. Acaba bunlardan hangisi doğrudur? Bize fetvâ verin Allah ecirler versin. Cevap: Elhamdulillah! İnsanlar üzerine vâcib olan; Allah a, Rasûl e ve Allah ın şu buyruğu ile kendilerine itaat edilmesini emrettiği Ulu l-emr e itaat etmektir: Allah a itaat edin! Rasûl e itaat edin! Sizden olan yöneticilere de Ancak onlara itaat edilmesi kendi başına müstakil değil, Allah a ve Rasûl e itaat etmeye tâbidir. Zira Allah, ardından şöyle buyurmaktadır: Eğer Allah a ve âhiret gününe îmân ediyorsanız, herhangi bir şeyde anlaşmazlığa düştüğünüzde, o anlaşmazlığı Allah a ve Rasûlü ne götürün. Bu daha hayırlı ve neticesi daha güzel olandır. [Nisâ, 59] Müslüman bir kimse, başına bir iş geldiğinde, hangi mezhepten olursa olsun, kendisine Allah ın ve Rasûl ün şerîatıyla cevap vereceğine inandığı kişilerden fetvâ sorar. Müslümanlardan hiç kimseye, âlimlerden muayyen bir şahsı her söylediği hususta taklîd etmesi vâcib değildir. Hiçbir müslümanın, Rasûl sallallahu aleyhi ve sellem dışında muayyen bir şahsın mezhebini, gerekli kıldığı ve haber verdiği her hususta uyulması lâzım olan bir şeymiş gibi kabûl etmesi de vâcib değildir. Aksine Rasûlullah sallallahu aleyhi ve sellem dışındaki insanların her birinin sözleri alınabilir de alınmayabilir de. Bir kişinin, şerîatı onun aracılığından başka bir yolla bilmekten âciz 2

3 kalması durumunda, muayyen bir şahsın mezhebine uyması kendisi için ancak câiz olan bir şeydir. Yoksa böyle yapmak, şerîatı bunun dışında başka bir yolla da bilmeye imkânı olan herkese vâcib olan bir şey değildir. Herkesin üzerine düşen vazife, gücü nisbetinde Allah tan sakınmak, Allah ve Rasûlü nün emrettiği şeylerin ilmini öğrenmeye çalışmak, emredilenleri yerine getirip, yasaklananları da terk etmektir. Allah en iyi bilendir. Mecmûu Fetâvâ (20/209) Not: Tercüme alıntıdır. :و س ئ ل ع م ن ي ق ل د ب ع ض ال ع ل م اء ف م س ائ ل ا ل ج ت ه اد : ف ه ل ي ن ك ر ع ل ي ه ر و ل م ن ي ع م ل ب أ ح د ال ق و ل ي :ف أ ج اب ا ل م د ل ل م س ائ ل ا ل ج ت ه اد م ن ع م ل ف ه ا ب ق و ل ب ع ض ال ع ل م اء ي ن ك ر ع ل و ي ه ر و م ن ع م ل ب أ ح د ال ق و ل ي ي ن ك ر ع ل و إ ذ ا ان ف ال م س أ ل ة ق و ل ن : ف إ ن ان ا ل ن س ان ي ظ ه ر ل ر ج ح ان ح د ال ق و ل ي ع م ل ب و إ ل ق ل د ب ع ض ال ع ل م اء ال ين ي ع ت م د ع ل ه ف ب ان ر ج 3.ال ق و ل ي و ا لل ع ل Şeyhu l-islam a; Bazı alimleri içtihad meselelerinde taklit eden kişinin durumundan soruldu. Böyle bir kişinin yaptığı şey inkar edilir veya kişi (bu fiilinden ötürü) terk edilir mi? Aynı şekilde (bir meselede ki) iki kavilden biri ile amel edenin durumu nedir? Şeyhu l İslam cevaben şunları zikretmektedir: Allah a hamd olsun! İçtihad meselelerinde her kim bazı alimlerin sözleri ile amel ederse; ne inkar edilir ne de terk edilir. (Aynı şekilde bir meselede ki) iki kavilden biri ile amel eden kişide inkar edilmez. Bir meselede iki kavil olduğu zaman, insana bu iki kavilden birinin (tercih bakımından) daha

4 üstün olduğu belirirse, o zaman onunla amel eder. Aksi takdirde iki kavilden racih olanını beyan etme hususunda kendisine i timad ettiği alimleri taklit eder. Allah en doğrusunu bilir. [Mecmu'u'l-Fetava 20/207] Şeyhu l-islam a dört mezhepten birinde fıkhını geliştirmiş, bu konuda basiret sahibi olmuş sonra da hadisler ile iştiğal etmeye başlamış bir adamdan soruldu. Bu adam neshedildiğine, tahsis edildiğine veya daha sahih nasslara muarız (zıd) olduğuna dair herhangi bir şey bilmediği birtakım sahih hadislere rastlıyor. Lakin bu hadisler hali hazırdaki mezhebine de muhalif bulunuyor. Bu kimsenin mevcut mezhebi ile amel etmesi caiz midir? Yoksa ona vacip olan kendi mezhebine muhalefet edip hadisler ile amel etmeye dönmesi midir? Şeyhu l-islam Cevaben şunları zikreder: Allah a hamd olsun! Kitab, sünnet ve icma ile sabit olmuştur ki, Allah Subhanehu ve Teala yarattıklarına kendisine itaat etmeyi ve rasulü Sallallahu Aleyhi ve Sellem e itaat etmeyi farz kılmış; bu ümmete Rasulullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem dışında hiçbir kimsenin zatına emrettiklerinin ve yasakladıklarının hepsinde da itaat etmeyi vacip/gerekli kılmamıştır. Hatta bu ümmetin Sıddıkı ve Nebisinden sonrada en faziletlisi (Ebubekr ra) şöyle demiştir: Allah a itaat ettiğim sürece bana itaat edin. Allah a isyan edersem sizin üzerinde bana itaat etmenin sorumluluğu yoktur. Onların (alimlerin) hepsi Rasulullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem in dışında bir kimsenin emrettikleri ve yasakladıklarının hepsinde ma sum olmadığında ittifak etmişlerdir. Bu sebeple imamlardan bir çok kişi şöyle demiştir: Rasulullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem in dışında insanlardan her birini sözü alınabilir de terk edilebilirde. İşte bu dört imam Radıyallahu Anhum; her söyledikleri şeylerde kendilerinin taklit edilmesinden insanları nehyetmişlerdir.(zaten) bu kendilerine vacip/gerekli olan bir husustur. Ebu Hanife demiştir ki: Bu benim görüşüm, bana göre en güzel görüştür. Her kim bundan daha hayırlı bir görüş ile gelirse, biz onu kabul ederiz. Bu sebeple; Ebu Hanife nin ashabının en faziletlisi olan Ebu Yusuf Malik e uğrayınca ona Sa (bir ağırlık ölçüsü) meselesinden, sebzelerin sadakasından, cins olan şeylerin meselesinden sordu. Malikte ona bu konuda sünnetin delalet ettiği şeyleri haber verdi ve Ebu Yusuf bunun üzerine şöyle dedi: Ey Ebu Abdullah! Senin sözüne döndüm. Şayet arkadaşım (Ebu Hanife) senin görüşünü duysaydı, benim döndüğüm gibi senin sözüne dönerdi. Malik de şöyle veya buna benzer bir şeyler- diyordu: Ben ancak beşerim isabette ederim hata da. Benim sözümü kitab ve sünnete arz ediniz. Şafii de şöyle diyordu: 4

5 Hadis sahih olduğu zaman benim sözümü duvara çalın! Bu yolda/meselede yerleştirilmiş bir hüccet görürsen o benim (de) görüşümdür. Muhtasaru l-muzeni de; bu mezhebi öğrenmek isteyen kimseler için (kitabını) Şafii nin mezhebinden özetlediğini zikrettiği yerde şöyle der: (Şafii nin) Kendisinin taklit edilmesinden ve diğer alimlerinde taklit edilmesinden yasakladığını bildirmesi ile beraber İmam Ahmed şöyle derdi: Beni taklit etmeyin! Maliki, Şafi yi ne de Sevri yi taklit etmeyin! Bizim öğrendiğimiz gibi siz de öğrenin! Yine şunları söylüyordu: Dininde adamları taklit etmesi, adamın ilminin eksikliğindendir. Dininde adamları taklit etme! Çünkü onlar hata etmekten salim olmazlar. Sahihte Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem in şöyle buyurduğu sabit olmuştur: Allah kimin için hayır murad eder/isterse onu dinde fakih kılar. Bu hadisin lazımı; Allah her kimi dinde fakih kılmaz ise onun için hayır murad etmemiş/dilememiş demektir. Böylelikle dinde tefakkuh etmek/fıkıh sahibi olmak farzdır. Dinde tefakkuh etmek demek ise; Sem i/işitmeye dayalı deliller ile şeri hükümleri bilmektir. Her kim bu zikredilenleri bilmez ise dinde mütefekkih/fıkıh sahibi olamaz. Lakin insanlardan bazısı bütün işlerdeki tafsili delilleri bilme hususunda bazen aciz kalmaktadırlar. Bütün tefekkuh/fıkıh sahibi olma hususunda aciz kaldığı şeylerin hepsinden değil, (bir kısmında) bilmesinden yana aciz olduğu şeyler kişiden sakıt olur ve kendisine gerekli olan da ancak güç yetirebildiği şeylerdir. İstidlale/delil çıkarmaya güç yetiren bir kimseye gelince, denildi ki: Mutlak olarak onun taklit etmesi haramdır. Denildi ki: Mutlak olarak caizdir. Denildi ki: İstidlalde/delil çıkarma hususunda vakit darlığı yaşayan bir kimse gibi, kişinin ihtiyaç halinde taklit etmesi caizdir. Bu zikredilen diğer kavillerin en adil olanıdır. İçtihad cüzlere ve kısımlara ayrılmayan, tek bir şey değildir. Bilakis kişi bazen bir fende, bir babta bir meselede müçtehid olurda diğer başka bir fende, babta, meselede müçtehid olamaz. Herkesin içtihadı gücü oranındadır. Kim alimlerin tartıştığı bir meseleyi araştırır, görüşlerden birisinin delillere dayandığını ve sözkonusu delillerin aleyhine de herhangi bir şey olmadığını (diğer kavli de araştırdıktan sonra) tesbit ederse şu iki durum arasındadır. 1- Kişi ya mezhebi ile iştigal ettiği imamın görüşü olduğu için diğer (daha zayıf olan) görüşe tabi olacak ki böyle bir şey şer i bir hüccet sayılmaz, bilakis bu diğer adetlerin ve diğer imamların görüşleriyle iştigal etmenin 5

6 kendisiyle çeliştiği bir adetten ibarettir. 2- Kişi ya da; meselede delil olan naslara dair araştırmasında daha ağır basan kavle uyar. O zaman da bu imama itiraz eden diğer imama uymuş ve geride onun hakkında amele muarız olan durumdan salim olan nasslar kalmış olur. Bu yerinde olan bir durumdur. Ancak biz bu indirgemeye bazen şöyle denilmesinden dolayı indik: Gerçekten bu araştırma kısır bir araştırmadır. Bu meselede, hakkında içtihad edilen hususlara dair (içtihada gerekli olan) aletin zayıflığından dolayı sağlam bir içtihad sözkonusu değildir. Yanında başka bir söz olup bu sözün beraberinde de nassı işlevsiz bırakacak bir şeyin olmadığına i tikad ederek tam bir içtihada gücü yeten kimseye gelince: Bu kimseye vacip olan naslara ittiba etmesidir. Şayet kişi böyle yapmaz, zanna ve nefislerin heves ettiği şeylere tabi olursa, Allah a ve rasulüne asi olanların en büyüğü olur. Bu durum şöyle söyleyen kimsenin hilafınadır: Diğer kavil (görüş) için bazen bu nassın aleyhine benim bilmediğim tercih edilen bir hüccet olabilir. Bunun hakkında şöyle denilir: Allahu Teala şöyle buyurmaktadır: Gücünüz yettiği kadar Allah tan korkun! Rasulullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem de şöyle buyurmaktadır: Size bir şey emrettiğim zaman gücünüz yettiği kadar onu yapın! Bu meselede ilim ve fıkıhdan yana güç yetirdiğin şeyler sana bu kavlin racih olduğunu gösterir ise; sana düşen buna tabi olmaktır. Sonra sana bundan sonra bu nassa muarız racih bir durum olduğu açıklığa kavuşursa; senin bu meseledeki hükmün müstakil müçtehidin hükmü gibidir. Onun (Müstakil müçtehidini) içtihadı ve insanın kendisine hak beyan edilmesinden ötürü bir kavilden diğer bir kavile intikal etmesi/geçmesi değiştiği zaman; işte bu kendisinde bulunduğu durum üzerine hüccet bulunmayan kavilde ısrar etmenin hilafına övülmüş bir durumdur. Hücceti açığa kavuşmasından sonra bir kavli terk etmek veya mücerret adet ve hevaya tabi olma sonucu bir kavilden diğer bir kavile intikal etmek ise yerilen bir durumdur. [Şeyhulislam İbn Teymiyye burada kişinin gücünün yettiğiyle amel etmekle ve gücü oranında Allahtan korkmakla mükellef olduğuna vurgu yapmaktadır. Kişi ilmi nisbetinde yaptığı araştırması neticesinde alimlerin ihtilaf ettiği görüşlerin hangisinin daha sağlam olduğuna meylettiyse onunla amel etmekle mükelleftir. Delillerden hüküm çıkarmaya güç yetiremeyen avam da aynı şekilde araştırması neticesinde müçtehidlerden hangisinin daha çok isabet ettiğine kanaat getiriyorsa ona tabi olur. Bu tıpkı kıble tayin etmesini bilmeyen avam hakkında söylenmiş şu hüküm gibidir: A ma (kör) olan ve (Kıble konusunda) Avam'dan olan (yani Kıble yi kendi İçtihadı ile tesbit etme 6

7 durumu olmayan) kişi, bu iki (Müctehid)den, en çok hangisine güveniyorsa ona uyar. İbn Kudame nin el Umde kitabında söylediği bu sözü şerheden el-udde müellifi Makdisi şöyle demektedir: Ahkam hususunda içtihad edenlerle alakalı da aynı şeyi söyleriz Yani avam fıkıh konusunda da birbiriyle ihtilaf eden müçtehidlerden hangisini daha güvenilir buluyorsa ona tabi olur. İbn Teymiye de Umde şerhinde bu hususu tasdik etmiştir. Fakat herhalükarda delillerden hüküm çıkarmaya güç yetiremeyen avam mutlaka bir müçtehide uymak zorundadır. Böyle birisini Kitap ve Sünnetten delil çıkartmaya zorlamak onu gücü yetmediği bir şeyle mükellef kılmak demektir. Nitekim Şeyh başka bir yerde furu meselelerde avama dahi delillere müracaat etmeyi vacib gören birtakım kelamcı ve fakihleri kınamış ve bunun zayıf bir görüş olduğunu söylemiştir. (Fetava, 20/203) Başka bir yerde taklidin caiz olduğu yerde alimi taklid etmenin şeri delillere tabi olma mesabesinde olduğunu söylemiştir. (20/17) Buna göre herkes gücü nisbetinde Allahtan korkacak, eğer delillere müracaat etmeye güç yetiren alim ise delillerin en sahihini tercih etmeye çalışacak, yok delillere bakmaya güç yetiremeyen avam ise müçtehidlerden en sağlamına uymayı kendisine hedef edinecek. Fakat herhalükarda bunu yaparken ilmi oranında icmaya muhalif ve şazz görüşlerden sakınacak, menfaatine en uygun olan görüşü değil hakka en yakın olan görüşü bulmayı gaye edinecektir. Bu hususta Nevevi nin yaptığı açıklamalara da müracaat edilebilir. Vallahu a lem.] 7