Şehirlerin Fonksiyonları ve Etki Alanları

Transkript

1 Şehirlerin Fonksiyonları ve Etki Alanları BEŞERİ SİSTEMLER Şehirlerin gelişmesinde önemli paya sahip olan faaliyet türü o şehrin asıl fonksiyonunu belirler. Bazı şehirler aynı anda birden fazla fonksiyona sahip olabilirler. Şehirsel fonksiyonlar şehirleri çevrelerine göre bir cazibe merkezi haline getirmiştir. Bundan dolayı şehirler, çevresindeki nüfusu kendisine doğru çeken bir özelliğe sahiptir. Şehirlerin dünyadaki etki alanları nüfus ve fonksiyonel özelliklerine bağlı olarak yerel, bölgesel ve küresel boyutlarda olabilir. Bütün şehirlerin çevrelerindeki sahalara doğru yayılan genel bazı etkileri mevcuttur. Pek çok şehir bu genel fonksiyonların üzerinde daha baskın olan fonksiyonlarıyla ortaya çıkmışlar ve özellikleriyle de etki alanlarını genişletmişlerdir. Bazı şehirlerin etki alanlarını ve şehirsel fonksiyonlarının neler olduğunu tespit edelim. Şehirler Tokyo Marsilya Mekke Etki Alanlarına Göre Yerel Bölgesel Şehir Fonksiyonları Dünyanın ikinci büyük gücü haline gelen Japonya nın petrolü demir cevheri ve maden kömürü yetersizdir. Temel sanayi maddelerinden yoksun olmasına karşın yüksek teknolojiyi kullanan sanayi faaliyetlerine sahiptir. Sanayi faaliyetlerinin gelişmesinde büyük bir ticari siyasal ve kültürel merkez olan Tokyo nun varlığı özel bir rol oynamıştır. Demir yolu şebekesinin ülke dışına güçlü bir filo ile bağlanmış olması gerek ham madde gerekse dünya pazarlarına erişmede büyük kolaylık sağlamış ve sanayi faaliyetleri bu şehirde yoğunlaşmıştır. Ürettiği sanayi ürünleri dünyanın değişik alanlarına gönderilmektedir. Yunanlı denizcilerin kurduğu Marsilya şehri zamanla eski liman denilen Vieux Limanı etrafında genişleyerek bugünkü halini almış olup Akdeniz'in en büyük ticari limanına sahiptir. Çöl ortasında kurulan ve küçük bir şehir olan Mekke İslamiyet le birlikte önem kazanmıştır ve dini bir şehir özelliği elde etmiştir. Sadece yakın çevresinin değil bu özelliği ile Müslüman olan ülkeleri de etkisi altına almıştır. Her yıl dünyanın farklı ülkelerinde yaşayan milyonlarca Müslüman ı kendine çekmektedir. 31

2 65 66 Şehirler Paris Şam Oxford Essen Etki Alanlarına Göre Yerel Bölgesel 3 Şehir Fonksiyonları Fransa nın siyasi merkezi olan Paris 987 yılında Fransa nın başkenti olmuş ve bu tarihten itibaren idari merkez olarak kalmıştır. Geçmişte kervan yollarının kavşağı üzerinde kurulan şehir günümüzde de değişen ve gelişen şartlara uyum sağlamış ve gelişimini bu alanda devam ettirmiştir. Şehirde özellikle eğitim hizmetleri beşeri hayatın esası durumundadır. Şehirdeki hayat ilişkilerinin bütününe özel bir damga vuran bu faaliyetler şehrin hususi bir karakter kazanmasını sağlamıştır. En yüksek düzeyde eğitim faaliyetleri yürütülmekte ve değişik şehirlerden gelen öğrenciler burada öğrenim görmektedir. Avrupa nın en büyük sanayi bölgelerinden olan Ruhr bölgesindeki Essen şehri 18.yüzyılda küçük bir şehir iken, civarında geniş sahalara yayılan kömür yataklarının bulunması maden kömürüne bağlı olarak gelişmesini sağlamıştır. Çevresindeki yerleşim yerlerini de etki alanına katarak büyümüştür. etkinlik Aşağıdaki dünya haritası üzerinde verilen şehirlerin etki alanlarını örnekte olduğu gibi uygun olan sembollerle gösteriniz. New York Londra Amsterdam Milano Kütahya Kudüs Yeni Delhi Hong Kong Nairobi Yerel etkiye sahip şehirler Bölgesel etkiye sahip şehirler etkiye sahip şehirler 32

3 BEŞERİ SİSTEMLER FONKSİYONLARINA GÖRE ŞEHİRLER Şehirlerin gelişimini etkileyen fonksiyonel etkenlerdir. a. İktisadi fonksiyonlar sonucu oluşan şehirlerdir. Maden şehirleri b. Kültürel fonksiyonlar sonucu oluşan şehirlerdir. c. İdari ve Siyasi fonksiyonlar sonucu oluşan şehirlerdir. İdari şehirler Sanayi şehirleri Ticaret şehirleri Tarım şehirleri Dini şehirler Üniversite şehirleri Askeri şehirler Liman şehirleri Turizm şehirleri Aşağıdaki tabloda şehirlerin gelişmesinde etkili olan fonksiyonel özellikleri işaretleyelim. Şehirler Londra Rotterdam Kuveyt Marsilya Kudüs Zonguldak New York Harvard Hong Kong Essen Paris Vatikan Oxford Fonksiyonel Özellikler Tarım Sanayi Madencilik Din Liman ve Siyasi ve Turizm Eğitim Ticaret İdari 3 Etki Alanı Bölgesel Bölgesel Bölgesel Yerel Bölgesel 33

4 Konu Değerlendirme Testi Yaşadığım ülkede hayat standartları çok düşüktü. Kişi başına düşen milli gelir dünya ortalamasının çok altında bir değerdeydi. Bağımlı nüfus oranı demografik yatırımların artmasına sebep oluyordu. Ancak uzun süren nüfus politikaları sonucunda nüfus artış hızının düşürülmesi konusunda olumlu sonuçlar alındı. diyen öğrencinin yaşadığı ülkede aşağıdakilerden hangisinin gözlendiği söylenemez? A) Nüfusun ikiye katlanma süresinin uzadığı B) Aritmetik nüfus yoğunluğunun artış gösterdiği C) Çalışabilir aktif nüfusun yaş ortalamasının yükseldiği D) Mal ve hizmetlere talebin azaldığı E) Kalkınma hızının yükseldiği 3. Nüfus politikaları, nüfusun niteliğini ve niceliğini etkileyen bilinçli uygulamalardır. Nüfus politikaları belirlenirken I. Nüfus artış hızı II. Kalkınma hızı III. Kadın-erkek nüfusu IV. İşsizlik oranı özelliklerinden hangileri dikkate alınmaz? A) Yalnız III B) Yalnız IV C) I ve II D) II ve III E) III ve IV 4. Nüfusun hızlı artışı, gelişmekte olan ülkelerde kaynakların hızlıca tükenmesine, kalkınma hızlarının yavaşlamasına, ekonomik ve sosyal sorunların artmasına neden olabilmektedir. Bu nedenle günümüzde bazı ülkeler uyguladıkları nüfus politikaları ile doğal nüfus artış hızlarını azaltma yoluna gitmektedirler. 2. Nüfus politikaları, nüfusun niteliğini ve niceliğini etkileyen bilinçli uygulamalardır. Dünyada genel olarak; nüfus artış hızını azaltma, nüfus artış hızını artırma, nüfusun niteliğini iyileştirme amacıyla uygulanan üç çeşit nüfus politikası vardır. Aşağıda verilen ülkelerden hangisinde nüfusun artış hızını düşürücü politikaların uygulanması beklenemez? A) Brezilya B) Japonya C) Çin D) Nijerya E) Mısır III II I 5. Ülkelerin uyguladıkları nüfus politikalarının olumlu ve olumsuz birçok yönde etkileri bulunmaktadır. Yukarıda numaralandırılarak verilen noktalarda hangi tür nüfus politikaları uygulanmaktadır? Nüfus artış Nüfus artış Nüfusun hızını hızını niteliğini azaltma artırma iyileştirme A) I II III B) II III I C) III II I D) III I II E) II I III 34 Buna göre aşağıdakilerden hangisi nüfus artış hızının azaltılmasına yönelik yapılan politikaların olumlu sonuçları arasında gösterilemez? A) Kişi başına düşen ulusal gelirin artması B) Nüfus miktarının azalması C) Yaşam standartlarının yükselmesi D) Eğitim, sağlık ve sosyal hizmetlerde kalitenin artması E) Anne ve bebeklerin sağlık düzeyinin yükselmesi

5 BEŞERİ SİSTEMLER 6. I. Çok çocuklu ailelerin ödüllendirilmesi 7. II. Kreşlerin sayısının artırılarak ücretsiz hale getirilmesi III. Erken yaşta evlilik için yasal düzenlemelerin yapılması IV. Kadınların iş hayatına girmesinin teşvik edilmesi uygulamalarından hangileri nüfus artış hızını yükseltmek amacıyla uygulanan politikalardan değildir? A) Yalnız I B) Yalnız IV C) I ve III D) II ve III E) III ve IV III II IV I V 9. Aşağıdaki grafikte bir ülkede çalışan nüfusun ekonomik sektörlere dağılımı gösterilmiştir. 1 % 68 % 31 % Birincil İkincil Üçüncül Grafiğe bakarak aşağıdaki yorumlardan hangisi yapılamaz? A) İhracatında sanayi malları ağırlıklıdır. B) Tarımdan elde edilen gelir azdır C) Yaşam standartları yüksektir D) Ham madde ithalatı fazladır E) Çalışanların yaş ortalaması yüksektir. Nüfus artış hızı ile ülke nüfusunun ikiye katlanma süresi arasında doğrudan bir ilişki bulunmaktadır. Buna göre harita üzerinde işaretli alanların hangisinde nüfusun ikiye katlanma süresi en uzundur? A) I B) II C) III D) IV E)V 8. Dünyanın farklı ülkelerinde yaşayan iki öğrencinin ülkeleri ile ilgili bilgiler aşağıda sıralanmıştır. Yaşadığım ülke güney batı Afrika kıyısında yer alır. Doğusunda Kamerun, kuzeydoğusunda Çad, kuzeyinde Nijer ve batısında Benin devletleri bulunur. Dünyanın nüfus bakımından dokuzuncu ülkesi olup yaklaşık 140 milyon nüfusuyla Afrika nın en kalabalık ülkesidir. Bu nedenle nüfus artış hızını düşürücü politikalar hükümetimizce uygulanmaktadır. Yaşadığım ülke Pasifik Okyanusunda dört büyük adadan meydana gelmiş bir devlettir. nüfusu 123 milyondan fazla olup dünya sıralamasında nüfus fazlalığı yönünden yedinci sırada bulunmaktadır. Buna karşın hükümetimiz nüfus artış hızının artırılması yönünde politikalar uygulamaktadır. Yukarıda verilen iki ülkede uygulanan nüfus politikalarının farklı olmasının temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Yönetim biçimlerinin farklı olması B) Nüfus yoğunluklarının farklı olması C) Nüfus artış hızlarının farklı olması D) Gelenek ve göreneklerinin farklı olması E) Yüzölçümlerinin farklı olması Şehirlerin etki alanlarının belirlenmesinde I. Önemli ulaşım yolları üzerinde bulunması II. Dini özelliklerin merkezi olması III. Jeolojik oluşum süreci IV. Finans merkezi olması özelliklerinden hangileri en az etkilidir? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve III D) II ve III E) II ve IV 11. Şehirler kuruldukları alanlar ve yürütülen ekonomik faaliyetler bakımından farklı fonksiyonları ihtiva edebilmektedir. Bazı şehirler deniz kenarında kurulmuş olup liman fonksiyonu ile ön plana çıkarken bazılarında ise ulaşım, ticaret ya da eğitim gibi faaliyetler şehrin fonksiyonunu belirleyici etki yapmaktadır. Bazı şehirlerin gelişmesinde ve etki alanını genişletmesinde ise birden fazla fonksiyon etkili olmaktadır. Buna göre bir şehrin gelişiminde birden fazla fonksiyonun etkili olması aşağıdakilerden hangisi ile daha fazla ilgilidir? A) Yetiştirilen ürünlerin çeşitlilik göstermesi B) Yer şekillerinin kısa mesafelerde değişim göstermesi C) Ekonomik faaliyetlerinin farklı olması D) Turizm potansiyelinin yüksek olması E) Deniz kıyısına yakın alanda kurulması

6 Tarihsel Süreçte Şehirler Dünyadaki ilk şehir yerleşmeleri Mısır, Hindistan ve Güneydoğu Asya nın akarsu vadilerinde tarımın gelişmesiyle belirmeye başlamıştır. Verimli tarım arazileri ve akarsu vadileri şehirlerin kurulmasında tercih edilen yerler olmuştur. Nitekim MÖ 3000 li yıllarda Nil Vadisi nde ve Akdeniz Havzasında şehirler ortaya çıkmıştır. Bunu MÖ 2000 yıllarında Kuzey Çin de, Güney ve Güney Doğu Asya nın akarsu vadilerinde ortaya çıkan şehirleşme hareketleri takip etmiştir. İngiltere de ortaya çıkan Sanayi İnkılabı (1848) modern şehirleşme sürecini hızlandıran önemli bir dönüm noktası olmuştur. Tarihsel Süreçte Şehirlerin Nüfus Gelişimi İlk şehir yerleşmelerinin nüfusu günümüzdeki şehirlere oranla oldukça azdır. Örneğin Mezopotamya da Sümerlere ait bir şehirde nüfus 7000 ile arasında değişiyordu. Eski Yunan da ise dünyanın en büyük şehirlerinden biri olan Atina nın nüfusu 40 bin civarındaydı. Günümüze doğru şehir nüfusu hızlı bir artış göstermektedir. Örneğin, Londra nın nüfusu 1800 yılında bir milyon iken 1850 yılında iki milyona, 1890 yılında beş milyona, 1965 yılında ise 11,5 milyona yükselmiştir. Dünyada nüfusu 1820 yılında i aşan şehirlerin sayısı 22 iken 1890 da bu sayı 120 ye yükselmiştir. Günümüzde ise şehir nüfusları milyonluk dev rakamlara ulaşmaktadır. Aşağıdaki tabloda ve dünya haritası üzerinde yer alan şehirlerin yıllara bağlı olarak nüfuslarında meydana gelen ve gelebilecek olan değişimler gösterilmiştir. Yıllar Nüfus Şehirleşme % lik oran ve daha fazla olan ve daha fazla olan 2, ve daha fazla olan 4, ve daha fazla olan 9, ve daha fazla olan 20, ve daha fazla olan ve sonrası ve daha fazla olan 50 den fazla 36

7 BEŞERİ SİSTEMLER Dünyanın kır ve şehir nüfusunun yıllara göre değişimi ve beklenen tahmini nüfus miktarı Şehirlerin Fonksiyonel Gelişimi Yeryüzündeki ilk şehirleri oluşturan tarımsal faaliyetlerdir. Sanayinin ortaya çıkması ve gelişmesi ile şehirleşme hız kazanmış ve şehirlerin fonksiyonel değişimi hızlanmış bunun sonucunda şehirler; ticaret, sanayi, turizm, teknoloji, maden, liman gibi fonksiyonel özellikler kazanmıştır Toplam Şehirsel Kırsal Ülkenin gelişmişlik düzeyi Önemli mabetlerin varlığı Teknoloji ve endüstriyel üretim kapasitesi Tarihi doğal güzelliklerin varlığı Şehirlerin fonksiyonlarının ve etki alanlarının belirlenmesinde etkili olan faktörler Enerji kaynaklarının üretim potansiyeli Jeopolitik konumu Nüfusu Pazar alanı 37

8 84 85 Şehirlerin Gelişiminin Etkileri Şehirlerin gerek nüfus gerekse fonksiyonel özellikleri etki alanlarının oluşmasında en önemli etkendir. Bu nedenle şehirler sahip oldukları özellikleri ile dünyayı etkisi altına alabilmektedirler. ROMA (Dünya nın Başkenti) Tiber Nehri'nin iki yakasına kurulmuş olan Roma, dünya tarihindeki belirleyici rolünü asırlar boyu sürdürdüğünden olsa gerek "dünyanın başkenti" unvanına lâyık görülmüştür. Roma, sanatın, tarihin ve dinin iç içe geçtiği bir kenttir. Katoliklerin dini merkezi olan Vatikan ı içine aldığından çift başkent rolüne de sahiptir. Roma günümüzde hizmet faaliyetlerinin egemen olduğu bir şehirdir. Ulusal ve yerel yönetim finans ve bankacılık, sigortacılık, ticaret, turizm iş gücünün üçte ikisini istihdam eder. Nüfus ROMA 350 MÖ 250 MÖ 100 MÖ 25 MÖ Yıllar NEW YORK (Dünya nın Ticaret Merkezi) Nüfusu 8,1 milyon olmasına karşılık yakın çevresindeki yerleşim bölgeleriyle birlikte New York metropoliten bölgesi 21 milyonluk nüfusuyla dünyanın en kalabalık yerleşim bölgelerinden birini oluşturur. ABD nin en büyük şirketlerinden çoğunun merkezlerinin bulunduğu kentte, Wall Street Bölgesi, dünyanın finans merkezidir. New York mallar, tahviller, hisse senetleri, sermaye yatırımları vb. için küresel pazar oluşturan bir şehir olmuştur. Çok özelleşmiş üst düzey hizmetleri kendisine çekmiştir ki bunların bazıları uluslararası düzeydedir. Nüfus NEW YORK Şehir, ticaret ve sanayinin olduğu kadar eğitim ve kültür faaliyetlerinin de yoğunlaştığı bir yerleşim merkezidir. Sundukları ekonomik, siyasal ve kültürel kaynaklarla New York, tarihin her döneminde çevresinde manyetik alan oluşturan bir mıknatıs gibi geniş çekim alanları oluşturmuştur Yıllar 38

9 BEŞERİ SİSTEMLER etkinlik Aşağıdaki boşlukları uygun ifadelerle dolduralım. Etki alanları dar olan şehirlerin fonksiyonu genelde tarım ve hayvancılık Şehirler birden fazla fonksiyon ile gelişebilir. Ticaret ve finans merkezleri konumunda bulunan şehirler küresel tır. etkiye sahiptirler. Dünya şehirleri orta kuşakta ve deniz kıyısında kurulmuşlardır. Bir şehir bulundurduğu özellikleri ile birden fazla fonksiyona sahip olabilir. New York ta bulunan Wall Street Şehirlerde genel olarak tarım Roma Katoliklerin dini merkezi olan Vatikan ı edilir. Caddesi dünyanın bir numaralı finans merkezidir. dışı sektörler daha fazla gelişmiştir. içine aldığından çift başkent olarak kabul New York ta ticaret ve sanayi kadar eğitim ve kültür faaliyetleri de yoğunlaşmıştır. Hinterlandı geniş ve ticari kapasitesi fazla olan işlek limanlara sahip şehirlerin etki alanları küresel boyutta olur. Bir şehir çok büyük alanları etkisi altına alıyorsa etki alanı küresel çaptadır. etkinlik Aşağıdaki ifadeleri doğru (D) veya yanlış (Y) olarak belirtelim. 1. Bir şehrin alanı ne kadar büyük olursa etki alanı da o nispette artar. 2. İlk şehirleşen alanların nüfus miktarları günümüze oranla oldukça azdı. 3. Bir liman şehri olan Amsterdam'ın hinterlandı geniştir. 4. Şehirleşme sürecinde Fransız ihtilali belirleyici olmuştur. 5. Etki alanı dar olan şehirlerin nüfusları da azdır. 6. Dakka, Kahire ve Lagos nüfusu 10 milyonu aşan kentler arasındadır. 7. Tokyo şehrinin küresel etkiye sahip olmasında kalabalık nüfusu etkili olmuştur. 8. Bir şehrin büyüyüp gelişmesinde ekonomik faaliyetlerin niteliği belirleyicidir. 9. Dünyadaki büyük şehirlerin tamamı orta kuşakta yer almaktadır. 10. Günümüz nüfusunun büyük bölümü şehirlerde yaşamaktadır. Y D D Y Y D Y D Y D 39

10 Konu Değerlendirme Testi Coğrafya öğretmeni öğrencilerine şehirlerin fonksiyonları ve etki alanlarının belirlenmesi amacıyla, aşağıdaki gibi tabloyu tahtaya çizerek doldurulmasını amaçlayan bir etkinlik düzenlemiştir. Etki Alanı Şehirler Fonksiyon Yerel Bölgesel I New York 3 Ticaret II Hamburg 3 Sanayi III Bakü 3 İdari IV Moskova 3 İdari V Mekke 3 Dini 4. Ülkelerin gelişmişlik ölçütlerinden biri de toplam nüfus içindeki aktif nüfus oranı ve aktif nüfusun faaliyet kollarına göre dağılımıdır. Bu konuda belirleyici olan faaliyet kolları tarım (birincil), sanayi (ikincil) ve hizmet (üçüncül) sektörüdür. Aşağıdaki X ülkesine ait grafik incelendiğinde; 65% 25% 10% Birincil İkincil Üçüncül Buna göre, öğrencilerin verdiği cevapların yer aldığı satırların hangisinde yanlışlık yapılmıştır? A) I B) II C) III D) IV E) V I. Tarımda makineleşme azdır. II. İhracatı tarıma dayalı sanayi ürünleri oluşturur. III. Kişi başına düşen milli gelir azdır. IV. Nüfus yoğunluğu fazladır. yorumlarından hangilerine kesin olarak ulaşılamaz? 2. IV II III I V A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) I ve IV E) III ve IV Yukarıdaki harita üzerinde işaretli yerlerin hangisi ilk şehirlerin ortaya çıktığı yerler arasında gösterilemez? A) I B) II C) III D) IV E) V 3. Büyük şehirlerin genel özelliklerine bakıldığında her birinin çeşitli faaliyetlerle çevresini etkilediği görülmektedir. Konumu, hinterlandı ve fonksiyonları farklı şehirler bu şekilde oluşmaktadır. Özellikle bu şehirlerin bazılarında denizle bağlantının kolay kurulduğu yerler tercih edilmiştir. Bazıları doğal güzellikleriyle insanları kendine çekmiş, bazıları ise sanayi ve ticaret faaliyetleriyle etki alanı oluşturmuş, bir kısım şehirler ise tarihsel süreçteki önemleriyle büyük şehirler arasında yer almışlardır Buna göre şehirlerin küresel çapta etki alanı oluşturmasında aşağıdakilerden hangisinin etkisi en azdır? A) Ticaret B) Sanayi C) Turizm D) Tarım E) Ulaşım X Öğrenci: İhraç malların çoğunluğunu tarım ürünleri oluşturur. Sanayileşme sınırlıdır, teknolojimiz alt yapı bakımından dışa bağımlıdır. Nüfus artış hızımız oldukça fazladır. Çalışanlarımızın yaş ortalaması düşüktür. Beslenme yetersizdir. Hastalık ve çocuk ölüm oranı yüksektir. Kişi başına yıllık milli gelir oldukça azdır. Y Öğrenci: Eğitim, sağlık, altyapı, barınma hizmetleri oldukça gelişmiştir. Doğum oranları düşük, bebek ve çocuk ölümü çok azdır. Ortalama yaşam süresi fazladır. Nüfusumuzun artış hızı durma noktasına geldi. Ülke nüfus artış hızını artırmak için devlet tarafından yürütülen çalışmalar halen devam etmektedir. Yukarıdaki metinlerde farklı ülkelerde sosyo ekonomik özellikler ile uygulanan nüfus politikaları verilmiştir. Nüfus politikalarının farklı özellikler göstermesinde I. Kilometrekareye düşen insan sayısı II. Kalkınma hızları III. Eğitim ve sağlık olanakları IV. Kişi başına düşen milli gelir özelliklerinden hangileri etkili olmamıştır? A) Yalnız I B) Yalnız IV C) I ve III D II ve III E) II ve IV