Osmanl n n Filistin Cephesi ndeki Son Muharebesi

Transkript

1 Ankara Üniversitesi Türk İnk lâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi S 45, Bahar 2010, s Osmanl n n Filistin Cephesi ndeki Son Muharebesi Dr. Cemal KEMAL * ÖZET Osmanl İmparatorluğu nun, Almanya n n organize ettiği İttifak Bloku na kat larak, Birinci Dünya Savaş na girişinden sonra, Ahmet Cemal Paşa komutas nda Süveyş Kanal n geçerek M s r geri almak, İngiltere nin Kral Yolu (Hindistan Yolu) nu kesmek ve Almanya üzerindeki İtilaf Bloku nun Basks n azaltmak amac yla başlatt ğ Kanal Harekâtlar, başar l olamam şt r. Müteakiben, Mekke Emiri Şerif Hüseyin ile oğullar, Ali, Faysal, Abdullah ve Zeyd taraf ndan Hicaz (Mekke ve Medine) da ç kart lan Arap İsyan yla koordineli olarak yürütülen İngiliz taarruzu, Sina Yar madas n geçerek Filistin e intikal etmiştir. Filistin Cephesi nde görevli Y ld r m Ordular Grubu ( 4, 7, 8. Ordular ve Mondros Mütarekesi nden sonra 2.ordu), Gazze Muharebeleri, Şeria Muharebeleri ve Nablus Meydan Muharebesi sonunda bozguna uğram ş, s ras yla Dera, Şam ve Halep e kadar çekilmişlerdir. Daha sonra, Milli Mücadele kadrosunun temelini teşkil edecek olan Mustafa Kemal (Atatürk), Mustafa İsmet (İnönü), Mustafa Fevzi (Çakmak), Ali Fuat (Cebesoy), Refet (Bele), Fahrettin (Altay) Paşalar ve Osmanl birliklerin çoğunluğu Filistin Cephesi nde General Allenby taraf ndan sevk ve idare edilen İngiliz Ordusuna karş savaşm şlard r. 7.Ordu Komutan Mustafa Kemal Paşa, 26 Ekim 1918 de Halep kuzeyinde İngiliz ve Arap Ordular n n taarruzunu durdurmay başarm şt r. Anahtar Kelimeler: Mustafa Kemal, Osmanl, İngiltere, Arap, Filistin, Suriye, Dera, Şam, Halep, Ordu, Çekilme, Savunma, Taarruz. The Last Battle of the Ottoman State on the Palestine Front ABSTRACT Subsequent to the participation of the Ottoman State to the Axis Powers organized by Germany and entry into the First World War, the First and Second * Bilkent Üniversitesi Öğretim Görevlisi.

2 38 CEMAL KEMAL Canal Campaigns - under the command of the Minister of the Navy and Fourth Army Commander Ahmet Cemal Paşa - to regain Egypt by advancing to the Suez Canal and thereby cutting off King s Road (India Road) while at the same time diverting the pressure exerted by the Allied Powers on Germany, resulted in defeat. following the British Army attack coordinated with the Arab uprising at Hecaz (Mecca and Medina) led by the Mecca Emir Şerif Huseyin and his sons Ali, Faysal, Abdullah and Zeyd, the Sinai peninsula gradually passed into Palestinian lands. The Lightening Armies Group consisting at the beginning of the Fourth, Seventh and Eighth Armies and later, after the Treaty of Mondros the Second Army, were routed at the First, Second and Third Gaza Battles, the First and Second Şeria and the Nablus Field Battles and gradually withdrew to Gaza, Jerusalem, Nablus, Dera, Damascus and finally to Aleppo. Mustafa Kemal (Atatürk), Mustafa İsmet (İnönü), Mustafa Fevzi (Çakmak), Ali Fuat (Cebesoy), Refet (Bele) and Fahrettin (Altay) Pashas and the Ottoman corps that they led and which formed the cadre of the War of Independence against the occupation of Anatolia after the First World War, formed the majority of the army that fought against the British Army Commander General Allenby during the last phase of the Palestinian Front.Under the command of Mustafa Kemal Paşa, the Seventh Army went into history by stopping the assault of the combined British and Arab armies at Katma north of Aleppo on 26 October 1918 and which also marked the last battle fought on the Palestinian Front. Key Words: Mustafa Kemal, Ottoman, Britain, Arab, Syria, Dera, Damascus, Aleppo, Army, Withdrawal, Defense, Attack 1. GİRİŞ Frans z ve Sanayi İnk lâplar dünyan n ekonomik, ulaşt rma, haberleşme, sosyal, politik, askeri, ilmi ve teknolojik yap s na çok önemli etkiler yapm ş, dengeler değişmiş, güçler aras ndaki rekabet Birinci Dünya Savaş n n ön koşullar n haz rlam şt r. Avrupa devletleri, savaş öncesi İttifak Bloğu (Almanya, Avusturya-Macaristan ve İtalya sonra karş bloğa geçecektir) ve İtilaf Bloğu (İngiltere, Fransa ve Rusya) olmak üzere iki karş t gruba ayr lm şt r. Avusturya-Macaristan Veliahd Arşidük Francois (Franz) Ferdinand n Saray-Bosna da bir S rp milliyetçisi olan Gavrilo Principe taraf ndan öldürülmesi üzerine, Avusturya-Macariastan 28 Temmuz 1914 te S rbistan a, Almanya 1 Ağustos 1914 te Rusya ya, 3 Ağustos 1914 te Fransa ya 4 ağustos 1914 te Belçika ya, İngiltere 4 ağustos 1914 te Almanya ya, Avusturya 6 Ağustos1914 te Rusya ya savaş ilan etmiş,

3 OSMANLI NIN FİLİSTİN CEPHESİ NDEKİ SON MUHAREBESİ 39 böylece Birinci Dünya Savaş başlam şt r. 1 İtilaf Devletleri nin Birinci Dünya Savaş başlarken amac, Osmanl İmparatorluğu nun tarafs zl ğ n sağlamak, teminat vermemek ve savaş kazand ktan sonra topraklar n paylaşmakt r. 2 Osmanl İmparatorluğu, 2 Ağustos 1914 te seferberlik ilan etmiş ve Almanya yla gizli antlaşma imzalam şt r. 3 Osmanl İmparatorluğu, Balkanlar da ve Kafkasya da kaybettiği Türk halklar n n yaşad ğ topraklar ve M s r geri almak amac yla, Birinci Dünya Harbi ne Almanya saf nda kat lm şt r Ağustos 1914 te İstanbul a gelen Alman Amirali Schuchon komutas nda Goeben (Yavuz), Breslau (Midilli) ve baz Osmanl savaş gemilerinin, İstanbul Boğaz ndan ç karak, 29 Ekim 1914 te, Rusya n n Karadeniz k y s ndaki Odessa ve Sivastopol limanlar n bombalamas üzerine, üç İngiliz torpidosu, 1 Kas m 1914 sabah saat da, K z ldeniz k y s ndaki Akabe Liman n bombalam şt r. Rusya 1 Kas m 1914 te, İngiltere ve Fransa 5 Kas m 1914 te, Osmanl Devleti ne savaş ilan etmişlerdir. 5 Padişah V.Mehmet Reşat, Halife s fat yla İngiltere 1 Hacettepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnk lap Tarihi Enstitüsü Öğretim Üyeleri, Atatürk ve Türk İnk lap Tarihi, Editör Fatma Acun, 10.b., Ankara, Siyasal Kitabevi, 2009, ss Maurice Larcher, Büyük Harp te Türk Harbi, c.i, çeviren (Çev.) Mehmet Nihat, İstanbul, Matbaay Askeriye, 1927, s Almanya n n Rusya ya savaş açt ğ 1 Ağustos 1914 tarihinden bir gün sonra 2 Ağustos 1914 te, Osmanl Devleti yle Almanya aras nda bir antlaşma imzalanm şt r. Antlaşma görüşmeleri son derece gizli tutulmuştur. Sadrazam Sait Halim, Başkomutan Vekili Enver, Dâhiliye Naz r Talat Paşalar ve Meclis-i Mebusan Başkan Halil Beyden başkas bu antlaşmadan haberdar edilmemiştir. Ahmet Emin Yalman, Yak n Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, c.i, , 2.b., İstanbul, Özener Matbaac l k, 1997, s.252; Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, c.ix, İkinci Meşrutiyet ve Birinci Dünya Savaş, , Ankara, Türk Tarih Kurumu (TTK) Yay nlar, 1996, s.372, 380; Coşkun Üçok, Siyasal Tarih, , 5.b., Ankara, Türk Matbaas, 1961, s.291. Gizli antlaşma gereğince, Alman Bronzart Paşa Enver Paşan n Vekili ve Genelkurmay Başkan olmuştur. Enver Paşa, 20 Ekim 1914 te, Bronzart Paşa ile Birinci Şube Müdürü Haf z Hakk Paşadan: Karadeniz de Osmanl ve Rus filolar n n bir savaşa sebebiyet vermeleri halinde ne yap lmal d r? konusundaki düşüncelerini, sormuştur. Haf z Hakk Paşa:...M s r a karş iyice haz rland ktan sonra sald r ya geçilebilir... Bronzart Paşa:...M s r üzerine harekete geçilmelidir (6 hafta içinde haz rl klar yap lmal d r)... şeklinde cevap vermişler, Enver Paşa Bronzart Paşan n plan n kabul etmiş ve Alman Karargâh na da onaylatm şt r. Karal, a.g.e., c.ix, ss Kemal H. Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, Sosyal, Ekonomik, Kültürel Temeller, İstanbul, İstanbul Matbaas, 1967, s Midhat Sertoğlu, Muvassal Osmanl Tarihi, c.vi, İstanbul, Güven Yay nevi, 1972, s.3530; İsmail Hami Danişmend, İzahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, c.iv, İstanbul, Türkiye Yay nevi, 1955, ss ; Yalman, a.g.e., c.i, ss Sadrazam Sait Halim Paşan n başkanl ğ nda 20 Eylül 1914 te yap lan toplant da, donanman n Karadeniz e ç k ş na müsaade edilmemesi karar al nmas na rağmen, Enver Paşa: Türk Filosu Karadeniz de ve zorla hâkimiyet kazanmal d r. Rus Filosu nu aray n z. Nerede bulursan z harp ilan etmeksizin hücum ediniz. Alman Sefiri Wangenheim: Hemen denize aç l n z, maksats z hedefsiz değil, fakat bütün vas ta ve kudretinizle çarp n z. Mümkünse hareketlerin neticesinden ve insan kay plar ndan, Berlin e çabuk malumat veriniz talimatlar n Osmanl Donanma Komutan olarak atanan Amiral Souchon a vermişlerdi. Böylece, 2 ağustos 1914 tarihli gizli Türk- Alman İttifak Antlaşmas gereğince, Osmanl Devleti nin Birinci Dünya Harbi ne girişi kaç n lmaz hale gelmişti. Şevket Süreyya Aydemir, Makedonya dan Ortaasya ya Enver Paşa, c.ii, , Remzi Kitabevi, 1993, ss Attila İlhan a göre:...devlet-i Aliyye

4 40 CEMAL KEMAL Ordusu içindeki Hintli Müslüman askerleri, Hindistan, Afganistan, İran, M s r, Cezayir, Fas, Tunus, Trablusgarp (Libya) ve Sudan halklar n ayakland rmak, Osmanl tebaas (uyruğu) olan Araplar n Türkler in yan nda savaşa kat lmalar n teşvik etmek amac yla, 14 Kas m 1914 te Cihad- Ekber (kutsal dini savaş) Fetvas n tüm dünyaya yay nlam şt r. 6 Osmanl İmparatorluğu, Birinci Dünya Savaş nda; Doğu (Kafkas), Çanakkale, Bat (Galiçya, Romanya, Makedonya) Güney (Kanal, Filistin, Suriye, Hicaz, Yemen, Irak) Cepheleri nde mücadele etmiştir. Mustafa Kemal Paşa, Birinci Dünya Savaş nda, Çanakkale, Kafkasya ve Filistin Cepheleri nde tümen, kolordu ve ordu komutan olarak görev yapm şt r. Mustafa Kemal, 5 Temmuz 1917 de merkezi Diyarbak r da bulunan 2.Ordu Komutanl ğ ndan İstanbul da kurularak, Filistin Cephesi ne intikal ettirilen 7. Y ld r m Ordusu Komutanl ğ na atanm ş, 15 Temmuz 1917 de kurulan Y ld r m Ordular Grup Komutanl ğ na bağlanm şt r. Mustafa Kemal, Y ld r m Ordular Grup Komutan Alman Mareşali Falkenhayn ile problemler yaşay nca istifa ederek İstanbul a gitmiştir. Mareşal Falkenhayn, Filistin Cephesi nde başar l olamay nca, 25 Şubat 1918 de Başkomutan Vekili Enver Paşa taraf ndan Y ld r m Ordular Grubu Komutanl ğ ndan al narak, yerine eski Çanakkale Cephesi Komutan Mareşal Liman Von Sanders atanm şt r. Mustafa Kemal, 7 Ağustos 1918 de V.Mehmet Reşat n vefat üzerine Padişah olan VI.Mehmet Vahdettin taraf ndan bizzat 7.Ordu Komutanl ğ na tekrar görevlendirilmiştir. Mustafa Kemal in 7.Ordusuna bağl 3.Kolorduya Albay İsmet (İnönü), 20.Kolorduya Ali Fuat Paşa (Cebesoy) komuta etmekteydi. 7 Birinci Dünya Savaş nda Güney Cephesi nde, icra edilen Birinci ve İkici Kanal Harekâtlar, Birinci, İkinci ve Üçüncü Gazze Muharebeleri, Birinci ve İkinci Şeria Muharebeleri ve Nablus Meydan Muharebesi sonunda bozguna uğrayan Y ld r m Ordular Grubu Ordular, s ras yla Filistin, Ürdün ve Suriye yi boşaltarak, Gazze-Kudüs- Nablus-Dera-Şam- Halep genel mihverinde savunma muharebeleri yaparak, (Osmanl İmparatorluğu) güya s n r ötesi ç karlar n -Gerçekte Kaiser (Almanya İmparatoru) Emperyalizmi nin ç karlar n -korumak maksad yla, Birinci Dünya Harbi ne kat ld. Hem de nas l? Meclis-i Mebusandan hatta hatta Hükümet ten habersiz olarak... Attila İlhan, Irak Ç kmaz, Neler Hat rlat yor?.. Cumhuriyet, 10 Eylül Danişmend, a.g.e., c.iv, ss ; Karal, a.g.e. c.ix, ss ; Bernard Lewis, Orta Doğu, H ristiyanl ğ n Doğuşundan Günümüze Orta Doğu nun 2000 y ll k Tarihi, çev. Mehmet Harmanc, 2.b., İstanbul, Sabah Yay nlar, 1999, s.264; Kemal Ar, Birinci Dünya Savaş Kronolojisi, Ankara, Gnkur. Bas mevi, 1997, s.74; Stanford J. Shaw ve Ezel Kural Shaw, Osmanl İmparatorluğu ve Modern Türkiye, c.ii, çev. Mehmet Harmanc, İstanbul, E.Yay nlar, 1983, s.375; Aydemir, Makedonya dan Ortaasya ya Enver Paşa, c.ii, s.564. Gnkur. Harp Tarihi Bşk.l ğ, Birinci Dünya Harbi nde Türk Harbi, c.i Osmanl İmparatorluğu nun Siyasi ve Askeri Haz rl klar ve Harbe Girişi, Ankara, Gnkur. Bas mevi, 1970, ss , Sabahattin Selek, Anadolu İhtilali, c.1, 4.b., İstanbul, Burçak Yay nevi, 1968, s.25; Vamik D. Volkan ve Norman Itzkowitz, Ölümsüz Atatürk, Ankara, Bağlam Yay nlar, 1998, s.150; H.Ç.Armstrong, Bozkurt, 5.b., İstanbul, Arba Yay nlar, 1997, s.70.

5 OSMANLI NIN FİLİSTİN CEPHESİ NDEKİ SON MUHAREBESİ 41 önce Halep kuzeyine müteakiben Adana ya kadar çekilmek zorunda kalacakt r Filistin Cephesi nde Son Muharebe A. Dera ya Çekilme General Allenby komutas ndaki İngiliz Ordusu, Mekke Emiri Şerif Hüseyin in oğlu Faysal n komutas ndaki Arap Ordusu ile koordineli olarak, 19 Eylül 1918 de Nablus güneyinde bat dan-doğuya doğru 8, 7 ve 4.Ordular n savunduklar mevzilere karş büyük bir taarruz harekât başlatm şt r. Nablus Meydan Muharebesi olarak tarihe geçen bu çat şmalarda; Mareşal Liman Von Sanders in Y ld r m Ordular Grubu bozguna uğram ş, Cevat Paşan n 8.Ordusuyla kuruluşundaki Albay Refet (Bele) in 22.Kolordusu imha olmuş, Mustafa Kemal in 7.Ordusuyla kuruluşundaki Ali Fuat Paşan n (Cebesoy) 20.Kolordusu ve Albay İsmet (İnönü) in 3.Kolordusu ağ r zayiat vermiştir. 9 Bu Meydan Muharebesi nden sonra, Filistin de (Bat Şeria) yeni bir savunma hatt tesis edemeyen Y ld r m Ordular Grubu Komutan Mareşal Liman Von Sanders, Şeria Nehri doğusuna geçerek, imhadan kurtulma, Dera-El Müzeyrip hatt na çekilme, bu hatt savunarak düşman n eline geçmesi halinde Anadolu nun güneyinden yumuşak karn n tehdit edebilecek olan Suriye yi kurtarma gayreti içine girmiştir. 10 Cephenin yar lmas ve Albay İsmet (İnönü) in 3.Kolordusunun düşman taraf ndan kuşat lmas üzerine, 20.Kolordu Komutan Ali Fuat Paşa (Cebesoy), 24 Eylül 1918 de 7.Ordu Komutan Mustafa Kemal e şu raporu gönderir: Bu saate kadar 3.Kolordunun Şeria doğusuna geçtiğine dair bilgi al namam şt r. 20. Kolordu, hafif, ağ r sahra toplar ve arabalar hariç olmak üzere diğer k t alar n n tümü ve dört dağ bataryas da dâhil olduğu halde, 24 Eylül 1918 saat te Aclun (Şeria Nehri doğusunda) bat s na gelmiştir Ali Fuat Paşan n raporu, Mustafa Kemal in 3.Kolordunun durumu hakk ndaki endişesini daha da art r r. 20.Kolordu Şeria Nehri nin doğusuna geçmekte acele etmiş, 3.Kolordunun bat s nda ve doğusunda aç k yan meydana gelmişti. 3.Kolordudan hiçbir haber al namad ğ halde, baz unsurlar n n Şeria Nehri doğusundaki Evun a intikal etmeleri, bu kolordunun imha olma ihtimalini kuvvetlendiriyordu. 3.Kolordu Komutan Albay İsmet (İnönü), çok olumsuz koşullara rağmen, düşman n kuşatmas n yararak, 8 Yükseköğretim Kurulu (YÖK), Atatürk İlkeleri ve İnk lap Tarihi, c.1/1, Türk İnk lab n n Haz rl k Dönemi ve Türk İstiklal Savaş, Ankara, Yüksek Öğretim Kurulu (YÖK) Yay nlar, 1994, s Bk. EK-A: Nablus Meydan Muharebesi Krokisi. 10 Bk. EK-B: Dera ya Çekilme Krokisi. 11 Gnkur. ATASE Başkanl ğ Arşivi, Birinci Dünya Harbi Koleksiyonu: Klasör (Kls.) 3705, Dosya (Dos.) 28, Fihrist (Fih.) 18-2.

6 42 CEMAL KEMAL kolordusunu Şeria Nehri doğusuna geçirmiş, Aclun istikametinde ilerliyordu. 12 Mareşal Liman Von Sanders, Karargâh n 25 Eylül 1918 de Halep e nakletmiş, 13 Mustafa Kemal, düşman n s k takibi ve bask s na uğramamak için: 7.Ordu, El Muzeyrip-Dera hatt nda toplanacakt r...3.kolordunun İrbit üzerine yürümekte olan k s mlar, Kolordu Karargâh n n hareketini geciktirmemelidir.20.kolordu, yar n akşama kadar Dera ve kuzeybat s nda toplanacakt r. Dera daki Alman Asya kolu 20.Kolordu emrine verilmiştir. Ordu Karargâh, yar n El Ramte üzerinden Dera ya gidecektir emrini yay mlam şt r. 14 İngilizler 25 Eylül 1918 de Amman işgal etmişler, Amman n düşmesiyle birlikte, güneydeki Araplar n bask s alt nda kalan 4.Orduya bağl 2.Kolordu birliklerinin 5000 personeli çekilme imkân bulamam ş ve teslim olmuşlard. 15 Böylece, Mersinli Cemal Paşan n 4.Ordusu da Şeria Nehri doğusunda savaşa devam edemeyecek kadar ağ r yenilgiye uğram şt Ordu Komutan Mustafa Kemal, 8.Ordu Komutan Cevat ve 4.Ordu Komutan Mersinli Cemal Paşalar Eylül 1918 gecesi Dera da buluştular. Birlikler dağ n k bir şekilde Dera istikametinde geri çekiliyorlard. 24.Tümen ve 3.Süvari Tümeni 26 Eylül 1918 de El Muzeyrip e gelmişlerdi. General Allenby n Ordusu taraf ndan 8.Ordu birliklerinin büyük k sm imha veya esir edildiğinden, Y ld r m Ordular Grubu Komutan Mareşal Liman Von Sanders, 8.Ordu Komutan Cevat Paşa ve 22.Kolordu Komutan Albay Refet (Bele) e art k ihtiyaç kalmad ğ n düşünerek, İstanbul a gitmelerini bildirmiştir. 17 M s r Kuvvei Seferiye Komutan General Allenby n bundan sonraki hedefi Şam d. David Fromkin e göre: 12 Gnkur. ATASE Bşk.l ğ, Birinci Dünya Harbi nde Türk Harbi, c.iv, Ks.2, Sina- Filistin Cephesi, Ankara, Gnkur. Bas mevi, 1986, s.678. İsmet İnönü hat ralar nda, Mustafa Kemal Paşayla karş laşmas n şöyle anlatmaktad r: Şeria y geçtikten sonra, akşam geç vakte kadar yürüyerek, Aclun denilen kasabaya ulaşt k. Burada Ordu Komutan m z buldum. Beni lütufkâr (iyiliksever, hoş, güzel) bir surette karş lad. Bildiği kadar bütün Suriye deki askeri ve siyasi vaziyeti (durumu) anlatmaya çal şt. Mustafa Kemal Paşa, güç bir vaziyetten (durumdan) askerimi kurtarm ş olarak benim gelmemden dolay, aşikâr (aç k, belli) bir surette memnunluk ve sevinç gösterdi. Sabahattin Selek, İsmet İnönü, Hat ralar, c.i, Ankara, Bilgi Yay nevi, 1985, s Şükrü Mahmut Nedim, Filistin Savaş, , çev. Abdullah Es, Ankara, Gnkur. Bas mevi, 1995, s a.g.a., Kls. 3705, Dos. 28, Fih Ayfer Özçelik, Ali Fuat Cebesoy Hayat ve Faaliyetleri, Bas lmam ş Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Türk İnk lâp Tarihi Enstitüsü, 1989, s.110; Ar, a.g.e., s.377; Nedim, a.g.e., s.156; Karal, a.g.e., c.ix, s.538; Fahri Belen, Birinci Cihan Harbi nde Türk Harbi, c.v, 1918 Y l Hareketleri, Ankara, Gnkur. Bas mevi, 1967, s.93; Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnk lab Tarihi, c.iii, Ks.3, Genel Savaş, Bunlar n Siyasal Tepkileri, Ankara, TTK Yay n, 1957, s Karal, a.g.e., c.ix, s.538; Şevket Süreyya Aydemir, Makedonya dan Ortaasya ya Enver Paşa, c.iii, , İstanbul, Remzi Kitabevi, 1993, s Gnkur. ATASE Bşk.l ğ, Birinci Dünya Harbi nde Türk Harbi, c.iv, Ks.2, Sina- Filistin Cephesi, ss

7 OSMANLI NIN FİLİSTİN CEPHESİ NDEKİ SON MUHAREBESİ 43 Kent Bağdat ve Kudüs ten daha önemliydi. Yeryüzünün en eski kenti olan Şam n tarihi geçmişi önem taş yordu. Dünyan n en eski şehri olan Şam n kökenleri eski medeniyetler (uygarl klar)aras nda kaybolmuştu. Yahudiler ve Araplar, Müslümanlar ve H ristiyanlar, İngilizler ve Almanlar ortada yokken Şam, zengin bir vaha (çöl ortas nda yeşillik yer) kentiydi. Şam n ele geçirilmesi; İngilizler in Arapça konuşulan Osmanl topraklar n ele geçirme işlemini sembolik olarak tamamlamakla kalmay p, İngiltere ye Suriye vahalar n ele geçirerek, zaferlerini belgeleyen eski dünya fatihlerinin (ülke açan, alan) meşru ard llar (halefleri) say lma hakk n kazand racakt. 18 İngiltere nin Şam genel istikametindeki askeri harekât n n amac n n, İngiltere ad na Sir Mark Sykes, Fransa ad na Georges Picot taraf ndan 16 May s 1916 da imzalanm ş olan Sykes-Picot Antlaşmas n n gereği olarak Frans zlar Suriye ye intikal ettirmek olduğu anlaş lmaktad r. Fransa ve Mekke Emiri Şerif Hüseyin ile yapt ğ gizli antlaşmalarla Suriye yi hem Araplar a hem de Frans zlar a vadeden İngiltere, bu ikili oyunlar Filistin Cephesi nde s k s k uygulam ş, T.E.Lawrence vas tas yla Arap İsyan n n ç kmas n ve Osmanl tebas (uyruğu) olan Araplar n İngiliz Ordusuyla işbirliği yaparak bize karş savaşmalar n sağlam şt r. 19 General Allenby, İngiltere nin bu amac n gerçekleştirmek üzere, Türk Ordular n n imhadan kurtulabilen unsurlar n Şerif Faysal n Arap Ordusu ve Çöl Atl Süvari Kolordusuyla Şam istikametinde takip etmeye karar vermiştir. 20 B. Şam a Çekilme Mareşal Liman Von Sanders, Rayak (Riyak) güneybat s ndan, Kuneytra (Kunaytara) üzerinden Şam n 50 kilometre güneyinde Serameyn (Sereye) e kadar uzanan hatt (Riyak-Şam hatt ) tutmak istiyordu. Alman Asya Kolunun 26 Eylül 1918 akşam Dera dan Rayak (Riyak) a taş nmas na başlan r. Hayfa dan çekilebilen Alman ve Avusturyal lar dan Kurulu küçük bir müfreze, 26 Eylül 1918 de, Beyrut a var r, Rayak a çekilmesi emredilir David Fromkin, Bar şa Son Veren Bar ş ( A Peace To End All Peace), Modern Orta Doğu Nas l Yarat ld? , çev. Mehmet Harmanc, İstanbul, Sabah Yay nlar, 1994, s Uzun müzakerelerden sonra, İngiltere ile Mekke Emiri Şerif Hüseyin aras nda Ocak 1916 da Şerif Hüseyin-Mc Mahon Antlaşmas imzalanm ş, İngiltere, Lübnan hariç Arap Yar madas, Irak ve Suriye yi kapsayacak bağ ms z bir devlet kurulmas n, baş na da Şerif Hüseyin in getirilmesini kabul etmişti. Hacettepe Üniversitesi, a.g.e., ss Belen, Birinci Cihan Harbi nde Türk Harbi, c.v, 1918 Y l Hareketleri, s.95. İngiliz Ordusu taraf ndan Suriye işgal edildikten sonra, Suriye Kral olan Mekke Emiri Şerif Hüseyin in oğlu ve Arap Ordusu Komutan Faysal, daha sonra Frans z Ordusu taraf ndan Suriye den kovulacak, İngiltere taraf ndan Irak Kral olmas uygun görülecektir. 21 Liman Von Sanders, Türkiye de Beş Y l, çev. M. Şevki Yazman, Burçak Yay nevi, 1968, ss

8 44 CEMAL KEMAL Mareşal Liman Von Sanders, 27 Eylül de otomobille Rayak a hareket eder Ordunun 3.Kolordusu, 27 Eylül 1918 de Dera-Şeyh Miskin-Serameyn- Kisve-Şam, 20.Kolordusu ise Dera-Ezra (Erzaa)-Mesmiye-Kisve-Şam istikametinde intikale başlarlar. 23 Mustafa Kemal, Eylül 1918 gecesini Dera da geçirerek, 27 Eylül 1918 de 20.Kolorduyla birlikte hareket eder. 4.Ordu Komutan Mersinli Cemal Paşa, Y ld r m Ordular Grubu Komutan n n çağr s üzerine Şam a gider. Arap Kuvvetleri, Eylül gecesi Dera y işgal ederler. 24 General Allenby, Dera y 4.Süvari Tugay n n desteğindeki Faysal n Arap Ordusuna teslim ettikten sonra, harekât n Şam genel istikametine yöneltir. 25 Y ld r m Ordular Grubu Komutanl ğ ndan verilen emirden: 7.Ordu Komutan Mustafa Kemal Paşan n çekilen kuvvetlerin baş nda kalacağ ve Şam n savunmas n haz rlamak üzere, 4.Ordu Komutan Mersinli Cemal Paşan n Şam a gideceği öğrenilmişti. 26 Mersinli Cemal Paşa bu emir üzerine Eylül 1918 gecesi Şam a hareket etmişti. 27 Suriye deki Alman Komutan Mareşal Liman Von Sanders, Enver Paşa taraf ndan Suriye nin idaresinin de kendisine verilmek istendiğini, ancak askeri görevlerini bahane ederek kabul etmediğini belirterek, bu bölgenin içinde bulunduğu sosyo- 22 Enver Paşa, Alman Genelkurmay Başkanl ğ n n komutay değiştirmek istemesi üzerine, 27 Eylül 1918 de Y ld r m Ordular Kurmay Başkan Kaz m Paşaya (Diyarbak rl ), bir telgraf çekerek, Mareşal Liman Von Sanders in durumunu sormuş, Kaz m Paşa Enver Paşaya şu cevab vermişti: Son çekilmeler (ricatlar) Liman Paşay sarsmam şt r. Fakat çok üzgündür. Durumdan ümitsiz olmamak için elinden gelebilir her cehdi (çal şma, çabalama) ve kuvveti sarf ediyor ve etmektedir. Egemenliğini, özellikle komutanlar aras ndaki sayg l mevkiini kaybetmemiştir. Sağl k durumu iyidir. Liman Paşan n değiştirilmesini lütfen kabul etmeyiniz. Vaktiyle devaml bir ricat (geri çekilme) halinde bulunan bir ordunun emir ve komutas n verdiğiniz bu zat(sayg değer,say l r kimse), kuvvetinin her halde on kat üstünde bulunan düşman alt buçuk ay önünde tutmuş ve sözü geçen orduyla düşman n büyük küçük yirmi kadar sald r s n püskürtmüştür. Memleketimizden Türk ç kar na zararl olan Alman menfaatini(fayda, kar) çekmiş büyük rütbeli Alman subay olarak, bir tek Liman Paşay tan yabildim. Karal, a.g.e., c.ix, ss Bk. EK-C: Dera dan Şam a Çekilme Krokisi. 24 Özçelik, a.g.e., s.110. Araplar, T.E.Lawrence in k şk rtmas yla Dera da hasta ve yaral Türk askerlerini de merhametsizce öldürmüşlerdi. General Barrow: Bütün Araplar Dera y derhal terk edeceklerdir. Bu halde harp edilmesini sevmem. Buras düşmandan al nm ş bir şehir değil, adeta bir mezbaha... demiştir. Willy, Bourgeois, Lawrence, Çev. Nusret Kuruoğlu, İstanbul, Bahar Matbaas, 1967, ss ; Gnkur.ATASE Bşk.l ğ, Birinci Dünya Harbi nde Türk Harbi, c.vi, Hicaz, Asir,Yemen Cepheleri ve Libya Harekat, Ankara, Gnkur. Bas mevi, 1978, s.368; Salahi Ramazan Sonyel, Albay T.E. Lawrence, Haşimi Araplar n, Osmanl İmparatorluğu na Karş Ayaklanmalar İçin Nas l Aldatt? Türk Tarih Kurumu (TTK) Dergisi, Belleten, (Nisan 1987) c.li, Say : 199, s H.V.F.Winstone, Orta Doğu Serüveni, Y llar Aras nda Orta Doğu daki Siyasi ve Askeri İstihbarat n Öyküsü, çev. Fuad Davudoğlu, İstanbul, Risale Yay nevi, 1999, s Selek, Anadolu İhtilali, c.i, s.28; Volkan, s.151; Belen, Birinci Cihan Harbi nde Türk Harbi, c.v, 1918 Y l Hareketleri, ss ; Sanders, a.g.e., s Belen, Birinci Cihan Harbi nde Türk Harbi, c.v, 1918 Y l Hareketleri, ss.100.

9 OSMANLI NIN FİLİSTİN CEPHESİ NDEKİ SON MUHAREBESİ 45 ekonomik durumu çok olumsuz şekilde anlatmaktad r. 28 Mustafa Kemal Paşa, 29 Eylül 1918 akşam Şam a gelmiş, Osmanl Başkomutanl k Kurmay Başkanl ğ na, Nablus Meydan Muharebesi nin başlad ğ 19 Eylül 1918 den- 29 Eylül 1918 e kadar cereyan eden on günlük askeri harekât ve ald ğ tedbirleri şöyle rapor etmiştir: Eylül 1918 de başlayan muharebe sonunda,8.ordunun uğrad ğ beklenmeyen durum üzerine, çekilmek zorunda kalan 7.Ordu, çok üstün bir düşman bask s alt nda Fara Vadisi kuzeyine çekilmeyi başard ğ s rada, düşman Bisan(Beysan) tutarak Ordunun gerisini kesmiş bulunuyordu. Bu engeli ortadan kald rmak mümkün olmay nca, Orduyu bat ya cephe ald r p, muharebe ederek Şeria Vadisi nin doğusuna geçirmeye ve oradan da Cebeli Aclun içinden kuzeydoğuya yönelerek, Dera-Müzeyrip hatt n tutmaya karar vermiş ve Ordu bu hareketinde başar sağlam şt r... 4.Ordu Komutan n n; her iki ordunun da Şam a gitmesine dair verdiği bilgi üzerine, Ordumu İngiliz süvarisi ve Arap asilerle (başkald ran, azan, isyan eden) muharebe ederek, bugün (29 Eylül 1918) Şam güneyindeki Kisve ye getirdim. Burada bugün Liman Paşadan ald ğ m emir üzerine, bu kuvvetleri Şam n savunmas için Cemal Paşan n (Mersinli) emrine b rak p, Rayak cephesinin komutas n almak üzere bu gece trenle oraya hareket edeceğimi arz ederim. Yapt ğ m inceleme ve Cemal Paşayla (Mersinli) görüşmemden ç karabildiğim sonuca göre, kendisinin şerifle (Mekke Emiri Şerif Hüseyin) anlaşmada serbest b rakmakta hiçbir sak nca görmüyorum Mustafa Kemal, Albay İsmet ve Ali Fuat Paşaya, Mareşal Liman Von Sanders in Şam n Mersinli Cemal Paşan n komutas nda 4 ve 7.Ordular taraf ndan savunulacağ n bildiren emrinin birer suretini göndermiş:...bundan sonra,4.ordu Komutanl ğ ndan emir almalar n, 7.Ordu Karargah n n Eylül 1918 gece yar s Rayak a hareket 28 Mareşal Liman Von Sanders, Suriye yle ilgili düşüncelerini şöyle ifade etmiştir: O zaman Suriye nin durumu tek kelimeyle ümitsiz olarak vas fland r labilir. Bir defa halk üzerinde etkili, düzenli ve güvenilir bir idare mevcut değildi Hakimler, memleketin dili olan Arapça y asla bilmezken, bu memlekette adalet ve halk n korunduğu nas l iddia edilebilirdi?..suriye de Sami rk çoğunluktaysa da bu kar ş k millet içinde halis Araplar da çoktu Büyük ticaret, çoğunlukla H ristiyanlar n, küçük ticaretse Araplar n elindeydi. Ticaret ve sanayinin gelişmesine hükümetin kolayl k göstermesi gerekirken, rüşvetçi memurlar, bu konuda durmaks z n güçlükler ç kar yorlard. Türkler le Suriyeliler aras ndaki anlaşmazl ğ en iyi biçimde şu Suriye atasözü dile getirir; Türkler in ayak bast ğ yerde yüz y l ot bitmez... Sanders,a.g.e., ss ; Karal, a.g.e., c.ix, s a.g.a., Kls.3705, Dos.28, Fih.21;21-1; Nedim, a.g.e., ss ; Bayur, Türk İnk lab Tarihi, c.iii, Ks.3, ss Mustafa Kemal in Mekke Emiri Şerif Hüseyin ile anlaşmay sak ncal görmemesinden, İngiltere ile Fransa aras nda 16 May s 1916 da, Osmanl İmparatorluğu nun paylaş lmas amac yla imzalad klar, Sykes-Picot Antlaşmas n n gereği olarak, Suriye nin Fransa ya verileceğinden korkan ve İngilizler in Araplar n her ele geçirdikleri yerde kalabilecekleri yolundaki vaatlerine güvenen Mekke Emiri Şerif Hüseyin in oğlu Faysal n, Nablus Meydan Muharebesi nden sonra da bizimle anlaşarak, çoğunluğunu Bedevilerin teşkil ettiği emrindeki Arap Ordusuyla İngilizler den önce, Şam ele geçirmeyi planlad ğ anlaş lmaktad r. a.g.e., c.iii, Ks.3, s.458.

10 46 CEMAL KEMAL edeceğini ve 125.Alay n Rayak (Riyak) a hareket ettirilmesini istemişti. 30 Araplar, Dera dan Şam İstikametinde çekilen birliklerimize sald r ya devam ediyorlard. 48.Tümen Yarbay As m (Orgeneral Gündüz) komutas nda 29 Eylül 1918 de Mesmiye ye ulaşt ğ s rada, 4.Orduya bağl 8.Kolordu Komutan ve subaylar n n, Dürziler in taarruzuna uğrayarak Kolordu Komutan n n yaraland ğ, Kurmay Başkan Vekiliyle karargâh personelinin bir k sm n n şehit edildikleri öğrenildi. 31 Araplar, 8.Kolordu Komutan Yasin Hilmi Paşa dâhil herkesi soymuş ve ç r lç plak denebilecek hale getirmişlerdi. 32 General Allenby n, Eylül 1918 gecesi Arap Kuvvetleri taraf ndan Dera n n işgaliyle Suriye topraklar na intikal eden ve Şam istikametinde gelişen taarruzu, General Franchet D Esperey in Selanik bölgesinden başlay p, Bulgar Ordusuna yöneltilen taarruzuyla eş zamanl olarak planlanm şt. İtilaf Devletleri Ordular n n süratle ilerlemeleri karş s nda tutunamayan Bulgaristan, 29 Eylül 1918 de Selanik te mütareke imzalamak zorunda kalm şt. 33 Bulgaristan n teslim olmas ndan sonra, Suriyeli Araplar n Türkler e karş sald r lar n n artmas dikkat çekicidir. Albay İsmet (İnönü) Suriye den çekilişin, çok olumsuz koşullarda yap ld ğ n değerlendirmiştir. 34 Y ld r m Ordular Grubu birlikleri, 29 Eylül 1918 de, Şam n güneyine ulaşm şlar, Kuneytra (Kunaytara) dan ilerleyen İngiliz birlikleri Şam a yaklaşm şlard. General Allenby n Çöl Atl Piyade Kolordusu, Şam 30 Armstrong, a.g.e., s.74; Sanders, a.g.e., s.338; Selek, Anadolu İhtilali, c.i, s Sedat Doğruer, Y ld r m n Ak beti, İstanbul, Askeri Bas mevi, 1927, s Belen, Birinci Cihan Harbi nde Türk Harbi, c.v, 1918 Y l Hareketleri, ss Sabahattin Selek e göre: Nablus Meydan Muharebesi ndeki bozgunu Araplar tamaml yorlard. Bütün Suriye ayaklanm şt. Çekilme halindeki Türk askerleri, Araplar n bask n na uğruyorlard. İngilizler le işbirliği yapan Şerif Faysal, Türk Ordusunu arkadan vurmaktayd. Selek, Anadolu İhtilali, c.i, ss Üçok, a.g.e., ss ; Selek, Anadolu İhtilali, c.i, s.26. Sadrazam Talat Paşa, Filistin Cephesi ndeki durumun kritik bir hal almas üzerine, Almanya ya gitmiş, hiçbir ümit ş ğ görememişti. Bat Cephesi nde İtilaf Devletleri Ordular karş s nda başar s z olan Alman İmparatoru ve Karargâh çaresiz kalm şlard. Talat Paşa, Almanya dönüşü 29 Eylül 1918 de Sofya ya uğram şt. Karş layanlar n Talat Paşaya: Bulgar Cephesi yar lm ş ve Bulgar Hükümeti karş taraftan mütareke isteyerek silah b rakm şt r... sözleri karş s nda, Talat Paşa birden sars lm ş, çökmüş ve vagonun kap s na tutunarak: Bu günleri görmemek için keşke ölseydim demiş ve İttifak Devletleri nin Birinci Dünya Harbi ni kaybetmekte olduğunun fark na varm şt. Aydemir, Makedonya dan Ortaasya ya Enver Paşa, c.iii, s.476; Alpay Kabacal, Talat Paşan n An lar, İstanbul, Türkiye İş Bankas Kültür Yay nlar, 2000, s İsmet İnönü Türk Ordusunun Suriye den çekilirken karş laşt ğ durumu şöyle aç klamaktad r: İçinde yaşad ğ m z halk dört seneden beri zehirlenmiş, dört yüz seneden beri beraber yaşad ğ Türk milletine zorla düşman haline getirilmişti. Büyük tehlikeden haberdar görünmeyen bir merkezi idare, al nabilecek tedbirleri ihmal etmiş ve ordular hakikaten zay f b rak lm şt. Bundan başka, Eylül 1918 de büyük düşman taarruzlar n kabul eden Osmanl Ordular n n stratejik tertipleri uygun değildi. Denilebilir ki, çaresizlik yüksek sevk ve idareye hâkim olmuştur Türk Ordusunun Suriye den muharebeyle çekilişi, imkâns zl klar içinde ç rp nan bir heyetin, insan meziyetleriyle önlenemeyeceği bir hadise olarak vukua(maydana) gelmişti. Selek, İsmet İnönü, Hat ralar, c.i, ss

11 OSMANLI NIN FİLİSTİN CEPHESİ NDEKİ SON MUHAREBESİ 47 kap lar na dayanm şt. 35 Şam da asayişsizlik, güvensizlik ve düzensizlik gittikçe art yordu. Osmanl Devleti, buna rağmen Surre Alay n savaş n son senesinde de Şam a kadar gönderebilmiştir. 36 Şerif Faysal n adamlar, Şam a girerek, halk isyana teşvik ediyorlar, ikmal unsurlar m z durdurup yağmal yorlard. Akşama doğru şehirde yang nlar başlam ş ve Hicaz Hatt n n en büyük istasyonu olan Kadem yanmaya başlam şt. Kadem den Halep e giden demir yolu, tahrip edilen telgraf direkleri ve telleriyle kapanm şt. İsyan eden Araplar damlardan, kap lardan ve pencerelerden ateş ediyorlard. 37 Mersinli Cemal Paşa, bu olumsuz koşullarda Şam n güneyinde savunmas n tertipleyerek, düşman birliklerini durdurmay başaramam şt r. 38 Suriyeliler, geri çekilen birliklerimizin köylerden, kasabalardan ve şehirlerden geçişi s ras nda taciz ediyorlar, yaral askerlerimizi vahşice ve işkenceyle şehit ediyorlard. 39 Türk birlikleri Filistin Cephesi nde Araplar n insanl k d ş davran şlar na s k s k muhatap olmuştur. 40 Mareşal Liman Von Sanders: Bu durumda güneyden çekilen birliklerin ancak hiçbir yerde durmaks z n, Şam dan süratle geçerek çekilmeleriyle kurtulmalar mümkün 35 Volkan, a.g.e., s.152; Gnkur.ATASE Bşk.l ğ, Birinci Dünya Harbi nde Türk Harbi, c.iv, Ks.2, Sina-Filistin Cephesi, s Y lmaz Öztuna, Büyük Osmanl Tarihi, Osmanl Devleti nin Siyasi, Medeni, Kültür, Teşkilat ve San at Tarihi, c.x, İstanbul, Ötüken Neşriyat, 1994, s.392. Osmanl İmparatorluğu, ekonomisi iflas etmesine rağmen, Filistin Cephesi ndeki muharebelerin ve Arap İsyan n n devam süresince, Surre Alay n Araplar a göndermeye devam etmiştir. Surre Alay, 1916 da Medine ye, 1917 ve 1918 y llar ndaysa, Şam a kadar gidebilmiştir. Osmanl İmparatorluğu nun, Surre Alay yla yapt ğ yard m n Araplar n, duygu, düşünce, tutum ve davran şlar n değiştirmediği ve Arap İsyan n n, Hicaz, Filistin ve Ürdün den sonra, Suriye ye de yay ld ğ görülmektedir. Şefket Süreyya Aydemir e göre: Arabistan çölleriyle Suriye de, Hicaz ve çevresinde yaşayan şeyhler için öyle söylenebilir ki, din demek alt n demekti. Aydemir, Makedonya dan Ortaasya ya Enver Paşa, c.iii, s Sanders, a.g.e., ss ; Aydemir, Makedonya dan Ortaasya ya Enver Paşa, c.iii, s Lord Kinross, Atatürk, Bir Milletin Yeniden Doğuşu, çev. Necdet Sander, 14.b., İstanbul, Alt n Kitaplar Yay nlar, 2003, s.154; Gnkur. ATASE Bşk.l ğ, Birinci Dünya Harbi nde Türk Harbi, c.iv, Ks.2, Sina-Filistin Cephesi, s H.C.Armstrong a göre: Lawrence in adamlar, içlerindeki bütün o Arap canavarlar yla, sürüden ayr l p dağ lan askerleri öldürüyor, üst başlar n soyup al yor, askerlerin organlar n kesiyorlard. Armstrong, a.g.e., s İsmet İnönü, Suriye de Dera dan Şama çekilirken yaşad ğ olaylar şöyle anlatmaktad r: Zehirlenmiş olan ve içinde düşman tertipçileri bulunan köylerden gelen darbeleri hazmederek gitmenin faydas, hatta imkân olmad ğ n gördük. Taarruza uğrad ğ m z yerlerde durup, ilk önce onlarla hesaplaşmay kararlaşt rd k. Bu ricatlar (geri çekilme) esnas nda, k ta s n kaybeden veya dermans zl ğ ndan geride kalan münferit (tek, ayr ) askerlerin halktan gördükleri muameleler yürekler ac s d r. Yorgun düşmüş askerimizi, 30 Eylül 1918 gecesi Şam dan geçirip, kuzeyine ç karmak hareketine başlad k. Emirlerin ve birliklerin tertibinin s k s k değiştirilmesinin sebebi; cephenin bir türlü kurulamamas, düşman n serbestçe ve halk isyan halinde Şam adeta işgal etmiş olmas d r. Selek, İsmet İnönü, Hat ralar, c.i, ss

12 48 CEMAL KEMAL olabilirdi... demektedir. 41 Araplar, Albay İsmet in 3.Kolordusu Şam dan geçerken, isyan hareketini vahşete dönüştürmüşlerdir. 42 General Allenby n komuta yerinde, 29 Eylül 1918 de, Faysal n Arap Ordusunun Şam işgal edecek tek müttefik birliği olmas kararlaşt r l r. Bu önlem, bir Müslüman şehrinin H ristiyan kuvvetlerinin işgaline karş halk n direnme olas l ğ ndan al n r. 43 Birliklerimiz, 30 Eylül 1918 günü öğleden sonra Şam boşaltarak, Halep istikametinde intikale başlam şlar, Arap ve İngiliz Ordular, 1 Ekim 1918 de, Şam ele geçirmişlerdir. 44 Bir müfrezeyle 41 Sanders, a.g.e., s Y ld r m Ordular Grubu Karargâh, 20 Eylül 1918 de Nas ra da bask na uğrad ğ ndan, Şam a intikal etmişti. Şam da Araplar isyan halinde olduğundan, 22 Eylül 1918 de, daha kuzeye çekilmek zorunda kalm şt. Şam da kalan Osmanl askerleriyse, asi yerliler taraf ndan kahpece ve vahşice şehit edilmişlerdi. Sertoğlu, a.g.e., c.vi, s İsmet İnönü hat ralar nda, Şam n içinden geri çekilişi esnas nda halktan gördükleri düşmanca davran şlar şöyle ifade etmiştir: 3.Kolordu bir defa daha arkas kesilmiş, hem bu sefer düşmanl k galeyan (kaynama, çalkalanma)ve taşk n tecavüzler sarhoşluğu içinde bulunan bir halk taraf ndan yolumuz kesilmiş bulunuyordu. Şam n gece gördüğüm güney k sm hesaps z bahçelerin hendekleri ve çitleriyle dehşetli bir engel tarlas na benziyordu. Tel örgü engelleri, bizim içinde bulunduğumuz vaziyete nispetle, hafif ve kolay tabiatta say l rd. Bu engel tarlas ndan yol açarak ve yol yaparak Şam n kenar ndan kuzeyine ç kmaya başlad k. Askeri hayat mda bir de burada, Şam bahçelerinden ateş içinde geçerken, herkesin yorgunluktan bitkin ve ümitsiz olduğu bir manzara karş s nda bulunuyordum. Bir dereceye kadar genişçe bir sahaya vard ğ m z zaman durdum, kumandanlar, yak n mda bulunan subaylar ve askeri etraf mda toplad m. İçinde bulunduğumuz vaziyetten şerefimizle, selametle ç kman n mümkün olduğunu, ancak bu neticenin kolordu kumandan olarak benim tertibimle elde edilebileceğini anlatt m. Sözlerim iyi tesir etti. Ufak bir dinlenmeden sonra yeni bir şevkle Şam geçmeye başlad k. Gün doğarken Şam n doğusundan kuzeyine ç km ş bulunuyorduk. Sonradan öğrendiğimize göre Şam, ayn gün bat dan ve içerden işgal edilmiş ve Arap istiklali ilan olunmuştur. Selek, İsmet İnönü, Hat ralar, c.i,s David Fromkin e göre:...allenby (İngiliz Ordusu Komutan ) n baş siyasi subay General Gilbert Clayton un D şişlerine gönderdiği bir rapordan, Şam Avustralyal lar işgal ettiği takdirde, kentte huzursuzluk ç kacağ na inand ğ anlaş lmaktad r. Şaml lar n bunu, İngiltere nin kenti Frans zlar a b rakacağ n n işareti olarak görecekleri tahmin edilmekteydi. General Clayton, İngiltere nin Fransa yla ilişkide görünmesinin, Suriyeli Araplar n düşmanl ğ n uyand racağ n baştan beri savunmaktayd. Gilbert Clayton, daha sonra İngiltere D şişleri Bakanl ğ na şöyle bir rapor göndermişti: Şam n Şerifçiler taraf ndan işgal edilmesine izin vermemiz, Frans z niyetleri konusundaki kuşkular n bir k sm n n giderilmesini sağlam şt r. Fromkin, a.g.e., s İrfan C. Acar, Lübnan ve Filistin Sorunu, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu (TTK) Yay nlar, 1989, s.22; Karal, a.g.e., c.ix, s.538; Danişmend, a.g.e., c.iv, ss ; Ar, a.g.e., s.379; Sertoğlu, a.g.e., c.vi, s.3577; Nedim, a.g.e., s.156.; Shaw, a.g.e., c.ii, s.391; Aydemir, Makedonya dan Ortaasya ya Enver Paşa, c.iii, s.355; Winstone, a.g.e., s.436; Lewis, Orta Doğu, H ristiyanl ğ n Doğuşundan Günümüze Orta Doğu nun 2000 Y ll k Tarihi, s.266; Christophe Abensour ve diğerleri, Thema Larousse, Tematik Ansiklopedi İnsan ve Tarih,Tarih Siyasal Sistemler Düşünce Tarihi Dinler, İstanbul, Milliyet Yay n, 1993, s.225; Şükrü Tezer, Atatürk ün Hat ra Defteri, 3.b., Ankara, Türk Tarih Kurum (TTK) Yay nlar, 1995, s.173; Volkan, a.g.e., s Eylül 1918 günü saat te, Şam n siyasi bağ ms zl ğ ilan edilmişti. İngilizler in 5.Süvari Tugay, 493 esir ve 30 adet makineli tüfek ele geçirerek, Arap Ordusu öncüsüyle 1 Ekim 1918 günü saat da Şam a girmişlerdi. Türk ve Alman askerleri, üzgün şekilde şehri terk ederken, İngiliz askerleri Şam da kurtar c olarak karş lanm şlard. Halk alt n karş l ğ bile hastalar dâhil Türkler e yiyecek vermiyorlard. Belen, Birinci Cihan Harbi nde Türk Harbi, c.v, 1918 Y l Hareketleri, s.105.

13 OSMANLI NIN FİLİSTİN CEPHESİ NDEKİ SON MUHAREBESİ 49 Sasa yöresinin savunmas yla görevli bulunan Suriye as ll Ali R za Paşa düşman taraf na kat lm şt r. 45 İngilizler in, 1 Ekim 1918 de Şam ele geçirmeleri, halk n ve Ordunun moralinin bozulmas na neden olmuş, ayn gün Padişah VI.Mehmet Vahdettin taraf ndan bir Hatt Hümayun yay nlanm şt r. 46 Padişah VI.Mehmet Vahdettin, Ordunun moralini düzeltmek amac yla, bu bildiriyi yay mlam ş, ancak oldukça geç kalm şt r. Şam ele geçiren Düşman Halep istikametinde ilerleyerek, Anadolu nun güneyinden yumuşak karn n tehdit etmeye başlam şt r. İsmet İnönü, daha sonra hat ralar nda Suriye nin savunmas ndaki problemleri şöyle ifade eder:...suriye halk n n ve Arap şeyhlerinin idaresi de Türk ve Alman müttefikleri aras nda zaman zaman ciddi ihtilaflara (uyuşmazl k, anlaşmazl k) sebep olmuştur. Suriye nin her taraf bir as rdan beri İngilizler ve Frans zlar la temastayd. Şimdi muharebe esnas nda düşman tahrikleri azami derecedeyken, bir de Alman müttefiklerimiz resmi vazifelerle Arap âlemi içine kar şm şlard. Şeyhler ve politikac unsurlar, tecrübeleriyle yabanc devletler mensuplar yla temas kurman n yöntemlerini biliyorlard. Harp zaman, siyasi ve iktisadi şartlar güç ve ağ r olduğu için, halk n zaten komutanlar yan nda her gün söyleyecek şikâyetleri olmuştur. Bizim derdimiz; harbin namüsait (müsait olmayan) cereyan ile artan, halk ve hükümet aras ndaki uzak ve soğuk münasebetlerdir. Bu münasebetler gittikçe güçleşmiştir senesinde Suriye Arap reisleri üzerinde, bizim aleyhimize bir milli kurtuluş harbi telkinlerinin tesiri, iyice görülmeye başlanm şt. Suriye savunmas nda bu unsur, harbin son alt ay nda, bizim için y prat c olmuştur Bayur, Türk İnk lab Tarihi, c.iii, Ks.3, s.459; Doğruer, a.g.e., s Padişah n Yay mlad ğ Hatt Hümayun şöyledir: Asker evlatlar m; bugün, say ca üstün bir düşman n taarruzuna fedakârca mukabele etmeniz gerekiyor. Bir askerin cesaret ve sadakatinin (Dostluk, bağl l k, doğruluk)büyüklüğü ancak böyle s k ş k zamanlarda belli olur. Bu zor günlerde gösterdiğiniz yüreklilik ve dayan kl l ktan dolay hepinize teşekkürlerimi bildiririm. İçinde bulunduğumuz zor koşullar, hiçbir şekilde cesaretinizi k rmas n, bilakis, şimdi bütün kuvvetinizle düşmana karş koyarak memleketimizde daha fazla ilerlemesine engel olmal s n z. Ben her an sizi düşünmekte ve başar n z için dua etmekteyim. Ölüm hakt r. Korkuyla köyünde bin defa ölmekten, mertçe savaşarak, Allah n takdiri an nda ölmek daha kutsald r. Bu inançla elbirliğiyle çal ş n z, herhalde Tanr n n lütffunu (Hoşluk, güzellik, iyi muamele) kazan rs n z. Güngör Cebecioğlu, Atatürk ve Güney Cephelerimiz, Bas lmam ş Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Türk İnk lâp Tarihi Enstitüsü, 1991, s.62; Gnkur. ATASE Bşk.l ğ, Birinci Dünya Harbi nde Türk Harbi, c.iv, Ks.2, Sina Filistin Cephesi, ss ; Gnkur. ATASE Bşk.l ğ, Türk İstiklal Harbi, c.i, Mondros Mütarekesi ve Tatbikat, 3.b., Ankara, Gnkur. Bas mevi, 1999, s.12; Şefket Süreyya Aydemir, Tek Adam, c.i, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1963, s Selek, İsmet İnönü, Hat ralar, c.i, ss İngiliz Ordusu Komutan General Allenby, Şam a kadar olan Türk Ordusunun harekat n şöyle anlatmaktad r: Eylülün 26.günü, Şam a doğru ileri harekete geçildiği zaman, Türk ve Alman Şam da veya Şam a doğru çekilme halinde bulunuyordu. Bütün düşman birlikleri intizamlar n (düzgün dizilme) kaybetmekle beraber, kendilerine vakit kazand r ld ğ takdirde ileri hareketimizi geciktirecek bir kuvvet meydana getirebilirlerdi. Fakat 4.Ordunun geri kalan k sm n n imhas yla, kişinin esir al nmas, buna imkân b rakmad. Filistin ve Suriye deki Türk Ordular n n, i silahl olmak üzere i bulan bakiyesi (geriye kalan ) her türlü

14 50 CEMAL KEMAL C. Halep e Çekilme 4.Ordu Komutan Mersinli Cemal Paşa, Şam n savunmas n tesis edemeyince, birliklerimiz düzensiz bir şekilde Halep istikametinde çekilmeye başlam şlard r. İngilizler ve Araplar n kesin olarak Şam işgal ettikleri 1 Ekim 1918 de; Y ld r m Ordular Grubu ve 20.Kolordu Karargâhlar Baalbek te, 7.Ordu Karargâh Rayak (Riyak) ta, 4.Ordu Karargâh Şam-Rayak yolunda, 3.Kolordu Eski Han da, 48.Tümen Şetvar da bulunuyorlard Kolordunun, 24, 26 ve 53.Tümenleri Şam dan Doma ya çekilmeye başlam şlar, 48.Tümen, Araplar n aldatma hareketlerine uyarak, Doma kasabas doğusunda İngilizler e esir düşmüştü. Türk birliklerinin Doma da topland ğ n gören Araplar, birliklerimizi geciktirmek ve zaman kaybettirmek için yiyecek ve içecek getirerek kand rmaya çal şt lar. 24.Tümen, Araplar n srarlar na rağmen Doma Köyü nde kalmayarak, Kuteyfe istikametinde yürüyüşüne devam etmiş, 26 ve 53.Tümenler köyde yemek pişirirken, İngilizler in taarruzuna ve Doma doğusundan Araplar n ateşine maruz kalarak esir olmuşlard r. 49 Mersinli Cemal Paşa, Rayak a Mustafa Kemal in yan na giderken, birlikleri Doma istikametine hareket etmişlerdi. 30 Eylül-1 Ekim 1918 gecesini Şam-Rayak yolu üzerinde geçiren Mersinli Cemal Paşan n 4.Ordusunun malzemeleri ve içinde milyonlar bulunan kasas vagonlar içinde Şam İstasyonu nda kalm şt r. 50 Yürüyüş kollar n n, Berede Vadisi nden ve Albay Von Oppen in ileri karakollar aras ndan geriye çekilişi, 1 Ekim 1918 günü akşam na kadar devam etmiştir. 51 İngilizler in, 1 Ekim 1918 de Şam ile ayn zamanda Beyrut u da işgal ettikleri haberi gelir. Şerif Faysal n İngiliz dan şman Albay T.E.Lawrence ve Ordu Komutan Nuri el Sait 52 5.Süvari Tugay n n arkas ndan 1 Ekim 1918 de Şam a teşkilattan, nakil (ulaşt rma) vas talar ndan, hatta savunma için bile olsa, faaliyette bulunmaya elverişli her çeşit malzemeden yoksun bir insan kalabal ğ halinde, kuzeye doğru kaçmaktayd... Selek, a.g.e., c.i, s Bk. EK-D: Şam dan Halep e Çekilme Krokisi. 49 Bayur,Türk İnk lab Tarihi,c.III, Ks.3, s.459; Belen, Birinci Cihan Harbi nde Türk Harbi, c.v, 1918 Y l Hareketleri, s.106; Doğruer, a.g.e., s Belen, Birinci Cihan Harbi nde Türk Harbi, c.v, s.106; 1918 Y l Hareketleri, Doğruer, a.g.e., ss Sedat Doruer, çekilme esnas nda, yolcular n n çoğunluğunu kad n ve çocuklar n oluşturduğu Halep istikametine giden bir trenin Demer yak n nda makineli tüfek ateşi alt nda kald ğ n belirttikten sonra, olay şöyle anlatmaktad r:...baş bozuk, asker, memur, zabit, kad n, çocuk boğaz n içinde makineli tüfek ateşi alt nda mahşerden (k yamet günü ölülerin dirilip toplanacaklar yer ve zaman, çok ve büyük kalabal k, herkesin birbirini arad ğ, telaşl kalabal k) bir numune tahaddüs (yokken ortaya ç km ş) etmiş, yollar hendekler silahs z halk n cesetleriyle dolmuş, can n kurtarabilenler, kad n ve çocuklar n feryad içinde şehir taraf na kaçarken bir k s m Araplar yağmaya koyulmuştu. Şam sokaklar istiklal nümayişleri içinde çalkalan yordu. Doğruer, a.g.e., s Nuri Sait, İstanbul da Harp Okulu nda okumuş, Osmanl Ordusunda uzun y llar hizmet etmiş, Albay rütbesine kadar yükselmiş, sonradan kaçarak Arap İsyan na kat lm şt. Karal, a.g.e., c.ix, s.513.

15 OSMANLI NIN FİLİSTİN CEPHESİ NDEKİ SON MUHAREBESİ 51 girerler. 53 Mustafa Kemal, 1 Ekim 1918 de Şam n düşman n eline geçmesinden sonra, Şam-Rayak (Riyak) hatt nda savunman n devam edemeyeceğini değerlendirerek, birliklerine Halep istikametinde çekilme emri verirken, Mareşal Liman Von Sanders ise bulunulan mevzilerde savunmaya devam edilmesini bildirir. 54 Mustafa Kemal, Liman Von Sanders in verdiği emrin alt na: Gördüm. Benim emrimden başka türlü hareket etmek mümkün değildir yazm ş, 55 o gün kendisine şu cevab vermiştir: Bugün, Ordu ya verdiğim direktifin bu hal içinde uygulanmas n n mümkün olmad ğ bildiriliyor. Bu emrin içindekilere göre kapsam n ordular n haline ve durumun bugünkü şekline yak ndan olan vukufum (öğrenme, haberi olma) itibariyle sözle aç klayacak olursam, zat devletleriyle (şahs na ait, büyük rütbe, mevki)tüm olarak düşünce birliğinde bulunduğumdan kesinlikle kuşkum yoktur. Asl nda benim emrettiğim hususlar, düşman n bask s yla kendiliğinden meydana gelecektir... Emrimde bildirdiğim surette hareket edilmediği takdirde, bundan sonra Orduya bir şekil dahi vermeye imkân kalmayacağ n büyük bir itaatle arz ederim. 56 Mustafa Kemal, 2-3 Ekim 1918 gecesini Baalbek te geçirmiş, 3 Ekim 1918 de Mareşal Liman Von Sanders le buluşarak, durum değerlendirmesi yapm ş ve düşüncesini: Elde kalan 7.Ordu bir enkazdan ibarettir. Bunlar, Halep te Suriye nin kuzeyinde toplanmal, bundan sonra yeni bir karar al nmal d r şeklinde ifade etmiş, Mareşal Liman Von Sanders: Karar budur, fakat ben nihayet bir yabanc y m, bu karar veremem. Bunu ancak, bu yurdun sahipleri verebilir cevab n vermiş, Mustafa Kemal, bunun üzerine: O halde, karar uygulanacakt r demiştir. Mareşal Liman Von Sanders in: Yaln z ricam Kurmay Başkan n da ikna eder misiniz? sözleri üzerine, 57 Liman Von Sanders ile Mustafa Kemal, hasta olan Kaz m Paşay 53 Fromkin, a.g.e.,s.334; Sanders, a.g.e., s Mustafa Kemal, Riyak (Rayak) savunmaya çal ş rken, Mersinli Cemal Paşan n savunma tertibi alamad ğ ndan, Şam dan ayr ld ğ n öğrenmişti. Riyak ta daha fazla kalmas n n birliklerinin imhas yla sonuçlanabileceğini değerlendirerek:...şam da bulunan bütün kuvvetler benim orada b rakt ğ m İsmet Beyin emri alt nda, Riyak havalisindeki birlikler Ali Fuat Paşan n kumandas alt nda şimale (kuzey yönüne) hareket edeceklerdir. emrini vermişti. Falih R fk Atay, Çankaya Atatürk ün Doğumundan Ölümüne Kadar-, İstanbul, Pozitif Yay nlar, 2004, s.121; Bu emre karş l k Mareşal Liman Von Sanders:...7.Ordu Komutan n n vazifesinin, cenubdan (güneyden) gelen k t aat (birlikleri) kendi bulunduğu hatta tutmak olduğunu bildirmişti. Doğruer, a.g.e., ss Selek, Anadolu İhtilali, c.i, s.29; Bayur, Türk İnk lâb Tarihi, c.iii, Ks.3, s a.g.a., Kls.3705, Dos.28, Fih.22-2; Özçelik, a.g.e., s.144; Karal, a.g.e., c.ix, s.539; Volkan, a.g.e., s.152; Bayur, Türk İnk lab Tarihi, c.iii, Ks.3, s.462; Vakit, Hat ralar ve Vesikalar,Cemal Paşan n Hat rat Üzerine Tetkikler, İstanbul, Vakit Gazetesinin Forma Halinde Tefrikas, 1933, s.373; Falih R fk Atay ve Mahmut Soydan, Atatürk ün An lar, , Ankara, Olgaç Matbaas, 1982, ss.78-79; Doğruer, a.g.e., ss ; Armstrong, a.g.e., ss.74-75; Selek, Anadolu İhtilali, c.i, s.29; Atay, Çankaya, s.121.

16 52 CEMAL KEMAL (Diyarbak rl ) ziyarete giderek, onu da ikna etmişlerdir. 58 Mareşal Liman Von Sanders, 3 Ekim 1918 de Mustafa Kemal Paşaya: 7.Ordu, Halep güneyindeki Tammun a gidecektir. 3 ve 20.Kolordular da buraya gönderileceklerdir. Alman Asya Kolu, trenle Humus üzerinden kuzeye gönderilecek ve 7.Ordu emrine girecektir. 4.Ordu,146.Alman Alay yla Humus güneyinde kalacakt r. Her iki Ordu, kendilerine ayr lan yerlerde gereken teşkilat ve yeniden düzenlenmeleri yapacak ve birlikleri kadro mevcuduna ç karacakt r... emrini vermiştir. 59 Mareşal Liman Von Sanders in birliklere Halep güneyine çekilme emrini verdiği 3 Ekim 1918 de, Mekke Emiri Şerif Hüseyin in oğlu Faysal, törenle Şam a girme haz rl ğ yap yordu. T.E.Lawrence, 3 Ekim 1918 sabah Faysal ve Ordusunun gelmekte olduklar n bildirmiş ve Şam a girişlerinde bir zafer töreni düzenlemek için bölge sorumlusu İngiliz Komutan General Chauvel den izin istemişti. General Chauvel hat ralar nda: Faysal n Şam n fethiyle pek ilgisi olmad ğ için, önerilen zafer girişi pek hoşuma gitmemişti. Ancak, bunun bir zarar olmayacağ n düşünerek gerekli izni 60 verdim. demiştir. General Allenby, ayn gün Şam a gelmiş, T.E.Lawrence le Faysal Viktoria Oteli ne toplant ya çağ rm ş ve bu nedenle karş lama töreni yap lamam şt r. 61 Mareşal Liman Von Sanders, 5 Ekim 1918 de Humus tan hareket ederek, 6 Ekim 1918 de Halep e ulaşm şt r. 62 Mustafa Kemal, bir gün önce 5 Ekim 1918 de Halep e gelmiş, 63 7 Ekim 1918 de İstanbul daki bir arkadaş na bar ştan başka yap lacak bir şey kalmad ğ n bildirmiştir Kinross, a.g.e., s Aydemir, Tek Adam, c.i, s.300; Belen, Birinci Cihan Harbi nde Türk Harbi, c.v, 1918 Y l Hareketleri, s. 109; Doğruer, a.g.e., s.250; Sanders, a.g.e.,s.344. Mustafa Kemal, Mareşal Liman Von Sanders in çekilme emrini ald ktan sonra, 7.Orduya Halep güneyinde toplanmas ve savunmaya devam etmesi emrini vermiştir. Özçelik, a.g.e., s Fromk n, a.g.e., s a.g.e., s.336. General Allenby bu toplant da, Sykes-Picot Antlaşmas na göre, Suriye nin Fransa n n rehberliği ve mali desteği alt nda (Filistin ve Lübnan hariç) Faysal n yönetimine verileceğini bildirmiş, Faysal Fransa n n himayesine ve Lübnan konusuna itiraz etmiş, T.E.Lawrence se bu konularda hiçbir bilgisinin olmad ğ n söylemiştir. Faysal n Dan şman T.E.Lawrence daha sonra Seven Pillars of Wisdom adl eserinde şöyle yazm şt r: Bereket versin ki, ben böyle bir antlaşman n bulunduğunu çok önceden Faysal a bildirmiştim ve onu şuna inand rm şt m ki, antlaşman n hükümlerinden s yr lman n en iyi yolu, İngilizler e tesirli bir yard mda bulunmakt r. Bu yap l rsa, onlar antlaşmay uygulamak için bir bağlaş ğ silahla yok etmekten utanacaklard r... Bayur, Türk İnk lâb Tarihi, c.iii, Ks.3, s Belen, Birinci Cihan Harbi nde Türk Harbi, c.v, 1918 Y l Hareketleri, s Necati Çankaya, Atatürk ün Hayat, Konuşmalar ve Yurt Gezileri, Ankara, Tifduruk Matbaas, 1995, s.22; Volkan, a.g.e., s Mustafa Kemal, telgraf nda arkadaş na şöyle yazm şt r: Eylülün 19.gecesi, düşman (İngilizler) evvela 7.Orduya taarruz etmeye başlad. Düşman n iki taarruzunu durdurdum. 19 sabah bat taraf m zda bulunan 8.Ordu k sa bir düşman taarruzu karş s nda birkaç saat zarf nda dağ ld... Gerek İngiliz takip k t alar yla gerek Şerif k t alar yla (Mekke Emiri Şerif Hüseyin e bağl isyanc Arap birlikleri) muharebe ede ede Şam a kadar gittim. Orada Liman Paşan n emriyle Şam n muhafazas için maatteessüf (esefle, yaz k ki) Cemal Paşan n emri

17 OSMANLI NIN FİLİSTİN CEPHESİ NDEKİ SON MUHAREBESİ 53 Bulgaristan n 29 Eylül 1918 de Birinci Dünya Harbi nden çekilmesi, Almanya, Osmanl ve Avusturya-Macaristan n sosyal, ekonomik ve askeri güçlerinin tükenmesi İttifak Devletleri nin savaşa devam etmelerine imkân vermiyordu. Ancak, Mustafa Kemal, düşman taarruzunu durdurarak, daha uygun koşullarda bir bar ş antlaşmas yap labileceğini düşünüyordu. Bu nedenle, son günlerde savaş sürdürmek konusunda, Enver ve Mustafa Kemal Paşalar aras nda, kendiliğinden oluşan bir fikir birliği meydana gelmişti. Enver Paşa, Bar ş şartlar belli olmadan Talat Paşan n istifas n uygun görmeyerek: O halde, kuvvetli bir kabine laz md r. Orduyu Mustafa Kemal Paşadan başkas idare edemez! demiştir. 65 Akdeniz k y s ndaki Suriye şehirlerinin arka arkaya Arap Hükümeti ne kat lmalar, birliklerimize karş Bedeviler taraf ndan yap lan düşmanca hareketler sürmekteydi. Ayr ca, Mekke Emiri Şerif Hüseyin in oğlu Şerif Faysal n kişilik bir Arap Ordusuyla Şam dan Halep istikametine hareket etmek üzere olduğu haberi gelmişti Alman Alay, Osmaniye de konuşlu bulunan 15.Kolordu emrine verilmiş, Cevat Paşan n 8.Ordudan sonra, Mersinli Cemal Paşan n 4.Ordusu da 13 Ekim 1918 de lağvedilmiştir. 67 Baş Komutan Vekilliği görevinden al nd ktan sonra, Başkomutanl k Erkan- Harbiye-i Umumiye Reisi (Genelkurmay Başkan ) olan Enver Paşa, 13 Ekim 1918 de, genel durum ile ilgili ordu komutanl klar na bilgi vermiştir. 68 alt na terkle kendim de Riyak cephesini tutmak ve orada elde edeceğim kuvvetleri düzenlemekle görevlendirildim. Cemal Paşa (Mersinli) dahi, Şam Rabu Boğaz na kadar geldiğinden bihaber(habersiz, haberi olmayan) kald ğ düşman n az kuvveti karş s nda kendi ordusuyla beraber benim ordumu da terk ederek yaln z baş na Riyak a geldi. Ben bundan sonra Riyak ta teşkil ettiğim kuvvetleri kuzeye doğru hareketlendirerek Şam da kalan kuvvetlerin dahi İsmet Beyin (İnönü)kumandas alt nda olarak kuzeye hareketini emretmek için vas ta buldum. Şimdi üç günden beridir orduyu yeniden Halep in güneyinde toplamakla meşgulüm. Düşman n bilinen üstünlüğü karş s nda ve bizim ordu ad alt nda beş-alt şar bin neferimizin geri çekilmesi tabiydi. Fakat bu geri çekilme daima bir şekil muhafaza edilerek icra edilebiliyordu. Enver Paşa gibi bir ahmak (ak ls z, budala, kal n kafal ) genel harekât müdürü olmasayd ve burada beş-on bin kişilik bir askeri heyetin baş nda ilk top sedas nda (yank s nda) ordusunu b rak p kaçan ve şahs n kurtarmak için şaşk n tavuk gibi öteye-beriye iltica (kaç p birine s ğ nma) eden kumandan (8.Ordu Komutan Cevat Paşa) bulunmasayd, hiçbir askeri durumu takdir edemeyen bir 4.Ordu Kumandan (Mersinli Cemal Paşa) bulunmasayd. Ve bunlar n baş nda muharebenin ilk gününden itibaren hiçbir tesir ve nüfuzu kalmayan bir Grup Karargâh olmasayd... Bu andan sonra, art k bar ştan başka yap lacak bir şey kalmam şt r. Murat Bardakç, Mustafa Kemal in Kaleminden: Orta Doğu yu nas l kaybettik? Hürriyet, 12 Ocak 2003, s Aydemir, Makedonya dan Orataasya ya Enver Paşa, c.iii, ss Sanders, a.g.e., s Nedim, a.g.e., s.159; Belen, Birinci Cihan Harbi nde Türk Harbi, c.v, 1918 Y l Hareketleri, s.110. Y ld r m Ordular Grubu Komutanl ğ, 26 Eylül 1918 de 8.Orduyu, 13 Ekim 1918 de 4.Orduyu lağvetmişti. 7. Ordusu, bu orduya bağl 3 ve 20. Kolordular n Karargâhlar, 1, 11 ve 24.Tümenler, Süvari Grubunun bir k sm, 146. Alman Alay ve Alman Asya Kolunun bir k sm yla düşmana esir olan birliklerden kurtulan askerler Halep e gelmişlerdi. a.g.e., s., Enver Paşa, 13 Ekim 1918 de ordulara gönderdiği yaz da şöyle demişti: Devletimizin ve Avusturya-Macaristan n da muvaffakiyetiyle Almanya Hükümeti, düşman

18 54 CEMAL KEMAL Enver Paşa, ordulara mücadeleye devam etmeleri mesaj n verirken, Sadrazam Talat Paşa Padişah VI. Mehmet Vahdettin in isteği üzerine, ayn gün 13 Ekim 1918 de istifa etmiş ve görevini teslim etmek için haz rl k yapmaya başlam şt. 69 Osmanl n n Yönetim Kadrosu, Birinci Dünya Harbi nin başar s zl ğ n n s k nt s n yaşarken, Halep te Albay Selahattin in(albay İsmet Şam da hastalanm ş, tedavi için İstanbul a gönderilmiş, yerine Albay Selahattin atanm şt ) 3.Kolordusuna bağl 1 ve 11.Tümenleri yeniden teşkilatland ran Mustafa Kemal, bu işte hayli ilerlemişti. Halep in güneyinde bulunan bu tümenlerin mevcutlar, 5500 personele ulaşm şt. Mareşal Liman Von Sanders taraf ndan lağvedilen 4 ve 8. Ordular n Halep istikametinde çekilen birlikleri, Mustafa Kemal in emrine verilmişti. Bu durum, Padişah n Mustafa Kemal i Suriye ye tayin ettiği zaman, kendisi taraf ndan önerilen ama kabul edilmeyen teklifti. 70 Mustafa Kemal, Halep i savunmak için, haz rl k yapmaya başlam şt. İngilizler in 1 Ekim 1918 de Şam ele geçirerek, Halep istikametinde ilerlemeye devam etmeleri ve Anadolu nun yumuşak karn n güneyden tehdit etmeye başlamalar, hükümet krizine neden olmuş, İttihat ve Terakki Partisi nin Meclisteki çoğunluğuna rağmen, Talat, Enver ve Cemal Paşalar iktidardan uzaklaşt r lm şlard. Padişah VI.Mehmet Vahdettin, Sadrazaml ğa Tevfik Paşay getirmek istemiş, ancak Tevfik Paşan n kabineyi kuramamas üzerine, 14 Ekim 1918 de Ahmet İzzet Paşaya Harbiye Nezareti uhdesinde olmak üzere hükümeti kurma görevi vermiş, 71 Mareşal Ahmet İzzet Paşa devletlere (İtilaf Devletleri ne) Amerika Cumhuriyeti nin ilan ettiği bilinen 14 maddeye dayanarak bir mütareke imzalanmas n ve bunu izleyerek bar ş görüşmelerine girişmeyi teklif etmiştir. Wilson mütareke için, Almanya ve Avusturyal lar n işgal ettikleri topraklar n tahliyesinin kabul edilmesini şart koşmuştur. Almanya ve Avusturya-Macaristan, mütareke görüşmeleri için, yap lacak müşterek toplant dan sonra, işgal edilen arazinin tahliyesini de kabul etmişlerdir. Bu konuda, düşman n cevab henüz belli olmam şt r. Ordu, dört seneden beri vahim çemberler içinde ve ancak düşman n kuvvetli ve adet üstünlüğü karş s nda arazimizin baz k s mlar n terke mecbur olduktan sonra, mütarekenin imzas na kadar, vatan n bir kar ş toprağ n bile düşmana b rakmamak için, ordunun son derece fedakârl k göstermesi şeref ve namus borcudur. Gnkur. ATASE Bşk.l ğ, Türk İstiklal Harbi, c.i, s.30; Aydemir, Tek Adam, c.i, s.314; Cebecioğlu, a.g.e., s Fromkin, a.g.e., s.367. Padişah VI.Mehmet Vahdettin, Sadrazam Talat Paşay, Y ld z Saray na çağ rarak:...ilk tedbir istifa etmeniz, ve son y llar n yükünü, sorumluluklar n omuzlar nda taş mam ş şahsiyetlerden kurulu tarafs z bir kabinenin iş baş na gelmesi zaruretidir demiş, Talat Paşaysa: Bizler, yapt klar m z n hesab n her an tarihe ve millete karş vermeye haz r z...eğer, kusurlar m z ve hatalar m z hayat m zla ödenecek kadar ağ r da olsa, buna tereddütsüz raz y z... cevab n vermiştir. Y lmaz Çetiner, Son Padişah Vahdettin, 2.b., İstanbul, Milliyet Yay nlar, 1993, s Armstrong, a.g.e., s.75; Sanders, a.g.e., s.348 ;Volkan, a.g.e., s Nedim, a.g.e., s.160; Belen, Birinci Cihan Harbi nde Türk Harbi, c.v, 1918 Y l Hareketleri, s.208. Talat Paşa, 13 Ekim 1918 de Padişah Vahdettin le görüştükten sonra Sadaret (sadrazaml k) mührünü kendisine teslim etmiştir. Ahmet İzzet Paşa, ertesi günü 14 Ekim 1918 de, Harbiye Nezaretini (Milli Savunma Bakanl ğ n ) de üzerine alarak, müşir (mareşal) rütbesiyle yeni kabineyi kurmuştur. İttihat ve Terakki Partisi nin istediği şekilde, Fethi (Okyar), Rauf (Orbay) ve Cavit Beyler de yeni kabinede görev alm şlard r. Çetiner, a.g.e., s.21.

19 OSMANLI NIN FİLİSTİN CEPHESİ NDEKİ SON MUHAREBESİ 55 Hükümeti, Osmanl Meclis-i Mebusan ndan, 10 çekimser oya karş 121 oyla güvenoyu alm şt r. 72 Ahmet İzzet Paşan n yeni kurduğu Hükümet in program n n en önemli taraf, Wilson Prensipleri nin 12.maddesine göre: Osmanl İmparatorluğu nda Türkler in (Osmanl İslam çoğunluğunun) oturduklar bölgelerin bağ ms zl ğ n n sağlanmas. Türk egemenliği alt nda bulunan diğer uluslara da özerk bir gelişme için tam ve engelsiz bir f rsat n sağlanmas. Boğazlar n uluslar aras garanti alt nda bütün devletlerin tecim (ticaret) gemilerine aç lmas şartlar n kabul etmiş olmas yd. Osmanl böylece, Türk olmayan milliyetlere (Araplar, Yahudiler, Rumlar ve Ermeniler) muhtar (özerk) gelişme imkânlar verilmesi prensibini resmen kabul etmiş oluyordu Ordu, 20 Ekim 1918 de 1, 11 ve 24.Tümenlerle, bir müfreze halindeki üç taburlu 43.Tümenden kurulmuştu. 1 ve 11.Tümenler, 20.Kolordu Komutan Ali Fuat Paşan n, 24 ve 43.Tümenler, 3.Kolordu Komutan Albay Selahattin in emrinde görevlendirilmişlerdir. 8.Ordu Komutan Cevat Paşa ve 4.Ordu Komutan Mersinli Cemal Paşa ordular imha veya esir edildikleri için görevlerinden al nd klar ndan, tüm cephenin sorumluluğu 7.Ordu Komutan Mustafa Kemal Paşaya verilmişti. 74 İngilizler, Halep istikametinde ilerlemeye başlam şlar, Arap İsyanc lar, Halep e kadar gelmişlerdi. Her yerde silah sesleri duyuluyordu. Mustafa Kemal, Halep savunmas n n güçlendirilmesi için, düşmanla temas halinde bulunan artç birliklerimizle oyalama muharebeleri yaparak, zaman kazanmaya çal ş yordu. 75 İngilizler, uzun süreden beri ara verdikleri hava faaliyetini 23 Ekim 1918 den itibaren art rm şlar, uçaklar Halep teki Bağdat İstasyonu na ve Sebil bölgesine 40 kadar bomba atm şlard. Bir İngiliz yüzbaş s, 23 Ekim 1918 de 1.Tümenin emniyet postas na, 5.İngiliz Süvari Tümen Komutan Tümgeneral Macandrev imzal, Türk birliklerinin teslim olma şartlar n kapsayan bir mektup getirmiş, Mustafa Kemal: Ordu Komutan, buna cevap vermeye gerek görmemiştir cevab n vererek, İngiliz yüzbaş s n n emniyet hatlar n n d ş na ç kart lmas n bildirmiştir Ahmet İzzet Paşa, 19 Ekim 1918 de Osmanl Meclis-i Mebusan nda Hükümet Program n okumuş ve ana hatlar yla şu noktalar üzerinde durmuştur: İçte ve d şta düzenin ve bar ş n sağlanmas gereklidir. Sekiz y ldan beri iç ve d ş kar ş kl klardan sars lan vatan n art k sükûnete ve özellikle elim (çok ac kl ) yokluklara katlanan ulusumuzun dinlenmeye ihtiyac vard r. Bu ihtiyac sağlamak birinci görevimizdir. Wilson Prensipleri ne uygun bir bar ş memnuniyetle kabul edeceğiz. Arap vilayetleri işini, Hilafet ve Saltanat a bağl l klar baki (sürekli olarak) kalmak şart yla, bir muhtariyet (özerklik) vermek suretiyle, çözmeye çal şacağ z. Selek, Anadolu İhtilali, c.i, s Üçok, a.g.e., s Belen, Birinci Cihan Harbi nde Türk Harbi, c.v, 1918 Y l Hareketleri, s.110; Volkan, a.g.e., s Sanders, a.g.e., s Belen, Birinci Cihan Harbi nde Türk Harbi, c.v, 1918 Y l Hareketleri, ss ; Gnkur. ATASE Bşk.l ğ, Birinci Dünya Harbi nde Türk Harbi, c.iv, Ks.2, Sina-Filistin Cephesi, s.720; Kinross, a.g.e., s.156.

20 56 CEMAL KEMAL Araplar n Halep teki taşk nl klar artm ş, Y ld r m Ordular Grubu Karargâh Adana ya hareket etmiş, Ekim 1918 de Halep te s k yönetim ilan edilmiş, 78 Mareşal Liman Von Sanders, şu emri yay mlam şt r: Düşman n bu yak nlarda 7.Orduya karş ciddi bir girişimi ve bunu bir ç karmayla birleştirmesi ihtimali bulunmaktad r. Y ld r m Ordular Grubunun amac, memleketin bir kar ş toprağ n sebepsiz b rakmamak ve fakat üstün düşman n ciddi girişimleri karş s nda ordular kesin savunma için elverişli mevzilerde toplamakt r. 2.Ordu, 15 ve 17 Ekim 1918 de verilen emirlere göre hareket edecektir...6.ordu (Irak Cephesi nde),müteakip harekât n 7.Orduya göre düzenleyerek, zorunluluk halinde büyük k sm yla Mardin-Diyarbak r istikametini korumay ve F rat Grubunu Habur Vadisi yle Nusaybin e çekmeyi tasarlam şt r...2.ordu Mersin İskelesi ni hemen tahrip edecektir. 79 Y ld r m Ordular Grubunu, İngilizler in takip harekât ndan daha fazla Araplar n bask n ve sabotaj faaliyetleri taciz ediyordu. Çünkü Araplar, hem ordu içinden hem de ordu d ş ndan y k c ve bölücü faaliyetlerini sürdürüyorlard. Y ld r m Ordular Grubunda bulunan Arap askerleri, İngiliz Propagandas n n da etkisiyle toplu olarak firar ediyorlar, düşman taraf na geçiyorlar veya Arap İsyan na kat larak bize karş savaş yorlard Ordu birlikleri, 25 Ekim 1918 de, Halep güneyinde düşmanla ciddi muharebeler yapt lar. 81 Suriyeli Araplar, Şerif Faysal Kuvvetleriyle birlikte Halep i ele geçirmeye çal ş yorlard. İngilizler in Çöl Atl Piyade Kolordusunu takviye etmek üzere güneyden kamyonlarla birlik getirdikleri anlaş l yordu. 20.Kolordu, Halep şehrini güneyden İngilizler e, bat dan Araplar a karş savunmak için tertiplenmişti. Yeterli birlik olmad ğ için, Halep şehrinin doğusunda savunma tertibi al nmam şt. Bedeviler, 1500 kişilik bir kuvvetle öğleden sonra aç k b rak lan doğu istikametinden Halep e girerek, kaleyi ve 77 Sanders, a.g.e., s.156. Y ld r m Ordular Grubu Komutanl ğ Karargâh nda bulunan Almanlar n çoğu Adana/Pozant ya gönderilmiş, Y ld r m Ordular Grubu Kurmay Başkan Diyarbak rl Kaz m Paşa hastalanm ş, yerine 7.Ordu Kurmay Başkan Albay Sedat (Doğruer) atanm şt. Belen, Birinci Cihan Harbi nde Türk Harbi, c.v, 1918 Y l Hareketleri, s Sanders, a.g.e., s a.g.a.,kls.3705, Dos.29, Fih.34 ; Mustafa Kemal Paşan n Filistin Cephesi ndeki Emir Subay Şükrü Tezer e göre: Tarih boyunca, fedakârl k ve kahramanl klar yla şöhretini cihana (dünyaya) tan tm ş olan Türk askeri, kendi köy ve kasabas n ve her şeyinden aziz bildiği çoluk çocuğunu (çocuklarla birlikte aile topluluğu) Allah a emanet edip, hudut boylar nda ve hatta ecnebi (yabanc ) ülkelerde bile, boğaz tokluğuna namus ve şerefiyle dövüşerek, memleketlerini muhafaza ve müdafaaya uğraşt ğ bir tak m milliyeti kar ş k unsurlar uğruna temiz kan n dökerken, o cibilliyeti bozuk (soysuz, soyu bozuk) kitle mensuplar n bu millet alt n ve gümüş parayla besleyip, ancak, bu sayede ve güçlükle cephede tutabiliyordu. Tezer, a.g.e., s.134. Y ld r m Ordular Grubunun, 3 Eylül 1918 de asker kaçağ (firar) bulunuyordu. Bunlar n tamam na yak n Arap askerlerden meydana gelmişti. Osmanl İmparatorluğu nun 1918 de diğer cephelerden firar edenlerle birlikte toplam kaçak (firar) asker mevcudu e ulaşm şt. a.g.a., Kls.3921, Dos.H-52, Fih,1-38; Aydemir, Tek Adam, c.i, s.300.