OSMANLILARDA BİR KÜÇÜK SANAYİ ÖRNEĞİ: SELANİK ÇUHA DOKUMACILIĞI ( )

Transkript

1 T. C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi OSMANLILARDA BİR KÜÇÜK SANAYİ ÖRNEĞİ: SELANİK ÇUHA DOKUMACILIĞI ( ) Özgür KOLÇAK Tez Danışmanı: Prof. Dr. Feridun M. EMECEN İstanbul 2005

2 ÖZ Elinizdeki tez, öncelikle XVI. ve XVII. yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu nun önde gelen yünlü dokumacılık merkezlerinden biri olan Selanik te yürütülen kumaş üretimi faaliyetlerini incelemektedir. Osmanlı hakimiyeti boyunca Selanik teki yünlü dokuma imalatı, XV. yüzyılın sonlarına doğru Avrupa dan çıkarıldıktan kente yerleşen Sefarad Yahudileri nin bir ayrıcalığı olmuştur. Birçok yönüyle kent dokumacılığını ilgilendirdiğinden, tezin ilk bölümünde Selanik te Yahudi cemaatinin oluşumu ve kurumsal gelişimi üzerinde durulmuştur. Bununla birlikte ikinci ve üçüncü bölümlerde, daha ziyade sırasıyla Selanik yünlü dokumacılığının gelişiminde devletin rolü, Selanik te kumaş üretiminde kullanılan teknikler ve Osmanlı Devleti nin Selanik ten her sene düzenli olarak aldığı çuhaların hazırlanması süreci ele alınmıştır. ABSTRACT This thesis aims primarily to examine the cloth production process in Salonica, one of the leading woollen fabric producers of the Ottoman Empire in the XVI. and XVII. centuries. During the Ottoman period, the woollen manufacture in Salonica remained to be a Sephardim peculiarity who have taken shelter in the city after their mass exodus from Europe beginning with the end of XV. century. Due to its close links to the woollen manufacture in the city, the first section of the thesis deals with the establishment and the institutional development of the Salonican Jewish community. The second and the third sections concern themselves chiefly with the role of the Ottoman state in the development of the Salonica woollen manufacture, the methods applied in the city in cloth production and the organization of the yearly official çuha purchases from Salonica. iii

3 ÖNSÖZ Selanik yünlü dokumacılığının geçirdiği tarihi seyri konu alan bu tez, ilk günden itibaren birtakım güçlüklerle karşılaşmıştır. Bu durumun en önemli nedeni, Osmanlı iktisat tarihinin henüz yeterince aydınlatılamamış olmasıdır. Osmanlı dokumacılık merkezlerini inceleyen monografilerin sayıca az oluşu, Osmanlı tekstil tarihini bir çatı altında birleştiren bütüncül çalışmalara girişilmesini bir hayli güçleştirmektedir. Selanik te yürütülen yünlü dokumacılık faaliyetlerini ele alan bu tezin, bu sahada eksikliği hissedilen monografilerden birine giriş mahiyeti taşıdığı söylenebilir. Elbette Selanik yünlü dokumacılığını bütün vecheleriyle değerlendirmek, bir yüksek lisans tezinin mütevazı sınırlarını aşmaktadır. Bu nedenle tez kapsamında, özellikle iki konu üzerinde durulmuştur. Bunlardan ilki, Selanik teki yünlü kumaş üretiminin düzenlenme biçimidir. Yünlü kumaşın imal edilme sürecini layıkıyla kavrayabilmek için, meseleye geniş bir açıdan bakmak gerekmektedir. Bu amaçla bir yandan ikinci el kaynakların Orta ve Yeniçağlarda kumaş üretiminde kullanılan yöntemlere dair verdiği bilgilerden yararlanılmış; öte yandan özellikle hammaddenin toplanması ve bölge tacirlerinin Selanik yünlü piyasası üzerindeki etkileri hakkında Osmanlı arşiv belgelerinin tanıklığına başvurulmuştur. Tez kapsamında nispeten ayrıntılarıyla inceleme fırsatını bulduğumuz ikinci konu, Osmanlı Devleti ile Selanikli yünlü kumaş üreticileri arasındaki ilişkiler olmuştur. Osmanlı arşiv belgeleri, bu hususta bir hayli geniş bilgiler temin etmektedir. Osmanlı Devleti nin Selanik yünlü piyasası ile kurduğu ilişkinin ve kentte devlet adına üretilen senelik kumaşın hazırlanma sürecinin mümkün olduğunca kusursuz bir resmini sunabilmek amacıyla, aralarında Mühimme defterleri, Maliyeden Müdevver defterler, Baş Muhasebe Kalemi defterleri ve Kamil Kepeci tasnifinin yer aldığı birçok tasnifte geniş bir tarama yapılmıştır. Tez içinde atıfta bulunulan arşiv kayıtlarının künyelerini ve tarihlerini eksiksiz biçimde verebilmek için gerekli özen gösterilmiştir. Buna karşın çeşitli nedenlerden ötürü, bazı arşiv belgelerinin künyelerini diğerleri kadar açık yazmak mümkün olmamıştır. Böyle durumlarda, okuyucunun ilgili belgeye kolaylıkla iv

4 ulaşmasını temin etmek amacıyla, mümkün olduğunca anlaşılır tarifler geliştirilmiştir. Örneğin, sayfa numaraları verilmeyen ve öbekler halinde bir dosyada toplanmış defterin ilgili yerine atıfta BOA, MAD. 3360, 71. parça (Gurre-i Receb 1015/2 Kasım 1606) şeklinde bir künye kullanılmıştır. Tez içinde kullanılan belgeleri tarihlendirmede ise, nispeten daha büyük güçlüklerle karşılaşılmıştır. Özellikle konu ile alakalı mukataa defterlerinden alınan kayıtların kesin tarihlerine ulaşmak her zaman mümkün olmamıştır. Böyle durumlarda, çoğu zaman atıfta bulunulan kaydın tarihi yalnızca sene olarak verilmiştir. Şayet ilgili defterin farklı sayfalarında, atıfta bulunulan kaydın tarihini tespit etmede kullanılabilecek ipuçları varsa, bunlar değerlendirilerek belgenin tarihlendirilmesinde elde edilen yaklaşık sonuç esas alınmıştır. Böyle bir tez konusu seçmemde bana yardımcı olan ve tez çalışmalarım boyunca değerli katkılarıyla beni yönlendiren saygıdeğer hocam Feridun M. Emecen e teşekkürü bir borç bilirim. Bu arada tez konuma yakın ilgi göstererek benimle değerli fikirlerini paylaşan Kazuaki Sawai, Başbakanlık Osmanlı Arşivi ndeki araştırmalarımı desteklemek amacıyla ihtiyaç duyduğum kaynakları temin etmede elinden gelen yardımı esirgemeyen Michael Nizri ve Soumaya Louhichi ve tezin son halini vermemde gerekli teknik yardımı sağlayan değerli arkadaşım Özgür Oral a teşekkür etmek isterim. v

5 İÇİNDEKİLER ÖZ...iii ÖNSÖZ... iv İÇİNDEKİLER... vi TABLOLAR...vii KISALTMALAR...viii GİRİŞ... 1 I. BÖLÜM SELANİK YAHUDİ YERLEŞİMİ THESSALONİKİ DEN SELÂNİK E: YİTİK BİR YAHUDİ CEMAATİ (1492 DEN ÖNCE): SELANİK TE YENİ BİR YAHUDİ CEMAATİNİN OLUŞUMU (1492 DEN SONRA) Selanik Yahudi Cemaatinin Nüfus Yapısı Cemaat Yapılanması ve Toplumsal Hayat: Mahalli Cemaatlerin İşleyiş Tarzı: II. BÖLÜM SELANİK YÜNLÜ DOKUMACILIĞININ GELİŞİMİ SANAYİNİN KÖKENİ MESELESİ SELANİK YÜNLÜ DOKUMACILIĞININ GELİŞİMİNİN ALTINDA YATAN ETKENLER Uluslararası Ve Bölgesel Şartlar Osmanlı Devleti ve Selanik te Bir Yünlü İmalatı Merkezinin Doğuşu Selanik Çuhasının Osmanlı Devleti Açısından Önemi Selanik Yünlü Piyasası Üzerinde Devlet Etkisi Cemaat Yapısı ve Yünlü Dokumacılık KUMAŞIN ÜRETİMİ Hammadde Temini Yün Boya Maddeleri Yünlü Kumaşın Üretim Safhası SELANİK TE ÜRETİLEN KUMAŞ ÇEŞİTLERİ: III. BÖLÜM DEVLET İLE SELANİKLİ DOKUMACILAR ARASINDAKİ İLİŞKİLER BAŞLANGIÇ DÖNEMİ: SENELİK KUMAŞ TESLİMATININ ORGANİZASYONU Kumaşın Dokutulması: Kumaşın Satın Alınması: Çuha Ödemelerinde Kullanılan Kaynaklar: Genel Mali Dengesizliğin Çuha Alımları Üzerindeki Etkisi: Çuha Ödemelerinin Düzenlenmesinde Yeni Dönem Selanikli Dokumacılara Paralarının Ödenmesi Çuhanın İstanbul a Nakledilmesi: SONUÇ KAYNAKÇA vi

6 TABLOLAR Tablo I Tablo II / Senelerinde Selanik ten Alınan Çuhanın Fiyatları s / Tarihleri Arasında Çuha Muhasebesinin Gelir Kaynakları s. 89 Tablo III / Yılları Arasında Selanik Çuhası Alımında Kullanılan Gelir Kaynakları s. 90 Tablo IV / ve / Muhasebelerine Göre Selanik te Çuha Alımına Kaynaklık Eden Mukataalar s. 98 Tablo V / Yılları Arasında Çuha Alımına Ocaklık Tayin Edilen Gelirler s. 102 Tablo VI 1034/ Senesine Ait Yeniçeri Çuhasını İstanbul a Taşıyan Gemilerin Yükleri s. 109 vii

7 KISALTMALAR a.g.e. Adı Geçen Eser A. DVN. MHM. Bâb-ı Asâfi, Divan-ı Hümayun Kalemi, Mühimme Defterleri A. NŞT Bâb-ı Asâfi, Nişan Kalemi Defterleri AÜDTCFD Bkz. BOA bs. BSOAS Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi Bakınız Başbakanlık Osmanlı Arşivi Basım Bulletin of the School of Oriental and African Studies C. Cilt çev. Çeviren D. AVM Bâb-ı Defteri, Avlonya Mukataası Kalemi Evrakı D. BMK Bâb-ı Defteri, Baş Mukataa Kalemi Defterleri D. BŞM Bâb-ı Defteri, Baş Muhasebe Kalemi Defterleri D. EVM Bâb-ı Defteri, Evamir-i Maliye Kalemi Defterleri D. HSK Bâb-ı Defteri, Haslar Mukataası Kalemi Defterleri DİA ed. EHR EI 2 EJ GAAD Haz. hük. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Editör The Economic History Review Encylopedia of Islam, 2nd Edition Encyclopædia Judaica Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi Hazırlayan Hüküm viii

8 IJMES IJTS IRCICA İA İFM JEH JEEH JESHO JMH JTS KK Krş. MAD MD MDZ MHR No. RE.M.M.M. Review REJ International Journal of Middle East Studies International Journal of Turkish Studies Research Centre for Islamic History, Art and Culture Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası The Journal of Economic History Journal of European Economic History Journal of the Economic and the Social History of the Orient The Journal of Modern History Journal of Turkish Studies Kamil Kepeci Tasnifi Karşılaştırınız Maliyeden Müdevver Defterler Serisi Mühimme Defteri Mühimme Defteri Zeyli Mediterranean Historical Review Numara Revue du Monde Musulman et de la Mediterranée Review: A Journal of the Fernand Braudel Center Revue des Études Juives s. Sayfa TD TED TT TTK Tarih Dergisi Tarih Enstitüsü Dergisi Tapu Tahrir Defteri Türk Tarih Kurumu ix

9 t.y. Basım Tarihi Yok. v. Varak yay. Yayımlayan x

10 GİRİŞ Osmanlı devri Selanik yünlü dokumacılığını anlamaya yönelik herhangi bir çalışma, araştırmacının birbirinden bir hayli farklı iki saha hakkında asgari seviyede bilgiye sahip olmasını gerektirmektedir. Bu sahalardan ilki Osmanlı iktisat tarihi, diğeri ise Osmanlı Yahudiliği tarihidir. Osmanlı tarihinin diğer alanlarıyla karşılaştırıldığında, Osmanlı iktisat ve ticaret dünyasını konu alan monografilerin sayıca yeterli seviyede olmadığı dikkati çekmektedir. Her ne kadar XX. yüzyılın ikinci yarısıyla birlikte, Osmanlı medeniyetini aynı zamanda canlı bir iktisadi bünye olarak kabul eden anlayış yaygınlık kazansa da 1, Osmanlı büyümesinin altında yatan maddi nedenler bugün için bütünüyle aydınlatılabilmiş değildir. Osmanlı iktisadi hayatını konu edinen çalışmalar arasında, Osmanlı dokumacılık merkezlerine dair hazırlanan araştırmalar bizim açımızdan ayrı bir yer tutmaktadır. XVI. ve XVII. yüzyıllarda faaliyet gösteren diğer Osmanlı dokumacılık merkezlerine dair yapılan çalışmaların temin ettiği veriler, Selanik yünlü dokumacılığını anlayabilmek açısından iyi bir karşılaştırma malzemesi olarak kullanılabilir. Bunlar arasında en ayrıntılı biçimde incelenen merkez, transit ipek ticaretinin yanı sıra ipekli imalatı ile meşhur olan Bursa olmuştur 2. Bir dönem Osmanlı ticari hayatının atardamarı mesabesinde yer alan bu dokumacılık merkezinin, XVI. yüzyılın sonuyla birlikte hissedilen genel fiyat artışından nasıl etkilendiğine dair müstakil bir çalışmanın kaleme alınmış olması, bize yeni bir bakış açısı kazandırmaktadır 3. Böylece hemen hemen aynı dönemde ciddi bir buhrana girdiği iddia edilen Selanik yünlü dokumacılığının karşı karşıya kaldığı güçlükleri tarif etmek daha kolay bir hal almaktadır. Osmanlı İmparatorluğu nda üretilen yünlü kumaşlar üzerine bugüne değin hazırlanan çalışmalar ise çok daha az sayıdadır. Bunlar arasında Todorov un Sofya 1 Halil İnalcık, Impact of the Annales School on Ottoman Studies and New Findings, Review, C: I, No: 3-4, 1978, s Halil İnalcık, 15. Asır Türkiye İktisadî ve İçtimaî Tarihi Kaynakları, İFM, C: XV, No: 1-4, , s ; Halil İnalcık, Bursa I: XV. Asır Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar, Belleten, C: XXIV, No: 93, 1960, s ; Halil İnalcık, Bursa and the Commerce of the Levant, JESHO, C: III, No: 2, 1960, s ; Fahri Dalsar, Türkiye Sanayi ve Ticaret Tarihinde Bursa da İpekçilik, İstanbul, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi, 1960; Murat Çizakça, A Short History of the Bursa Silk Industry ( ), JESHO, C: XXIII, No: 1-2, 1980, s Murat Çizakça, Price History and the Bursa Silk Industry: A Study in Ottoman Industrial Decline, , The Journal of Economic History, C: XL, No: 3, 1980, s

11 ve Filibe yi konu alan araştırması 4, incelediği zaman dilimi bakımından tezimizin ilgilendiği döneme bir hayli uzaktır. Bununla birlikte XVII. yüzyılın başı için, tiftik yünü kullanılarak imal edilen sof ve muhayyerleri önemli bir ticari değer taşıyan Ankara yünlü imalatı hakkında önemli iki kaynak bulunmaktadır 5. Osmanlı dokumacılık tarihi bakımından önemli bir yer tutan bir diğer yünlü imalatı merkezi ise, bir ölçüye kadar Selanik in kaderini paylaşan Safed dir. Bu kentteki yünlü dokumacılık, İspanyol kökenli Yahudilerin kitleler halinde bölgeye yerleşmesinden sonra hızlı bir tırmanışa geçmiştir. Safed deki dokumacılık faaliyetleri üzerine şu ana değin iki ayrı makale yayımlanmıştır. Bunlardan ilki İbranice kaleme alındığından istifade edilmesi oldukça güçtür 6. Schwarzfuchs tarafından neşredilen diğer çalışma ise, aslen Safed tekstil sanayiini ele alarak bölge Yahudiliğinin gerilemesini incelemektedir 7. Elbette, şu ana kadar zikredilen dokumacılık merkezlerini bir üst çatı altında birleştirmeyi deneyen herhangi bir çalışmanın bulunmaması, Osmanlı tekstil imalatı tarihinin bütüncül bir biçimde kavranmasını engellemektedir. XVI. yüzyılda Akdeniz havzasının önde gelen yünlü dokuma merkezlerinden biri haline gelen Selanik in bu şöhreti, daima aynı dönemde kentte canlı bir ticari ve iktisadi hayat sürmekte olan İspanyol kökenli Yahudilerin varlığıyla bağlantılı olarak dile getirilmektedir. Selanik yünlü imalatının en azından üretim safhasında Yahudi dokumacıların sahip olduğu tartışmasız tekel, konuyu ister istemez Selanik Yahudi cemaatinin tarihiyle yakından ilişkili hale getirmektedir. Elbette bu durum da, tezimize kaynaklık eden diğer materyaller gibi, Osmanlı Yahudi tarihi araştırmalarının taşıdığı hususiyet ve zayıflıkları değerlendirme zaruretini doğurmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu nda yaşayan Yahudi toplulukları ile ilgili herhangi bir konuda inceleme yapmak isteyen bir araştırmacının önündeki en büyük 4 Nikolay Todorov, 19. Yüzyılın İlk Yarısında Bulgaristan Esnaf Teşkilâtında Bazı Karakter Değişmeleri, İFM, C: XXVII, No: 1-2, , s Özer Ergenç, Yılları Arasında Ankara İktisadî Tarihine Ait Araştırmalar, Türkiye İktisat Tarihi Semineri, ed. Osman Akyar, Ünal Nalbantoğlu, Ankara, 1975, s ; Suraiya Faroqhi, Mohair Manufacture and Mohair Workshops in Seventeenth Century Ankara, İFM, C: XLI, No: 1-4, , s Şemuel Avitsur, Safed-XV. Yüzyılda Bir Yünlü Dokuma Merkezi, Sefunot, C: VI, 1962, s (İbranice). 7 Simon Schwarzfuchs, La Décadence de la Gallilèe Juive du XVI e Siècle et la Crise du Textile au Proche Orient, Revue des Études Juives, No: 121, 1962, s

12 engellerden biri, bugüne değin Osmanlı Yahudilerine dair telif edilen ilk elden kaynakların ve araştırma eserlerinin ekseriyetle ciddi bir nesnellik sorunu taşımasıdır. Konuyla ilgili mevcut eserlerin büyük çoğunluğu, bilimsel araştırma teknikleri yerine popüler bir üslubun hakim olduğu derlemeler hüviyeti taşımaktadırlar. Kimi hallerde akademik çevrelere de sirayet eden bu bilimsel zayıflık, Osmanlı Yahudiliğinin incelenmesinde nesnellik ve tarafsızlık ölçütlerinin ihmal edilmesi sonucunu doğurabilmektedir. Osmanlı Yahudilerine dair kaleme alınan en ciddi araştırma eserlerinde dahi, mevzunun bizatihi ihtiva ettiği hassasiyetten ötürü, sıklıkla tekrarlanan duygusal yaklaşımlar yer alabilmektedir. Görünüşe göre, bunun başlıca iki nedeni bulunmaktadır. Öncelikle İbrani tarihçiliğinin yeni bir canlanma evresine girdiği XVI. yüzyılın başından itibaren İbranice vekayinamelerde ortaya çıkan Osmanlı imajı, kendinden sonra gelen Yahudi kuşakları esaslı biçimde etkilemiştir. İspanya ve Portekiz başta olmak üzere, Avrupa nın birçok ülkesinden kovulan Yahudilere kucak açan Osmanlı sultanları, XVI. yüzyıl İbrani kaynaklarında çoğu defa kendilerinden minnet ve şükran duygularıyla bahsedilen tarihi şahsiyetler niteliğini kazandılar. Bu durum en veciz ifadesini, Osmanlı padişahlarının dünya üzerindeki tüm Yahudileri Filistin de toplayarak kurtuluşa ermelerini sağlayacakları biçiminde, Kandiye hahamı Eliya Kapsali nin tarihinde 8 ve zalim Hıristiyan hükümdarlara kıyasla cömert ve hayırsever Osmanlı sultanlarını öven Mısırlı Yosef Sambari nin vekayinamesinde bulmuştur 9. Bu iki öncü çalışma dışında, XVI. ve XVII. yüzyıllarda kaleme alınan İbranice eserlerin de geneli itibariyle aynı zihniyeti yansıttıklarını söylemek mümkündür. Osmanlı İmparatorluğu nun yıkılışına değin geçen uzun sürede, Osmanlı Yahudi tebaasının devlete bakış açısında köklü değişimler yaşanmadığından, Osmanlı Yahudilerinin tarihini yeni bir gözle yazma ihtiyacı doğmamıştır Uriel Heyd, Osmanlı Tarihi için İbranice Kaynaklar, VI. Türk Tarih Kongresi, Ankara Ekim 1961, Ankara, TTK Basımevi, 1967, s Mark R. Cohen, Haç ve Hilâl Altında: Ortaçağlarda Yahudiler, çev. Ahmet Fethi, İstanbul, Sarmal Yayınevi, 1997, s. 268, not Osmanlı Yahudi toplumunu inceleyen öncü çalışmalar ve bu çalışmaların müellifleri hakkında derli toplu bilgi için bkz.: Giacomo Saban, Osmanlı Yahudileri nin İlk Tarihçeleri, Tarih ve Toplum, No: 29, 1986, s Ayrıca ağırlıklı olarak cumhuriyet devrini kapsamasına rağmen, Osmanlı ve Türkiye Yahudilerini ve Museviliğini konu alan ve Türk okuyucuya ulaşan araştırmaların ayrıntılı bir dökümü için bkz.: Rıfat N. Bali, Türkiye de Yayımlanmış Yahudilikle İlgili Kitap, Tez ve Makaleler Bibliyografyası ( ), İstanbul, Turkuaz Yayınları, 2004.

13 Osmanlı İmparatorluğu sınırları dahilinde yaşayan Yahudi topluluklarına dair yapılan incelemelerin duygusal bir yaklaşımla ele alınmasına neden olan etkenlerden bir diğeri ise, Osmanlı Yahudi tebaasının 1492 yılını esas alarak yaptığı anma merasimleridir. Sefarad Yahudilerinin Osmanlı topraklarına kabulünün 400. ve 500. yılı anısına yapılan faaliyetler, Osmanlı Yahudiliği tarihçiliği üzerindeki duygusal sis perdesinin kalınlaşmasına yardımcı olmuştur 11. Bu noktada 500. yıldönümü etkinlikleri arasında yayımlanan bazı kitapların, ciddi bir akademik disiplinin örnekleri olmasına karşın, anlaşılır nedenlerle, meseleye yeni bir bakış açısı kazandırmaktan ziyade bilinen kalıpları tekrarlayan derleme eserler niteliğini taşıdıklarını belirtmek gerekir 12. Selanik yünlü dokumacılığı üzerine hazırlanan bu tez, kaynaklar açısından birtakım güçlükleri beraberinde getirmektedir. Bu güçlüğün önde gelen nedenlerinden biri, Osmanlı dönemi Selanik yünlü imalatına Osmanlı iktisat tarihi üzerine yazılan hemen her kitapta değinilmesine rağmen, konuyu derinlemesine inceleyen çalışmaların ya erişilmesi ve kullanılması son derece güç yayınlar ya da sayıca pek fazla olmayan nispeten kısa araştırmalar olmasıdır. Sanayi öncesi toplumlarda en gelişkin sınai faaliyetin, kumaş üretimi olduğu yaygın kabul gören bir görüş olmasına rağmen, Osmanlı İmparatorluğu nun yünlü kumaş imalatında ilk akla gelen merkezlerden biri olan Selanik için, XVI. ve XVII. yüzyıllardaki yünlü dokuma faaliyetlerini kapsayan Türkçe bir çalışma neredeyse yoktur. Halil Sahillioğlu tarafından yazılan Yeniçeri Çukası ve II. Bayezid in Son Yıllarında Yeniçeri Çukası Muhasebesi, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 2-3, İstanbul ( ) adlı makale, bu konuda elimizde bulunan tek Türkçe çalışmadır. Bununla birlikte Sahillioğlu nun bu makalede, esas itibariyle devletin kapıkulu ocakları için Selanik ten satın aldığı yıllık kumaşın kayıtlarını ihtiva eden bir muhasebe defterinden yola çıkarak, devletin Selanik yünlü imalatı ile olan ilişkisini 11 Osmanlı İmparatorluğu na iltica eden Yahudilerin gelişlerinin 400. yılı kutlamaları için bkz.: Mahir Aydın, Musevilerin Osmanlı Topraklarına Kabûlünün 400. Yıldönümü Kutlamaları, Osmanlı Araştırmaları, C: XIII, 1993, s ; 500. yıl kutlamaları için bkz.: Salâhi R. Sonyel, Osmanlı İmparatorluğu na Yapılan İlk Musevi Göçlerinin Beşyüzüncü Yıldönümü, Belleten, C: LVI, No: 215, 1992, s Osmanlı Yahudiliği tarihi söylemi için, bizzat kendi söylemi tartışmalı olan şu seri makalelere bkz.: Rıfat N. Bali, Osmanlı/Türk Yahudiliği Tarihi ile İlgili Yayınlar ve İçerdikleri Tarih Söylemi, Toplumsal Tarih, C: VI, No: 32, 1996, s ; C: VI, No: 33, 1996, s ; C: VI, No: 34, 1996, s

14 incelediğini belirtmek gerekir. Bu nedenle konumuz açısından vazgeçilmez bilgiler temin etmesine rağmen, zikredilen makale bize Selanik teki üretim süreci ve ürünün pazarlanma yöntemleri hakkında yardımcı olmamaktadır. Yukarıda adı geçen makale dışında, Selanik yünlü dokumacılığı inceleyen başka bir Türkçe kaynak bulunmamaktadır. Buna karşın XX. yüzyılın başından itibaren, Selanik Yahudi cemaatinin toplumsal ve kültürel hayatına hasredilmiş çalışmalar dışında, yabancı araştırmacılar tarafından kentte sürdürülen dokumacılık faaliyetlerine dair birtakım yazılar yayımlanmıştır. Bunların başında bizim maalesef temin edip kullanma imkanına kavuşamadığımız I. S. Emmanuel in Historie de L Industrie des Tissus des Israélites de Salonique, Paris (1935) adlı kitabı gelmektedir. Selanik yünlü dokumacılığını inceleyen bu müstakil çalışma, görünüşe göre, yazarın aynı basım tarihini taşıyan Historie des Israélites de Salonique, Thonon-Paris ( ) adlı daha geniş kapsamlı çalışmasından yapılan bir ayrı basımdır. Selanik teki yünlü kumaş dokumacılığı kentte yaşamakta olan Yahudi nüfusa ait bir meslek kolunu teşkil ettiğinden, konu Yahudi araştırmacılar arasında geniş ilgi uyandırmıştır. Bunlar arasında Shemuel Avitsur un, Selanik te Yünlü Dokuma Sanayi Sefunot, 12 ( ), s ve A. Shohat ın Selanik te Sultanın Giyimi, Sefunot, 18 (1978), s adlı makaleleri İbranice kaleme alınarak İsrail de yayımlanmıştır. Mutlu bir tesadüf eseri bu iki makaleyi elde etmek mümkün olduğu halde, aşılması güç dil zorluğu nedeniyle bu tezde kullanmak mümkün olmamıştır. Yine İsrail de, Bar-Ilan Üniversitesi nde neşredilen Simon Schwarzfuchs a ait Quand commença le déclin de l industrie textile des Juifs de Salonique?, The Mediterranean and the Jews Banking, Finance and International Trade (XVI-XVIII centuries), ed. A. Toaff, S. Scwarzfuchs, Ramat- Gan (1989), s adını taşıyan makalede, İbrani ve Fransız kaynaklarının ışığı altında Selanik yünlü dokumacılık sektörünün hangi tarihte gerilemeğe başladığı tartışılmaktadır. Gilles Veinstein, Sur la draperie Juive de Salonique (XVIe-XVIIe siècles), Revue du Monde Musulman et de la Méditerranée, 66 ( ) isimli makalesinde, Osmanlı tarihçilerinin konuyla ilgili saptamalarını bazı Osmanlı arşiv belgelerinin yardımıyla değerlendirme yolunu seçmiştir.

15 Selanik yünlü dokumacılığı üzerine en kapsamlı araştırmalar, Osmanlı dönemi Balkan yerleşimlerinin toplumsal ve ekonomik gelişimi hakkında bir doktora tezi hazırlayan Benjamin Braude dan gelmiştir 13. Braude, aslen doktora çalışması içinde kullandığı verilerden yola çıkarak Selanik yünlü dokumacılığının menşei, dokumacılık faaliyetlerinin gelişimi, Selanik yünlülerinin uluslararası ticaretteki yeri, Avrupa milletlerinin rekabeti karşısında Selanik kumaşlarının pazar payı ve yünlü sanayisinin gerilemesi üzerine muhtelif makaleler yayımlamıştır. Bu makalelerden ilki International Competition and Domestic Cloth in the Ottoman Empire, : A Study in Undevelopment, Review: A Journal of the Fernand Braudel Center, II (3) (1979), s adıyla Binghamton da neşredilmiştir. Braude bu makalesinde, özellikle İngiliz yünlü kumaşlarının Doğu Akdeniz iskelelerine gelmesinin ve Balkan yününe yönelik Avrupa talebinin artmasının, Selanik yünlü imalatı üzerinde bıraktığı olumsuz etkileri incelemektedir. Araştırmacının Doğu Akdeniz Ekonomisinde Selanik Yünlülerinin Üretimi Pea mim, 15 (1983), s künyesiyle yayımlanan makalesi, İbranice kaleme alınmış olup maalesef bu makaleye ulaşmak mümkün olmamıştır. Braude tarafından konu üzerine neşredilen önemli bir diğer makale, The Rise and Fall of Salonica Woollens, : Technology Transfer and Western Competition, Mediterranean Historical Review, 6: 2 (1991), s adını taşımaktadır. Yazar bu çalışmasında, Selanik yünlü sanayiinin teknolojik kökenlerine özel bir yer ayırmakta ve Selanik te yünlü dokumacılığının üretim kapasitesi hakkında değerlendirmeler yapmaktadır. Konu üzerine şu ana değin yapılan çalışmaların belirgin özelliklerinden biri, Osmanlı arşiv belgelerini ve Osmanlıca ana kaynakları ihmal etmeleridir. Selanikli yünlü dokumacılardan bahsedilirken sıkça tekrarlanan birkaç mühimme kaydı dışında, yukarıda sayılan araştırmalar, konuya ya İbrani kaynakları ya da bu dönemde tutulan batılı kaynakların gözüyle bakmaktadırlar. Elbette, özellikle Yahudi asıllı araştırmacılar açısından, XVI. ve XVII. yüzyıllara ait İbranice kaynaklar, zengin bir tarihsel malzeme oluşturmaktadır. Genel olarak Osmanlı tarihi, özel olarak 13 Benjamin Braude, Community and Conflict in the Economy of the Ottoman Balkans, , (basılmamış doktora tezi), Harvard University, 1978.

16 ise Osmanlı İmparatorluğu nda yaşayan Yahudilerin tarihi açısından İbranice kaynakların ne denli önem taşıdığı çeşitli platformlarda dile getirilmiştir 14. Konumuzu ilgilendiren devre ait Yahudi kaynakları kabaca ikiye ayrılır. Bunlardan ilki, Osmanlı siyasi tarihine kıymetli katkılar yapan İbranice vekayinamelerdir 15. Fakat bizim açımızdan çok daha büyük ehemmiyete sahip olan kaynak türü, yabancı literatürde responsa adıyla bilinen Yahudi fetva mecmualarıdır. XVI. ve XVII. yüzyıllarda, İtalya ve Osmanlı İmparatorluğu nda zengin bir responsa külliyatı oluştuğu bilinmektedir. Soru ve cevaplar üzerine kurulu bu mecmualar, muhtelif konularda yöneltilen sorulara karşı hahamların Musevi hukukundan yaptığı çıkarımlara göre verdiği cevapları ihtiva etmektedir 16. Bu nedenle kimi zaman, Yahudiler tarafından işletilen Selanik yünlü dokuma sanayii üzerine Osmanlı arşiv belgelerinde rastlanamayacak türden bilgilere, bu cevaplardan ulaşmak mümkün olabilmektedir. Elinizdeki çalışmanın en büyük eksikliği, Selanik teki dokumacılık faaliyetlerine, dokumacıların toplumsal hayatlarına ve kumaşın işlenme sürecine yakından bakmamızı sağlayacak bu tür belgelere erişememiş olmasıdır. Bununla birlikte bu tez, bugüne değin hiç kullanılmamış olan birtakım Osmanlı arşiv belgelerinin yardımıyla konuya yeni bir yaklaşım getirmeği hedeflemektedir. Osmanlı Devleti nin hakimiyeti altında bulunan gayrimüslim azınlıkların toplumsal hayatlarına dair yapılacak herhangi bir çalışmada, Osmanlı arşiv belgelerinin ne denli önemli bir yer tutabileceği bu sahanın farklı isimleri tarafından dile getirilmiştir 17. XX. yüzyılın ikinci yarısıyla birlikte, Osmanlı 14 Jacob Landau, Hebrew Sources for the Socio-Economic History of the Ottoman Empire, Der Islam, C: LIV, 1977, s ; Jacob M. Landau, Osmanlı İmparatorluğu nun Sosyo-Ekonomik Tarihi Hakkında İbranice Kaynaklar, VIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara Ekim 1976, C: II, Ankara, TTK Basımevi, 1981, s ; Uriel Heyd, a.g.e., s Uriel Heyd, a.g.e., s Responsa literatürünün ne tür bilgiler ihtiva ettiği ve bünyesinde barındırdığı muhtemel eksiklikler hakkında bkz.: Aryeh Shmuelevitz, The Responsa as a Source for the History of the Ottoman Empire, Ottoman History and Society: Jewish Sources, Istanbul, The Isis Press, 1999, s (Bu yazı, yazarın The Jews of the Ottoman Empire in the Late Fifteenth and Sixteenth Centuries: Administrative, Economic, Legal and Social Relations as Reflected in the Responsa, Leiden, E. J. Brill, 1984 adlı çalışmasının 1-9 sayfaları arasından alınmıştır); Marc D. Angel, The Responsa Literature in the Ottoman Empire as a Source for the Study of Ottoman Jewry, The Jews of the Ottoman Empire, ed. Avigdor Levy, Princeton, The Darwin Press, Inc., 1994, s Halil İnalcık, Ottoman Archival Materials on Millets, Christians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society, ed. Benjamin Braude ve Bernard Lewis, C: I, New York, Holmes-Meier Publishers, 1982, s ; Amnon Cohen, Ottoman Sources for the History of Ottoman Jews: How Important?, The Jews of the Ottoman Empire, ed. Avigdor Levy, Princeton, The Darwin Press, Inc., 1994, s

17 Yahudilerini Osmanlı arşiv belgelerinin tanıklığıyla değerlendiren öncü çalışmalar kağıda dökülmeğe başlanmıştır. Örneğin, son zamanlarda Feridun M. Emecen tarafından Manisa Yahudileri üzerine yayımlanan araştırma 18, tahrir defterlerinin sağladığı malumatı yoğun biçimde kullanmasıyla diğerlerinden ayrılmaktadır. Böylece Yahudilere ait kaynakların doğrudan kullanılamamasının yarattığı eksikliğin, muazzam bir yekuna ulaşan Osmanlı kaynakları vasıtasıyla önemli ölçüde telafi edilebileceği anlaşılmaktadır. Dini azınlıklar hakkında bilgi veren Osmanlı arşiv kaynakları arasında, tezimizin konusu bakımından, Selanik kent dokusunun ve toplumsal hayatın içine sızmamızı sağlayacak şeriyye sicillerinin en ayrıcalıklı yeri tutması beklenebilirdi 19. Ama ne yazık ki, Selanik şeriyye sicillerinin, ancak XVII. yüzyılın son yıllarından itibaren gelen kayıtları bugün elimizdedir. Şeriyye sicilleri gibi merkezi öneme sahip bir kaynak türünden yoksun olmamıza rağmen, Başbakanlık Osmanlı Arşivi nde bulunan birçok belge ve defter fonu tezimizi besleyen bilgi tabanını teşkil etmeğe devam etmektedir. Bunlar arasında iki ayrı defter türü, bizim açımızdan özel bir ehemmiyete sahiptir. Osmanlı tarihçiliğinin en yoğun kullanılan defter serisi olma özelliğini taşıyan Mühimme defterleri, elbette bizim tezimiz açısından da vazgeçilmez bir kaynak olma vasfını taşımaktadır. Mühimme defterlerinden Selanik yünlü dokumacılığı ile ilgili çıkarılan hükümlerin önemli bir kısmı, birbirini tekrar eder niteliktedir. Fakat her şeye rağmen, bazı mühimme kayıtlarındaki tafsilat ve devletin Selanikli dokumacılarla tesis ettiği özel ilişkiye dair verdiği malumat göz ardı edilemeyecek cinstendir. Konumuzu ilgilendiren mühimme kayıtları, 980/ tarihinden itibaren kesafet kazanmaktadır. Tez kapsamında en fazla yararlandığımız bir başka defter türü ise, ahkam ve maliye ahkam defterleridir. Kamil Kepeci ve Maliyeden Müdevver Defterler tasifleri içinde dağınık halde bulunan bu defterlerin ihtiva ettiği kayıtlar, mühimme hükümleriyle benzerlik göstermektedir. Ancak bu defterlerin çoğunda, belirgin biçimde mali konulara öncelik verilmiştir. Bu nedenle tezimizin iktisadi vechesi göz 18 Feridun M. Emecen, Unutulmuş Bir Cemaat: Manisa Yahudileri, İstanbul, Eren Yayıncılık, Örnek olarak bkz.: Amnon Cohen, A World Within: Jewish Life as Reflected in Muslim Court Documents from the Sijill of Jerusalem (XVIth Century), Philadelphia, University of Pennsylvania Center for Judaic Studies, 1994.

18 önüne getirildiğinde, bu defterlerde yer alan bazı hükümlerin bizim açımızdan ne derece önem taşıdığı anlaşılacaktır. Özellikle 61 numaralı Kamil Kepeci ve numaralı Maliyeden Müdevver defterlerinde bulunan ve sırasıyla 927/ ve 932/ tarihlerini taşıyan birkaç hüküm, Selanik yünlü dokumacılığının erken devrine ait yegane bilgi kaynaklarından birini oluşturmaktadır. Geneli itibarıyla bakıldığında ise, bu defterlerde yine mühimme kayıtlarında olduğu gibi devletin Selanik ten satın aldığı yıllık yünlü kumaşın miktarı, kumaşın toplanma biçimi, devletin ödeme takvimi, ödemelerde kullanılan sıcak para kaynakları, dokumacıların şikayetleri ve kumaşın İstanbul a taşınması gibi konular önde gelmektedir. Yukarıda değinildiği üzere mühimme ve ahkam defterlerinde geçen hükümler, Selanik teki üretim sürecine ışık tutmaktan ziyade, merkezi hükümetin Selanik ten yaptığı kumaş alımları etrafında yoğunlaşmaktadır. Bu belgelere dayanarak, Selanik te kapıkulu ocakları için işlenen ve yılın belirli dönemlerinde görevli devlet memurlarının nezaretinde İstanbul a yollanan kumaşlar hakkında nispeten ayrıntılı bir tablo resmetmek mümkündür. Nitekim tez içinde bu hususa, bizi ilgilendirdiği ölçüde ayrı bir yer açılacaktır. Fakat gözden kaçırılmaması gereken bir husus, Selanik teki yünlü dokuma faaliyetlerinin, üretim sürecinin ve malın dağıtımının ilk elde adı geçen belgelerin işaret ettiğinden çok daha girift bir yapı arz ettiğidir. Osmanlı hükümeti, Selanik teki üretim faaliyetlerinin ayrıntılarına dair raporlar tutmak yerine, kendi mali önceliklerini ilgilendiren hususlarda emirler sadretme ihtiyacını duymuştur. Bu nedenle dokumacılık sektörünün işleyişini daha iyi kavrayabilmek için, ikinci elden kaynaklara başvurmak elzemdir. Bununla birlikte yabancı literatürde sıkça tekrarlanan bazı iddiaları, Osmanlı arşiv belgelerinin temin ettiği malumatla karşılaştırarak denetleme imkanı da vardır. Çalışmalarımız esnasında yoğun biçimde kullandığımız bir başka kaynak türü ise, Kamil Kepeci ve Maliyeden Müdevver Defterler tasniflerinde yer alan muhâsebe-i harc-ı çukahâ başlığı altında toplanabilecek defterlerdir. Bunlar, devletin Selanik ten aldığı kumaşların muhasebe kayıtlarını içeren ve yıllara göre tanzim edilmiş olan defterlerdir. Bu defterlerin bilinen en erken tarihlilerinden biri, yukarıda ismini zikrettiğimiz makalesinde Halil Sahillioğlu tarafından yayımlanmıştır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi nde bu tür defterlerden bazen tek defter halinde, bazen farklı senelere ait defterlerle birlikte tek cilt içinde bolca

19 bulunmaktadır. Çuha muhasebeleri kabaca, merkezi hükümetin Dergâh-ı âli ocakları mensuplarına senelik olarak dağıtılan yünlü kumaşların ve bazen bu kumaşlara astarlık olarak kullanılan pamukluların kayıtlarını ihtiva etmektedir. Bir çuha muhasebesi, tertip edildiği sene içinde alınan kumaş için ödenen meblağın para kaynaklarını sayarak başlar. Muhasebelerin bizim açımızdan en önemli bölümlerinden biri, hangi yünlü kumaş cinsinden ne kadar satın alındığının kaydedildiği bölümdür. Bu kısma bakarak, devlet tarafından Selanik piyasasından belirtilen sene içinde ne miktarda malın çekildiğini tespit edebilmekteyiz. Muhasebeler, yünlü kumaşların Selanik ten toplanıp İstanbul da dağıtılmasına kadar geçen nispeten uzun bir zaman zarfında yapılan harcamaların bütününü içerdiklerinden, defterin başında verilen toplam meblağ ilk bakışta yanıltıcıdır. Devletin yünlüler için yaptığı harcamayı, mutlaka bir zira yünlü için ödenen birim fiyatla aynı cinsten satın alınan kumaş miktarının çarpımını esas alarak hesaplamak gerekir. Bu defterlerin mufassal olanlarının son kısmında ise, kumaşın Dergâh-ı âli ocaklarına nasıl dağıtıldığını gösteren bir tevziat bölümü de bulunmaktadır. Osmanlı arşiv belgeleri arasında, araştırmacıyı Selanik yünlü dokumacılığının sayısal verilerine en fazla yaklaştıran kaynak türlerinden biri mukataa defterleridir. Bab-ı Defteri nin Baş Muhasebe Kalemi ve Maliyeden Müdevver Defterler başta olmak üzre, yine Bab-ı Defteri ye bağlı muhtelif tasniflerde yer alan mukataa defterleri arasında, Selanik ve havalisinin mukataa kayıtlarını havi bazı defterlere rastlamak mümkündür. Bu defterlerde Selanik ve civarına dair verilen bilgiler bizim için önemlidir. Öncelikle bu defterlerde ismi geçen belli başlı mukataalardan yapılan kıst el-yevm ödemeleri arasında, Selanik ten yünlü kumaş alımına tahsis edilen meblağların kayıtlarına ulaşmak mümkündür. Böylece çuha muhasebelerinin giriş kısmında gösterilen ödeme kaynaklarına, ilk elden ulaşmak mümkün olmaktadır.

20 I. BÖLÜM SELANİK YAHUDİ YERLEŞİMİ Selanik in Osmanlı yönetimine girmesi, Yahudi tarihi açısından eşine az rastlanan bir gelişmenin doğuşu anlamına gelmektedir. Bu tarihten sonra Selanik, başta İspanyol kökenliler olmak üzere, Avrupa dan sürgün edilen birçok Yahudinin buluşma noktası olmuştur. Bu yönüyle Selanik, dünya tarihinde nüfusunun çoğunluğunu Yahudilerin teşkil ettiği birkaç şehirden biri olmuştur. Bu bölümde Selanik in siyasi ve kültürel açıdan Osmanlı hakimiyetine girmesi, kentin ilk Yahudi sakinleri, Avrupa kökenli Yahudilerin kente yerleşmesi ve Yahudi cemaatinin burada oluşturduğu toplumsal yapı hakkında bilgi verilecektir THESSALONİKİ DEN SELÂNİK E En ihtişamlı günlerini Bizans hakimiyeti altında yaşayan Selanik, bu dönemde imparatorluğun en önemli ikinci siyasi, ticari ve dini merkezi konumuna yükselmiştir. Bir yandan Balkanlar ı bir baştan diğer başa kat eden ticaret yollarının ağzında kurulan bu şehir, öte yandan yarımadanın içlerinden gelen kara ticaretini deniz ulaşımına bağlayan korunaklı bir limana sahipti. Bu elverişli coğrafi konumu nedeniyle Selanik, Bizans İmparatorluğu nun Avrupa yla yürüttüğü ticari faaliyetlerin önemli bir kısmına ev sahipliği yapmaktaydı. Üstelik Bizans 12

21 İmparatorluğu adına Balkanlar daki Grek-Hıristiyan kültürünün temsilciliğini üstlenen kent, kuzeydeki Slav bölgelerine bu inancı taşımada öncü bir rol oynamaktaydı. Bununla beraber Bizans İmparatorluğu nun gerilemesiyle birlikte Selanik de, eski görkeminden uzaklaşmağa başladı. Bizans İmparatorluğu nun iç karışıklıklar ve taht kavgalarıyla geçen son yüzyıllarında kent, tedricen ticari canlılığını ve bölgede sahip olduğu merkezi konumunu yitirmeğe yüz tuttu. Örneğin Selanik, XIV. yüzyılın ortalarında, Kantakuzenos ve Palaiologoslar arasında vuku bulan taht mücadelesi esnasında, şehirde çok sayıda bulunan manastırlarda ikamet etmekte olan zelotların idaresine geçti. Hatta bu keşişlerin Sırp despotu Stefan Duşan taraftarı bir yönetim göstermeleri üzerine, kent neredeyse Bizans tan kopma noktasına geldi. Bizans İmparatorluğu açısından kuşkusuz büyük bir felaket anlamına gelen bu siyasi zaaf, Türk tarihi açısından Selanik le ilgili ilk siyasi olayların başlangıcını oluşturmaktadır. Bu dönemde Türk beylikleri, Kantakuzenos un taht davasını desteklemekteydiler. Kantakuzenos un yardım çağrısı üzerine 1342 de Balkan topraklarına geçen Gazi Umur Bey, bir yandan imparatorun siyasi rakiplerinin ortadan kaldırılmasına yardım etmiş, öte yandan Kantakuzenos tarafından Selanik e boyun eğdirmek için girişilen harekata asker desteği sağlamıştır. Umur Bey in donanmasının imha edilmesinden sonra, Gazi Orhan Bey Kantakuzenos la birlikte hareket etmeğe devam etmiştir 1. Selanik in Osmanlı hakimiyetine giriş hikayesi oldukça karmaşıktır. Kentin Osmanlılar tarafından 1430 tarihinde nihai olarak fethedildiği bilinmekle birlikte, bundan önceki kısa süreli Osmanlı yönetimlerinin tarihi ve mahiyeti üzerine ayrıntılı bilgiler yoktur. Görünüşe göre, I. Murad devrinde Türk akıncıların Makedonya da düzenledikleri akınlar esnasında, 1387 yılında, Selanik Osmanlı hakimiyetine girmiştir. Fakat bu erken tarihli Osmanlı idaresinin, Selanik te kök salamadığı ve tahminen 1389 senesinde Osmanlıların kentten çekildiği görülmektedir 2. Bununla birlikte Selanik, ilk esaslı Osmanlı idaresini kentin I. Bayezid tarafından 1394 yılında 1 Donald M. Nicol, Bizans ın Son Yüzyılları ( ), çev. Bilge Umar, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999, s Donald Edgar Pitcher, Osmanlı İmparatorluğu nun Tarihsel Coğrafyası, çev. Bahar Tırnakcı, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 1999, s. 75,

22 ele geçirilmesinden sonra yaşamıştır 3. Bu dönemde, kentin henüz yoğun bir değişime uğramadığını ve büyük ölçüde eski Hıristiyan kimliğini muhafaza ettiğini düşünmek akla yatkındır. Osmanlıların Selanik üzerinde kurdukları bu ilk ciddi hakimiyet, I. Bayezid in 1402 Ankara Savaşı nı kaybetmesi üzerine sona ermiştir. Bu savaştan sonra Osmanlı ülkesinin dört kardeş arasında paylaşılması ve mütemadi bir saltanat mücadelesinin patlak vermesi, tahtı ele geçirmeğe çalışan şehzadelerin dışarıdan kendilerine destek aramaları neticesini doğurmuştur. Bu dönemde Osmanlıların Avrupa yakasında kalan topraklarını yöneten Süleyman Çelebi, kardeşlerine karşı verdiği taht mücadelesinde İmparator Manuel in desteğini sağlamak maksadıyla Selanik i 1403 yılında Bizanslılara iade etmiştir tarihinden sonra Selanik te yeniden tesis edilen Bizans idaresi, devamlı surette karşı karşıya kaldığı Osmanlı baskısı nedeniyle sağlam bir yapıya kavuşamadı. Nitekim Süleyman Çelebi tarafından eski sahiplerine terk edilen kent, 1411 de Musa Çelebi ve 1416 da Mehmed Çelebi tarafından iki kez kuşatıldı. Kuşkusuz bu durum, Selanik in tekrar Bizans İmparatorluğu nun hakimiyetine geçmesinden sonra bile, kente yönelik Türk siyasi ilgisinin sona ermediğini göstermektedir. Selanik e yönelik Osmanlı ilgisinin varlığını kanıtlayan bir diğer hadise, 1423 yılında kentin Venediklilerin eline geçmesine Osmanlı hükümetinin verdiği tepkidir seneleri arasındaki buhranlı günlerde çok zor bir duruma düşen Selanik halkı, artık Bizans imparatorunun kendilerini koruyacak gücünün kalmadığını anlamışlardı. Kent ahalisi, Venedik ve Türk yanlıları olmak üzere ikiye ayrıldı. Bizans tan yardım alma umudunun iyice tükendiğini gören kent despotu Andronikos, belirli şartlar karşılığında şehri Venediklilere teslim etti. Ancak Venediklilerin başlangıçta kararlaştırılan şartlara riayet etmemeleri, kentteki Türk taraftarı hizbin sayısının hızla artması sonucunu doğurdu. Üstelik Osmanlı Devleti, Selanik in 1423 yılında el değiştirmesini tanımadığını her resmi zeminde dile getirmekteydi. II. Murad a göre bir defa İslam toprağı haline gelmiş olan Selanik in, Bizans tan koparılarak Venedik e teslim edilmesi kabul edilemeyecek bir 3 Fahameddin Başar, Osmanlı Kaynaklarına Göre Osmanlı-Bizans Münasebetleri ( ), (basılmamış doktora tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1991, s G. Dennis, 1403 Tarihli Bizans-Türk Antlaşması, çev. Melek Delilbaşı, AÜDTCFD., C: XXIX, No: 1-4, , s

23 gelişmeydi 5. Dolayısıyla 1423 senesi, Venedik ile Osmanlı Devleti arasındaki uzun bir diplomatik krizin habercisi ve 1430 senesine kadar süren Venedik-Osmanlı savaşının başlangıcı oldu 6. Nihayet 1430 tarihiyle birlikte, Selanik nihai olarak Osmanlı egemenliğine girdi. Bu tarihten itibaren, şehirde ağır ilerleyen fakat etkili bir İslamlaşma süreci kendini hissettirmeğe başladı. Öncelikle fethin hemen ardından II. Murad, yıkımın eşiğine gelen kenti yeniden iskan edebilmek amacıyla şehirden kaçan Yunanlıları tekrar eski memleketlerinde yerleşmeğe çağırdı. Kuşatmanın uzaması üzerine kentte yağma yapılmasına izin verildiğinden 7, şehir halkının önemli bir bölümü Osmanlı askerlerince esir alınmıştı. II. Murad, kimi önde gelen esirlerin fidyelerini bizzat ödeyerek serbest kalmalarını sağladı ve bunları yeniden Selanik e yerleşmeleri için teşvik etti. Bunlarla yetinmeyen padişah, kenti ikinci ziyaretinde Yenice-i Vardar dan getirttiği 1000 kadar Türk göçmeni yeni fethedilen şehre yerleştirdi 8. Geleneksel Osmanlı fetih yöntemlerine uygun olarak, şehirdeki mal varlığını tespit etmek amacıyla ilk Selanik tahriri tertip edildi 9. Bu esnada birtakım kilise ve manastırların, eski maliklerinin elinden alınarak devlet malı haline getirildiği sanılmaktadır. Kent üzerindeki Osmanlı varlığını pekiştirmeye yönelik bu ilk düzenlemelere rağmen, şehrin Osmanlı idaresinde geçen ilk yıllarında Selanik te kalabalık bir Türk nüfusun bulunmadığı açıktır. Hatta Selanik in Grek-Ortodoks halkının, Osmanlı fethinden sonra kısmi bir toparlanma sürecine girdiğini ve dini yapılanmalarını yenileyebildiğini söylemek mümkündür Halil İnalcık, Byzantium and the Origins of the Crisis of 1444 Under the Light of Turkish Sources, Actes du XII e Congrès International D Études Byzantines, C: II, Beograd, 1964, s Melek Delilbaşı, Selânik in Venedik İdaresine Geçmesi ve Osmanlı-Venedik Savaşı ( ), Belleten, C: XL, No: 160, 1976, s ; Halil İnalcık, Murad II, İA, C: VIII, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1979, s M. Tayyib Gökbilgin, Selânik, İA, C: X, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1980, s Osmanlı iskan siyasetinde önemli bir yer tutan sürgünler için bkz.: Ömer Lütfi Barkan, Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler, İFM, C: XI, No: 1-4, , s , C: XIII, No: 1-4, , s , C: XV, No: 1-4, , s Osmanlı fetih yöntemleri hakkında bkz.: Halil İnalcık, Ottoman Methods of Conquest, Studia Islamica, C: II, 1954, s Speros Vryonis Jr., The Ottoman Conquest of Thessaloniki in 1430, Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society, ed. Anthony Bryer, Heath Lowry, Birmingham, The University of Birmingham Centre for Byzantine Studies, 1986, s ; Melek Delilbaşı, Selânik ve Yanya da Osmanlı Egemenliğinin Kurulması, Belleten, C: LI, No: 199, 1987, s

24 XV. yüzyılın ortalarından itibaren Selanik in nüfus yapısı ve mimari çehresinde yaşanan değişim hızlanmağa başladı. Kentin 1478 yılına ait mevcut ilk tahrir defteri üzerinde yapılan incelemeler, bu dönemde hatırı sayılır bir miktarda Türk yerleşimcinin Selanik e geldiğini ortaya koymaktadır. Tahrir defterinde, Hıristiyan mahallelere tabi cemaatler halinde teşkilatlandıkları görülen bu yeni Türk nüfus, çok büyük ihtimalle II. Mehmed in izlediği faal nüfus politikası sonucu, merkezi hükümet tarafından Selanik te iskan edilmelerine karar verilen sürgünlerden oluşmaktaydı. Nitekim II. Murad devrinde Yenice-i Vardar dan getirilenlerle birlikte, artık şehirde ciddi bir yekuna ulaşan bu göçmenlerin genellikle üretken bir kentli tabakayı temsil etmeleri, Selanik in ekonomik açıdan kuvvetlendirilmesi ve kentin toplumsal yapısının yeniden düzenlenmesi hususunda Osmanlı Devleti nin gösterdiği hassasiyeti gözler önüne sermektedir 11. Kentteki nüfus yapısının değişmesiyle birlikte, Selanik in mimari görünümü de esaslı biçimde değişmeğe başlamıştır. Şehrin ele geçirilmesinden hemen sonra II. Murad tarafından inşa ettirilen mescit ve hamam, gittikçe kalabalıklaşan Müslüman nüfusun ihtiyaçlarını karşılamakta yetersiz kalınca, birçok Osmanlı seçkini vasıtasıyla kent İslam mimarisinin yeni örnekleriyle bezenmiştir. Bununla beraber kentin Osmanlı yönetimiyle birlikte XVI. yüzyılda yeniden ticari bir ivme kazanmasının ardından, Selanik teki ticari yapıların sayısı oldukça artmıştır YİTİK BİR YAHUDİ CEMAATİ (1492 DEN ÖNCE) Selanik in nihai olarak Osmanlı egemenliğine gireceği son kuşatma esnasında, kentte az sayıda da olsa, belirli bir Yahudi nüfus barınmaktaydı. Kentin Venedik idaresine geçtiği 1423 yılında, kent Yahudileri sayıca önemli sayılabilecek bir mevcuda sahip olmalarına rağmen, Osmanlı tehdidi ile geçen son yıllarda bu 11 Heath W. Lowry, From Lesser Wars to the Mightiest War : The Ottoman Conquest and Transformation of Byzantine Urban Centers in the Fifteenth Century, Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society, ed. Anthony Bryer, Heath Lowry, Birmingham, The University of Birmingham Centre for Byzantine Studies, 1986, s M. Kiel, Notes on Some Turkish Monuments in Thessaloniki, Balkan Studies, C: XI, No: 1, 1970, s ; Gökbilgin, a.g.e., s

25 kitlenin önemli bir kısmı şehri terk etmeği seçmiştir 13. Yine de kent fethedildiği esnada, Selanik te iki faal Yahudi ibadethanesi bulunmaktaydı 14. Bu noktada ikinci el kaynakların, kökleri Bizans dönemine uzanan Selanik Yahudi cemaati hakkında verdikleri bilgiler, beraberinde birtakım güçlükleri de getirmektedir. Bu kaynakların ifadelerine göre, Grekçe konuşan ve Grek kültürünün temel değerlerini benimseyen Romaniot Yahudileri, Selanik in Osmanlı hakimiyetine girdiği günlerde kentte bulunan yegane Yahudi topluluğunu teşkil etmekteydi. Bunların başlangıçta nispeten az bir sayıya tekabül ettikleri tahmin edilmektedir. Fakat bir süre sonra, Selanik in Osmanlı idaresi altına girmesinin yarattığı fırsatlardan ve özgürlük ortamından faydalanmak isteyen yeni Yahudi ailelerin kente yerleştikleri rivayet edilmektedir. XV. yüzyılın ortalarından başlayarak, özellikle Orta Avrupa kökenli birçok Yahudinin Selanik e yönelik mütemadi bir göç hareketi içinde oldukları söylenmektedir. Örneğin bir kısım Macar Yahudilerinin, Selanik in Osmanlılar tarafından fethedilmesinden sonra, Sidrekapsi madenlerinde çalışmak üzere bölgeye yerleştikleri iddia edilmektedir 15. Hatta bu tür rivayetlerden bir diğerine göre, 1470 yılında Kral Ludwig tarafından Bavyera dan sürülen Yahudilerin büyük çoğunluğu, Selanik e yerleşerek burada bir sinagog inşa etmişlerdir 16. Aslında ikinci el literatürde, Selanik in Osmanlı erken dönemine dair verilen bu tür bilgilerde şaşılacak bir taraf bulunmamaktadır. Hatta aksine, kentin Osmanlı fethinden sonra yeni göçmen Yahudi ailelere ev sahipliği yapmağa başladığı 13 Vryonis, a.g.e., s Kentin Venedik yönetimine geçmesi üzerine Edirne ye kaçan Yahudiler hakkında bkz.: Mark Alan Epstein, The Ottoman Jewish Communities and Their Role in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, Freiburg, Klaus Schwarz Verlag, 1980, s Avram Galanti, Türkler ve Yahudiler: Tarihî ve Siyasî Tetkik, 2. bs., İstanbul, Tan Matbaası, 1947, s J. Nehama, The Jews of Salonika in the Ottoman Period, The Sephardi Heritage II: The Western Sephardim, ed. Richard Barnett, Walter Schwab, Grendon, Gibrulter Books, 1989, s Rozen, madencilikte uzman bu Macar Yahudilerinin muhtemelen 1536 civarında, Kanuni Süleyman tarafından bölgeye yerleştirildiklerini söylemektedir. Minna Rozen, The Corvée of Operating the Mines in Siderokapısı and its Effects on the Jewish Community of Thessaloniki in the 16th Century, Balkan Studies, C: XXXIV, No: 1, 1993, s. 37. Konu hakkında geniş bilgi için bkz.: R. Anhegger, Beiträege zur Geschichte des Bergbaus im osmanischen Reich: Europaeische Türkei, C: I, İstanbul, Marmara Basımevi, 1943, s I. S. Emmanuel, Histoire des Israélites de Salonique, Thonon-Paris, , s. 47 den naklen Ahmet Hikmet Eroğlu, Osmanlı Devleti nde Yahudiler: XIX. Yüzyılın Sonuna Kadar, Ankara, Seba Yayınları, 1997, s

26 düşüncesi oldukça akla yatkındır. Nitekim henüz 1360lı yıllarda, Macar kralı Büyük Louis nin Yahudileri topraklarından sürgün etmesinden hemen sonra, Avrupa Yahudilerinin gözlerini Osmanlı topraklarına çevirdikleri bilinmektedir 17. XV. yüzyıl boyunca, küçük çapta da olsa, Osmanlı topraklarına yönelik ağır fakat istikrarlı bir Yahudi göçü yaşanmıştır. Bu göç hareketi, özellikle Edirne hahambaşısı İsak Sarfati nin kaleme aldığı meşhur davet mektubundan sonra hız kazanmıştır. Almanya menşeli bir Aşkenaz Yahudisi olan Sarfati, yazdığı mektupta Osmanlı Devleti nin Yahudilere yönelik olumlu tutumunu belirtmekte, Yahudilerinin Osmanlı toplumsal hayatında sahip olduğu konumu sitayiş dolu sözlerle tasvir etmekte ve Avrupalı dindaşlarını Osmanlı ülkesine yerleşmeye çağırmaktadır 18. Dolayısıyla XV. yüzyılın başlarından itibaren belirgin hale gelen Yahudi göçünün, en azından bir kısmının Selanik e yönelmesinde garipsenecek bir durum yoktur. Bu konudaki esas mesele, Osmanlı egemenliğindeki Selanik in ilk Yahudi sakinlerinin tarihinin, kesintisiz biçimde XV. yüzyılın son yıllarına rastlayan Sefarad göçlerine kadar getirilmesidir. Hatta Shaw, İspanya ve Portekiz den sürüldükten sonra Selanik e gelen Sefarad Yahudilerinin, kendilerine ait müstakil cemaatler teşkil edene kadar, halihazırda kentte yaşamakta olan Romaniotların arasına karıştıklarını aktarmaktadır 19. Oysaki, Selanik e ait mevcut en erken tarihli tahrir defteri üzerinde yapılan incelemeler, 1478 senesinde Selanik te tek bir Yahudi hanesinin bile kayıtlı olmadığını kanıtlamaktadır 20. Görünüşe göre, kentin Osmanlılar tarafından fethedildiği yıllarda varlıklarının izi sürülebilen ve büyük ihtimalle, XV. yüzyılın ortasından itibaren sayıları dışarıdan gelenlerle kalabalıklaşan bu erken tarihli 17 Halil İnalcık, Foundations of Ottoman-Jewish Cooperation, Jews, Turks, Ottomans: A Shared History, Fifteenth Through the Twentieth Century, ed. Avigdor Levy, Syracuse, Syracuse University Press, 2002, s Franz Babinger, Fatih Sultan Mehmed ve Zamanı, çev. Dost Körpe, 2. bs., İstanbul, Oğlak Yayınları, 2003, s , 353; Mark Alan Epstein, The Leadership of the Ottoman Jews in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, Christians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society, ed. Benjamin Braude, Bernard Lewis, C: I, New York, Holmes-Meier Publishers, 1982, s Stanford J. Shaw, The Jews of the Ottoman Empire and the Turkish Republic, London, The Macmillan Co., 1991, s Heath W. Lowry, Portrait of a City: The Population and Topography of Ottoman Selânik (Thessaloniki) in the Year 1478, Studies in Defterology: Ottoman Society in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, İstanbul, The Isis Press, 1992, s Bu mufassal tahrir defteri, Başbakanlık Osmanlı Arşivi nde TT 7 adıyla kayıtlıdır. 18