Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 84, Aralık 2018, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 84, Aralık 2018, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Öğr. Gör. Müzeyyen AYGÜN Dumlupınar Üniversitesi, Gediz Meslek Yüksekokulu, Moda Tasarımı Programı muzeyyen.aygun@dpu.edu.tr KEÇENİN YELEK TASARIMINDA KULLANILMASI 1 Öz Yeryüzünde bilinen en eski tekstil yüzeyi olan keçenin ilk ortaya çıkış tarihi kesin olarak bilinmemesine rağmen; en eski keçe örnekleri, M.Ö. III - M.Ö. V. Yüzyıllarında Hunlara ait Pazırık Kurganlarında bulunmuştur. Keçe geçmişten günümüze kadar çadırdan giyim kuşama kadar her alanda kullanılmıştır. Teknolojinin sunduğu yeni imkânlar nedeniyle bir dönem kullanım alanı azalan keçe; günümüzde hediyelik ve turistik eşyalarda da kullanılmaya başlanmıştır. Çevre dostu olan keçe, renk ve desen imkânları sunmasından dolayı giysi tasarımında da tercih edilmektedir. Bu çalışmada el sanatlarımızdan olan keçeyi, daha geniş kitlelere tanıtmak amacıyla keçeden yelek tasarımları sunulmuştur..anahtar kelimeler: Keçe, Keçe Yelek, Keçenin Kullanım Alanları. 1 Bu çalışma Eylül 2012 tarihinde Marmara Üniversitesi, Tekstil Eğitimi Bölümünde düzenlenmiş olan, 1. Uluslararası Yöresel Bez Kongresinde bildiri olarak sunulmuştur.

2 1.Giriş REFLECTIONS OF FELT MAKING ART TO VEST DESIGN Abstract Eventhough the first appearance of felt is unknown in history, the oldest textile surface on earth is felt and the oldest felt samples are found in Pazirik Cairns which belonged to Huns in 3 th, 5 th B.C. From past to present, felt was used in many ways varied from tent to clothing. Due to recent technological developments use of felt decreased for a while, but nowadays it started to be used for manufacturing souvenirs. As an environment friendly material felt which enables various pattern and color opportunities, started to be prefered for cloth design. In this study, vest designs will be presented to introduce felting to large masses, which is one of our handicrafts. Keywords: Felt, Felt Vest, Usage of Felt. Keçe; yün, kıl ya da pamuğun ıslak ortamda çiğnenip dövülerek liflerin birbirine kaynaştırılmasıyla elde edilen (Er, 2007: 38) örtü, yaygı, çadır yada giysi yapımında kullanılan kaba bir kumaştır(çubuk, 1998: 491). Bilinen en eski tekstil yüzeyi olan keçecilik sanatı, Orta Asya da gelişerek batıya yönelen Türk boyları tarafından Anadolu ya taşınmıştır. Soğuk iklimli toplumlarda ısınma, sıcak iklimli toplumlarda serinliği sağlaması ve su geçirmezlik özelliğinden dolayı, Anadolu da tercih edilen ürün olma özelliğini korumuştur (Özhekim, 2009: 124). Kullanım alanı son derece geniş olan keçe; motif ve renk açısından da çeşitlilik göstermektedir. İlk keçe örneklerinde genellikle kırmızı, mavi, lacivert, yeşil, mor, kahverengi ve hayvanın kendi yün renkleri kullanılmıştır. Keçelerin bezemesinde, hayvan mücadeleleri ve mitolojik hayvanlar İslam öncesi dönemlerin kompozisyonlarını oluşturmuştur. İslamiyet in kabulünün ardından bezemelerde; bitkisel ve geometrik motifler ile koçboynuzu, sığır sidiği, kafes gibi stilize edilmiş motifler kullanılmıştır. Düz renk keçe üzerine işlemeler veya aplikeler yapılarak da kullanılmıştır. Bu çalışmanın amacı el sanatlarımızdan biri olan keçenin tarihi süreci çeşitlerini, kullanım alanları, form, renk ve desen özellikleri tespit ederek, keçenin teknik ve sanatsal özelliklerine uygun yelek tasarımları oluşturmaktır Tarihsel Gelişim Tekstilin ilk örnekleri olarak kabul edilen keçenin, iklim özelliklerinden dolayı, ilk kez Orta Asya da üretildiği bilinmektedir. M.Ö. 5. yüzyıldan bu yana keçenin buluntuları koyunun yaşadığı her coğrafyadaki kazıdan çıkmıştır. Orta Asya da 1865 yılında bilim adamı Radloff ve daha sonra 1925'de Kozloff'un başlattığı arkeolojik kazılarda, Berel ve Katanda bölgelerinde; 1947 ve 1948 yıllarında ise, Sergei Rudenko'nun önderliğinde bir grup Rus arkeolog tarafından Altay Dağları eteklerinde bulunan Pazırık'taki kurganlarda, Hunlara ait olduğu anlaşılan çok sayıda insan iskeleti ve eşyanın yanı sıra, tekstil tarihi açısından büyük önem taşıyan, keçeden yapılmış halı ve kumaş örneklerinin yanı sıra, eyer örtüleri, ongunlar ve tözler de gün ışığına çıkarılmıştır (Ergenekon, 1999: 6). 441

3 (Fotoğraf 1.1). Genellikle dağ keçisi, geyik, aslan gibi hayvanların mücadelelerinikonu alan komposizyonlara veya bitkisel bezemelere yer verilen eyer örtülerininkenarları, sarkan kordonlarla veya püsküllerle zenginleştirilmiştir (Fotoğraf 1.2). Ayrıca bu ürünlerin gerek zemininde gerekse bezemelerinde yün elyafınındoğal rengi kullanıldığı gibi tepme keçe üretiminden önce (elyaf halindeyken) veyaüretiminden sonra (yüzey halinde) renklendirilmiştir. Elde edilen renkli tepme keçeyüzeyler daha sonra kompozisyona uygun şekilde kesilmiş keçe veya deri üzerineyerleştirilmiş ve aplike tekniği uygulanarak bezenmiştir. Bu ürünlerde kullanılanaplikeler dikilmek veya yapıştırılmak suretiyle oluşturulmuştur (Çağıl, 2009: 5). Elde edilen bulgular, oldukça gelişmiş bir teknolojik seviyenin yanı sıra, desen ve teknik açısından da büyük çeşitlilik gösterdiğinden, keçenin tarihinin muhtemelen çok daha eskiye dayandığı söylenebilir. Mellaart, Çatalhöyük'te elde edilen bu bulgulara göre, neolitik dönemde burada yaşayan insanların keçeyi bildiğini düşünmektedir (Altun, 2009: 102). 442 Fotoğraf 1.1. Pazırık V. Kurgan dan Çıkan Keçe At Çulu (Kırzıoğlu, 2001: 285).

4 Fotoğraf 1.2. Pazırık I. Kurgan dan Çıkan Tepme Keçe Eyer Örtüsü (Ergenekon, 1999:8) Keçe sanatı, Türklerin Anadolu ya yerleşmesinde sonra Selçuklular ve Osmanlılar döneminde de sürdürülmüştür. Göktürklerde tepme keçe yaygılar (örtüler), kağanların tahta çıkış törenlerinde de kullanılmıştır. Selçuklu Türkleri keçe çadırlarını ve tepme keçeden yapılmış olan kepenekleri kullanmaya devam etmişlerdir (Ergenekon, 1999). Bunların yanı sıra Selçuklu Türkleri, keçeden eyer örtüleri, çizme, çarık, börk kullanımını da sürdürmüşlerdir. Bu dönemde keçe sanatı önemini korumuş, keçe giysiler ve çadırların üzerine yapılan bezemeler zenginleşmiş, bu alanda en önemli merkez Konya olmuştur. 443 Osmanlı İmparatorluğu nda keçeye günlük yaşantıda fazlasıyla önem verilmiş ve kullanılmıştır. Keçeden yapılan hayvan örtüleri, çizmeler, çadırlar ve bunun gibi ürünler eski yerini ve önemini sürdürmüştür (Çağıl, 2009: 280). Yine bu dönemde keçe, baş giysilerinde de kullanılmış ve genellikle şekli ile giyen kişinin sınıfını ya da rütbesini gösteren birer kılavuzolmuşlardır. Osmanlı döneminin yeniçeri askerleri, beyaz keçeden yapılmış üsküf veya börk adı verilen baş giysileri kullanmıştır. Osmanlı imparatorlu dönemindekonya, İstanbul, Afyon, Balıkesir, Bigadiç, Manisa, Maraş, Sandıklı, Turgutlu, Tire, Ödemiş, Bergama, Akhisar, Diyarbakır, Çorum, Isparta, Uşak, Bursa, Tokat, Mardin ve Urfa keçecilik merkezleri olmuştur.bugün Türkiye'de, başta Konya olmak üzere, Afyon, Isparta, Balıkesir, Bursa, Uşak, Tire, Akhisar, Kula, Mardin ve Çorum'da keçecilik devam etmektedir Keçe Desenlendirme Teknikleri İşleme tekniği ile desenlendirme İşleme ipek, yün, keten, pamuk, metal v.b. iplikler kullanılarak, çeşitli iğneler ve uygulama biçimleri aracılığıyla; keçe, deri, dokuma çeşitleri v.b. üzerine yapılan bezemeler olarak tanımlanmaktadır (Barışta, 1999:4). Desensiz düz renk keçeler üzerine yün, pamuk, ipek gibi iplikler veya sim, sırma gibi madeni teller kullanılarak; süzeni, çin iğnesi, maraş işi gibi işleme teknikleri ile desenlendirmeler yapılmaktadır (Ergenekon, 1999: 101). Günümüzde keçe yüzeylerin bezemesinde, İşleme tekniği ile yapılan süslemelerden; serbest stil iğneler, düz iğneler,

5 ilmikli iğneler, geçmeli iğneler, düğümlü iğneler, pul ve boncuk işleri, püskül ve ponpon gibi daha birçok tekniklerin kullanıldığı görülmektedir. Aplike yöntemi ile desenlendirme İşleme tekniği ile yapılan süslemelerden olan aplike tekniği; renkli keçelerden kesilmiş motiflerin belirli kompozisyon düzeni içinde kaynaştırılarak ya da dikilerek zemine tutturulması işlemidir. Aplike yöntemiyle zemine tutturulan motifler çeşitli işleme iğneleri ile de süslenebilir. İşlemenin ve süslemenin bilinmediği ilk çağlarda bile aplikenin yapıldığı bilinmektedir. Arkeolojik kazılarda, Hunluların kullandıkları eğer altı örtüleri, keçe yaygıları, eğerleri ve bunların sarkıntıları üzerine deri, kürk ve keçeden kesilen değişik biçimlerde süsleyici aplike örneklerine rastlanmıştır (Eronç, 1984: 72). Mozaik aplike yöntemi Tüm keçe yüzeyini oluşturan desenler; renk renk ve ayrı ayrı kesilerek yapıştırma veya dikme suretiyle keçe yüzeyine sabitleştirilir. Kuru elyaf ile desenlendirme tekniği Kuru Elyaf ile Desenlendirme Tekniğinde desen, keçe üzerine uygulanmak istenen kompozisyona uygun renklerde boyanmış elyafların, motiflerin formuna uygun biçimde şekillendirilmesi ile oluşturulur (Çeliker, 2011: 22). İğneli keçe tekniği de kuru elyaf ile yapılmaktadır. Önceden yapılmış tabaka keçe üzerine desenlendirme işlemi yapılarak desenler üzerine yünler yerleştirilip keçe iğnesi yardımı ile işleme şeklidir (Sevinç ve Oyman, 2016:3).İğneli keçe tekniğinde kullanılan malzemeler; sentetik (fabrikasyon)veya doğal yünden yapılmış dokusuz yüzey tepme keçe üzerine yapağı yün, tekli iğne, çoklu iğne ve keçe fırçası kullanılarak iki ya da üç boyutlu keçe desenlendirme işlemi yapılır. Bu işlemi örme kumaş,polar kumaş, kadife, seyrek dokunmuş yumuşak kumaşlarda da iğneli keçe tekniği uygulanabilmektedir (Derebaşo ve Oyman, 2016: 36-37). 444 Bitmiş keçenin üzeri boyanarak desenlendirme tekniği Bezemede kullanılacak renkler mineral tozları ve bitkilerden elde edilir (Tümer vd, 2009:1161). Desenli keçe yapımında, geçmişten günümüze desen oluşturmada, bu yöntem sıklıkla kullanılmıştır Keçenin Kullanım Alanları Geçmişten günümüze; çadır, yastık, yorgan, çuval, çanta, seccade, yolluk, yaygı ve yatak gibi keçeler, çadır ve evlerde kullanılmıştır. Keçeden hayvan heykelleri ve tözler yapılmıştır. Yamçı, sedir-maket keçesi, matara kılıfı, yatak keçesi, dolap keçesi, sırma keçe, top keçe, alakeçe, süt keçesi, sargı keçesi, yük keçesi,at keçesi,semer keçesi, havut (Deve) keçesi,kalabak, kıbrıs keçesi, namazlık, arakiye gibi keçe eşyalar çeşitli kullanımlar için üretilmiştir. Keçeden üretilmiş çizme, çorap, elbise, aba, yelek, kuşak ve kepenekler giyim eşyası olarak kullanılmıştır. Keçeden, börk, sikke, hartavi, zerrin külah, külah, üsküf, taç, fes, takke, arakiye gibi başlıklar yapımında da kullanılmıştır. Keçe ile günümüzde; elbise, yelek, şapka, şal, terlik, çarık, örtü, yastık, battaniye, çanta, abajur, takı, süs eşyası ve daha birçok çeşitli ürünler yapılmaktadır. Keçe, günümüzde sanayi alanında da kullanılmaktadır. Sanayi alanında kullanılanlar ise şunlardır: mazot filtre keçesi, yağ

6 keçeleri, makinelerde silindir keçeleri, yalıtım keçeleri, kâğıt sanayinde kullanılan yumuşak keçeler, nikelaj parlatma keçeleri (Özhekim, 2009: 125). 2. Materyal ve Yöntem 2.1. Materyal Bu araştırmanın materyalini, keçe, tasarım ve işleme teknikleri ile ilgili kaynaklar, çeşitli renklerde keçeler ve renkli iplikler oluşturmaktadır Yöntem Keçe sanatı, tarihçesi, keçe desenlendirme teknikleri ve kullanım alanları ile ilgili literatür çalışması yapılarak konu ile ilgili kaynaklara ulaşılmıştır. Keçe desenlendirme teknikleri, keçelerde kullanılan renk ve motifler doğrultusunda keçe yelek tasarımları yapılmıştır. 3. Bulgular ve Tartışma 3.1. Yelek Tasarımı Yelek, hava alacak şekilde kolsuz genellikle önü açık eteği bele kadar kısa olan giyim eşyasıdır (Koçu, 1967: 242). Esnek bir malzeme olması, renk ve desen alternatifleri sunmasından dolayı yelek tasarımlarında keçe tercih edilmiştir. Yeleklerin desenlendirilmesi aplike ve işleme teknikleri ile yapılmıştır. Yeleklerin bezemesi işleme tekniklerinden, düz iğnelerden: oyulgama iğnesi, makine dikişi, sap iğnesi, imikli iğnelerden: zincir iğnesi teknikleri ile yapılarak boncuk işleme tekniği ile de zemine hareketlilik kazandırılmıştır. Boncuk işlemede renkli kum boncuklar kullanılmış, belirlenen desenin şekline göre çeşitli renklerde seçilen boncuklar boncuk iğnesi yardımıyla keçe üzerine tutturulmuştur. Yelek parçalarının birleştirilmesi ve kenarlarının temizlenmesi piko ve basit tığ işleriyle yapılmıştır. Aplike ve işleme tekniklerinde keçelerin renklerine uygun veya zıt renkte iplikler kullanıldığı gibi, sarı ve gri simlerde tercih edilmiştir. Yeleklerin bezemesi; bitkisel motiflerden lale, karanfil, papatya, yaprak ve dallar ile yapılmıştır. Motifler kapalı kompozisyon ile oluşturulmuştur. Kapalı kompozisyonda konunun en önemli bölümü tasarımın merkezine ya da merkeze yakın bir yere yerleştirilir. Ana motifleri oluşturan öğeler tasarımın sınırlarının dışına taşmaz, tasarımın sınırları içinde tamamlanır ve bütünlenir (Aker, 2003: 67). Tasarlanan yeleklerde kırmızı, mavi, beyaz, yeşil, pembe, sarı, mor, kahverengi, gri ve siyah renkler kullanılmıştır. 445

7 Fotoğraf 3.1. Keçe Yelek Tasarımı 446 Fotoğraf 3.2. Keçe Yelek Tasarımı Fotoğraf 3.3. Keçe Yelek Tasarımı

8 Fotoğraf 3.4. Keçe Yelek Tasarımı 447 Fotoğraf 3.5. Keçe Yelek Tasarımı Fotoğraf 3.6. Keçe Yelek Tasarımı

9 Fotoğraf 3.7. Keçe Yelek Tasarımı 448 Fotoğraf 3.8. Keçe Yelek Tasarımı 4. Sonuç ile ilgili çalışmada yelekler tasarlanarak, yeleklerin üretimi gerçekleştirilmiştir. Yeleklerin motifleri keçe desenlendirme tekniklerinden olan aplike ve işleme tekniği ile yapılmıştır. Yeleklerin bezemesi; bitkisel motiflerden lale, karanfil, papatya, yaprak ve dallar ile oluşturulmuştur. Oluşturulan yelekler tamamıyla el işlemeciliği ile yapılmıştır. El işlemeciliğinin giderek azalmasına rağmen değerinin giderek arttığı günümüzde bu tür tasarımların yapılmasının, tasarımcılara katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Keçeden yapılan tasarımlar turistik ve hediyelik eşya sektöründe de değerlendirilmelidir. Giysi tasarımında, keçenin motif ve desen zenginliğinden yararlanılarak çok çeşitli tasarım alternatifleri geliştirerek, farklı renklerde çeşitli keçelerle, değişik ve göze hoş görünen desenler oluşturmak da mümkündür.

10 KAYNAKLAR Aker, A.(2003). Tasarım Mesleki Resim, İstanbul: YA-PA Yayın Pazarlama San. ve Tic. A.Ş., s Altun, M. S.(2009). Geleneksel Keçe Sanatının Çağdaş Takı Tasarımına Yansımaları ve Takıda Malzeme Olarak Keçenin Kullanımı,Adnan Menderes Üniversitesi Karacasu Mennune İnci Meslek Yüksekokulu, I. Uluslar arası Katılımlı Mücevher- Takı Tasarımı ve Eğitimi Sempozyumu, s , Aydın-Karacasu. Derebaşo, Z., Oyman N.R (2016). Geleneksel Şırdak Keçe Tekniği ve Uygulamaları,Asos Journal, The Journal of Academic Social Science, Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s Özhekim, D.A.(2009). Keçenin Hikayesi ve Sanatsal Üretimler, Zeitschrift für die Welt der Türken Journal of World of Turks, S , Barışta, Ö.(1999). Osmanlı İmparatorluğu Dönemi Türk İşlemeleri, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, s Çağıl, N.(2009). Keçe Sanatı ve Giysiye Uyarlanması,Haliç Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tekstil ve Moda Tasarımı Programı Yüksek Lisans Tezi, s.308, İstanbul. 449 Çeliker, D.(2011). Geçmişten Günümüze Türklerde Keçecilik ve Keçe Yapımında Yeni Teknikler,Süleyman Demirel Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi Hakemli Dergisi, s.1-22, Isparta.. Çubuk, G.(1998). Keçe Yer Yaygısı,Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayı: 4, s Er, B.(2007). Ankara İl Merkezinde Pazarlanan Geleneksel Keçe ve Kumaş Takıların Dekoratif Sanatlar Açısından İncelenmesi,Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Dekoratif Ürünler Eğitimi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, s. 257, Ankara. Ergenekon, C. B.(1999). Tepme Keçelerin Tarihi Gelişimi Renk, Desen, Teknik ve Kullanım Özellikleri,Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları,s Eronç, P.(1984). Giyim Süsleme Teknikleri, İstanbul: M.E.B. Yayınları, s Görgünay Kırzıoğlu, N.(2001). Altaylar dan Tuna Boyu na Türk Dünyasında Ortak Yanışlar (Motifler), Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Sanat Eserleri Dizisi/ 366, Türk Tarih Kurumu Basımevi. Koşu, R.E.(1967). Türk Giyim, Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Ankara: Başnur Matbaası, s Sevinç, B., Oyman, N.R (2016). Keçe Üzerine Farklı Yüzey Düzenleme Teknikleri İle Giyilebilir Sanat Ürünleri, İnönü Üniversitesi, Sanat ve Tasarım Dergisi, İnönü University Journal of Art and Design ISSN: E-ISSN: Cilt/Vol. 6 Sayı/No.13, s

11 1&isAllowed=y Tümer, Ş., Öndoğan, Z., Tama, D., Kurtoğlu Ö., Yaşatan, İ.(2009). Keçe Sanatının Günümüz Objelerine Yorumlanması,1. Uluslararası 5. Ulusal Meslek Yüksekokulları Sempozyumu, s , Konya. 450