MÜTAREKE DE ÜNİVERSİTEDE YAPILAN TASFİYE. Kurtuluş Savaşından. Zeki Sarıhan

Transkript

1 Kurtuluş Savaşından Zeki Sarıhan MÜTAREKE DE ÜNİVERSİTEDE YAPILAN TASFİYE Özgürlük yuvası ütareke döneminde Türkiye nin tek üniversitesi M olan İstanbul Darülfünunu en önemli direniş merkezlerinden biriydi de açılan üniversite tahmin edilebileceği gibi politik çekişmeye konu olmuştur. Üniversite Yüksek Öğretim Genel Müdürlüğü ne bağlıdır. Üniversite, medreseden farklıdır ve Harbiye, Tıbbiye gibi eğitimde Türkiye nin Batı ya dönük yüzüdür. Üniversite, 1908 e kadar sekiz yıl Abdülhamit rejimi altında öğretim yapmıştır. Fakat diğer okullara göre burada az çok bir hürriyet havası vardır. Abdülhamit rejimi bile bu özgür düşünce ortamı olmaksızın onun üniversite 21

2 olamayacağını anlamıştır. Abdülhamit döneminin bütün yüksek okullarında olduğu gibi Darülfünun öğrencileri de gizli gizli dağıtılan kitapları, Namık Kemal in, Murat Bey in kitaplarını okuyarak yetişmişlerdir İkinci Meşrutiyet in ilanı en büyük sevinci Darülfünun da yaratmıştır. İstanbul Üniversitesi, Darülfünunu Osmanî adıyla 5 fakülte üzerine kurulmuş, 1914 te Şer iye şubesi kapatılmıştır. Üniversitede Talebe Cemiyeti nin kuruluşu 1910 dur Balkan yenilgisinden sonra Üniversite de ve yüksek okullarda Türkçülük güç kazanmış, Ziya Gökalp, Ahmet Ağaoğlu gibi İttihat ve Terakki nin ileri gelen ideologları üniversitede ders vermiştir de kurulan Türk Ocağı nın kaynağı da üniversitedir. Ocağın Yönetim Kurulu Hamdullah Suphi (Başkan), Yusuf Akçura, Dr. Âkil Muhtar, Hüseyin Ertuğrul gibi kişilerden oluşmuştur te Fransız Bilimler Akademesi ne özenilerek Emrullah Bey başkanlığında Türk Bilgi Cemiyeti kurulmuştur. Bu derneğin yönetiminde Celal Sahir, Köprülüzade Fuat, Akçoraoğlu Yusuf, Selanikli Dr. Refet, Mühendis Salim, 22 Ziya Gökalp, Dr. Nazım, Haşim beyler bulunmaktaydı. Birinci Dünya Savaşı nın patlak verdiği 1914 te 93 öğretim üyesinin bulunduğu üniversitenin öğrenci sayısı 3019 dur. Aynı yıl İnas Darülfünunu adıyla kadınlar için serbest dersler açılmıştır. Hukuk, Tıp, Edebiyat ve Fünun medreselerini (fakültelerini) bünyesinde taşıyan Üniversitenin özerkliği 15 Ekim 1919 da ile kabul edilmiştir. Cumhuriyet Ziya Gökalp Üniversite de ve yüksek okullarda Türkçülük güç kazanmış, Ziya Gökalp, Ahmet Ağaoğlu gibi İttihat ve Terakki nin ileri gelen ideologları üniversitede ders vermiştir. devrimlerinin Osmanlı modernleşmesinin yüksek okullarında yetişmiş kişiler tarafından gerçekleştiğinde kuşku yoktur. 1 Mütareke de üniversitenin kendisine biçtiği görev 30 Ekim 1918 de imzalanan Mondros Ateşkes Anlaşması, ülkenin üzerinde kara bulutlar dolaştığının işaretidir ve bu konuda ilk duyarlılık üniversiteden gelmiştir. Ateşkesten 22 gün sonra basına yansıyan bir habere göre, Edebiyat Fakültesi öğretim kadrosu toplanarak, iki üye tarafından yapılan bir öneriyi görüşmüştür. Öneride memleketin bu günkü durumuna mütefekkir sınıfın temsilcisi olan üniversitenin ilgisiz kalmaması istenmektedir. Görüşmeler sonunda bu konuda diğer fakültelerle de

3 ilişkiye geçilmesi kararlaştırılmış, millî ve tarihî hakları savunma yollarını bulmak ve kollamak üzere bir Faal Heyet seçilmiştir. Müderrisler Meclisi ayrıca hizmetlerine son verilen Alman müderrislerin derslerinin geri verilmesi hakkında da görüşmelerde bulunmuştur. 2 Üniversitede tasfiye Üç gün sonra Ateşkes şartlarından olduğu için Türkiye den ayrılması gereken Maarif müsteşarı Alman ile üniversitede ve Sultani Mektebi nde öğretim hizmetinde bulunan 18 müderris ve öğretmenin anlaşmaları feshedilerek Maarif Nezareti tarafından dönüş yolluklarının ödendiği yazılmıştır. 3 Edebiyat Fakültesi Müdürü İzzet Bey, Aralık 1918 başlarında görevinden istifa etmiştir. Bunun nedeni Şehzadebaşı ndaki tarihi Darülmesai binasının hemen boşaltılarak Hürriyet ve İtilaf Partisi ne verilmesi konusunda Nazır Rıza Tevfik Bey in emridir. Akşam gazetesinin bu haberi üzerine Vakit gazetesi telefonla İzzet Bey i arayıp haberi doğrulatmıştır. 4 Zaman gazetesi bu konuda Rıza Tevfik Bey i haklı çıkaran bir yayın yapmışsa da Vakit, olayın peşini bırakmamıştır. Gazetenin verdiği bilgiye göre binayı boşaltmaya giden Hürriyet ve İtilaf Partililer İzzet Bey e kaba davranmışlardır. Ayrıca Maarif Nazırı nın bu binayı boşaltmaya yetkisi de yoktur. Nazırın İzzet Bey i ittihatçılıkla suçlamasını da Vakit gazetesi yadırgamaktadır. Onun İttihatçı olmadığını, bakanın da böyle İttihatçı-İtilafçı ayırımı yapmaya hakkı bulunmadığını belirtmiştir. 5 cak 1919 da bir gazete O haberinden Maarif Nezareti Müsteşarı nın Muslihittin Adil Bey olduğunu, kendisiyle yapılan bir mülakattan anlıyoruz. 6 Muslihittin Adil Bey, Üniversite deki kadrolaşma konusunda bilgi vererek Üniversite hakkında bir komisyon kurulduğunu, yalnız Alman hocalara tercümanlık yapanların ayrıldığını, Edebiyat Fakültesi nde yüksek okul mezunu olmayan yedi kişi bulunduğunu, bunlar hakkında daha sonra bir çalışma yapılacağını, Nazırın üniversite özerkliğinden yana olduğunu söylemiştir yılı şubatında Tevfik Paşa Hükümeti nde Yusuf Ziya Paşa nın Maarif Nazırlığı döneminde Hükümet diğer bazı atamalarla birlikte ünlü matematikçi Salih Zeki Bey i üniversite rektörlüğünden alarak yerine Felsefe Bölümü hocalarından muhafazakâr bir isim olan Naim Bey i atamıştır. 8 Vakit gazetesi, Salih Zeki Bey in eserlerini sayarak bu azli çirkin bir değerbilmezlik olarak nitelemiştir. 9 Salih Zeki Bey in kanunsuz bir şekilde azlini protesto eden Profesör Selahattin Bey, üniversitenin bağlı olduğu Yüksek Öğretim Genel Müdürlüğü nden istifa etmiştir. İngilizciler saldırıya geçiyor 23

4 Mütareke ile birlikte İttihat ve Terakki Partisi iktidarının tasfiyesinden sonra İngiliz yanlıları üniversite kadroları aleyhine bir saldırıya geçmişlerdir. Bunun en canlı örneği Türkçe İstanbul gazetesinin 11 Ocak 1919 günkü yayınıdır. Darülfünun Tenkit Edilmeli mi? başlıklı bu imzasız yazıda, üniversitenin Tıp, Hukuk ve Fen Fakülteleri övüldükten sonra Edebiyat Fakültesi memleketin büyük, hatta pek büyük bir âlim ve fazılı olan bir nazırın yer alması üzerine işler değişmiştir. İttihatçıların çalışmaları bir süre durmuştur. Fakat gazetenin belgeli olarak öğrendiğine göre onlar yine çalışmaktadırlar. Geceleri gizli gizli toplanarak çıkar sağlamaya hizmet eden kararlar almaktadırlar. Yazar Şanlı büyük Nazır ın (Rıza Tevfik) dikkatini çekerken memleketin bir irfan yuvasında bu üzücü suçlamaları yapmaya mecbur kaldığı için son derece üzüntülü olduğunu zikretmekten kendini alamamıştır Rıza Tevfik eleştirilerek bu fakülte Müderrisler Meclisi nin çocuk yuvası haline geldiği ileri sürülmektedir. Yazıya göre İttihat ve Terakki Partisi, edebiyatın şarlatanlığa elverişli özelliğinden yararlanarak bu fakülteyi bozmuştur. Öğretim üye ve yardımcılarına Müderrisler Meclisi nde haklar tanınmıştır. Onlara kürsü açmak için yeni dersler konulmuştur. Fakülte kokuşmuşluğu kemale erdirmek için her şeyi yapmıştır. Dr. Nazım ın mütarekeden sonra yurt dışına kaçması, bıraktığı kürsüye Rıza Tevfik gibi Üniversitede üç akım Bu satırlar İstanbul Üniversitesi üzerinde kopacak fırtınanın da habercisi gibidir. Bu yazıdan bir yıl sonra Yenigün gazetesinde yayımlanan bir yazı, İstanbul Üniversitesi içindeki akımları tahlil etmektedir. Yazıda uzun yıllar ilgisiz kalındıktan sonra son beş altı yıldır üniversitenin önem kazandığı, özerkliğine kavuştuğu, en iyi insan yetiştiren kurumlar olarak şimdiye kadar Galatasaray Sultanisi ve Darüşşafaka gösterilirken herkesin üniversitenin önemini anladığı, İstanbul da bir üniversite kentinin kurulmasının bile düşünüldüğü belirtilerek üniversitede bir uyumsuzluk bulunduğuna işaret edilmektedir. Yazıda belirtildiğine göre öğretim üyeleri arasında üç akım vardır: Kozmopolitler, İslamcılar, milliyetçiler. Doğal olarak her üç akım da öğrencileri

5 kendi anlayışları doğrultusunda yetiştirmeye çalışmaktadır. Bir takım öğretim üyeleri kendilerinin ve öğrencilerinin Türk olduğunu unutarak Türklerin tarihte hiç bir eser yaratamadığı gibi görüşler ileri sürmektedirler. Yazar üniversitedeki bu uyumsuzluğa siyasi belirsizliğin neden olduğunu yazmaktadır. 11 niversiteden büyük tasfiye Ü Ali Kemal Bey in Maarif Nazırlığı döneminde yapılmıştır. Ali Kemal Bey, 10 Mart 1919 günü İkdam gazetesine verdiği demeçte öteden beri üniversitenin ıslahı için tasavvurları bulunduğunu, bunu gerçekleştirmek için bir komisyon kurduğunu belirtiyor. 12 Komisyonda Yüksek Öğretim Genel Müdürü Ali Reşat Bey, İlk ve Ortaöğretim Müdürleri, Darülmuallimîn ve Darülmuallimât müdürleri ile Darülmuallimîn Tatbikat Mektebi Müdürü de vardır. 13 Nizamname görüşüldükten sonra Nisan 1919 sonlarında çalışmalar sona ermiştir. Varılan sonuç Nezaret e takdim edilecektir. 14 Islahat ve tensikata (tasfiyeye) Edebiyat Fakültesi nden başlanmıştır. Görevlerine son verilen öğretim üyeleri sultanilere nakledilmiştir. Yeni teşkilata göre Edebiyat fakültesinin edebiyat şubesine Mehmet Fuat, Yahya Kemal, Hüseyin Daniş ve Fehmi Beyler; Felsefe şubesine Rıza Tevfik, Naim Bey, Şekip Bey, Necmettin Sadık, İsmail Hakkı Beyler; Tarih Şubesi ne Avram Galanti, Reşat Bey, Ahmet Refik, Zeki ve Behçet Beyler, Coğrafya Şubesi ne Faik ve Macit beyler atanmışlardır. Maşlara bin kuruş zam yapılmıştır. 15 Vakit görevlerine son verilen öğretim üyeleri olarak Ali Ekrem, Necip Asım, Halim Sabit, Mehmet Emin beyleri yazmaktadır. Bunlar, dersleri kaldırılarak açığa çıkarılmıştır. Azledilen iki önemli ad da Ziya Gökalp le Ağaoğlu Ahmet Bey dir. Açığa çıkarılanlar ve azledilenler Türkçü ve İttihatçı kimlikleriyle tanınmışlardır. Daha başka derslerin de kaldırılması beklenmektedir. 16 Azledilen iki önemli ad da Ziya Gökalp le Ağaoğlu Ahmet Bey dir. Açığa çıkarılanlar ve azledilenler Türkçü ve İttihatçı kimlikleriyle tanınmışlardır Mart sonlarında Fen Fakültesi üzerinde yapılan çalışmalar da sona ermiş, programdaki dersler yeniden belirlenmiş ve bazı öğretim üyeleri açığa çıkarılmıştır. Yalnız Salih Zeki Bey in verdiği dersi verecek başka bir kişi bulunamadığı için görevinde bırakılmıştır. 17 Nisan başlarında da Hukuk Fakültesi teşkilatı son bulmuştur. 25

6 Bu fakültede de bir takım dersler kaldırılmış ve bunların hocaları açıkta kalmıştır. Celalettin Arif Bey ise yeni düzenlemeden ötürü istifa etmiş bulunuyordu. 18 Yeni Gazete, 27 Nisan 1919 günü Darülfünun da tensikatın tamamlandığını yazmıştır. 19 Damat Ferit Üniversitede: Karma eğitime geçilmesi Sadrazam Damat Ferit Paşa, yanında Maarif Nazırı Ali Kemal Bey olduğu halde 8 Mayıs 1919 günü üniversiteyi ziyaret etmiştir. Ali Kemal Bey, üniversite yöneticilerini Sadrazam a takdim etmiştir. Ferit Paşa; Sait Bey ve Rıza Tevfik Bey in derslerine girmiştir. Nadire Berker-Selim Yalçın, bu ziyaret nedeninin bazı hocaların derslere kız öğrencileri de almasından kaynaklanan şikâyetleri incelemek olduğunu yazıyor. Kız öğrencilerin de katıldığı konferansta Rıza Tevfik bilim özgürlüğü ve kadınların yükseköğrenim görmesinin önemi konusunda hükümet temsilcilerini de etkileyen bir konuşma yapmıştır. (Daha sonra gelen müfettişler de karma eğitimden yana karar verince 1921 de Kız Üniversitesi lağvedilerek Tıp Fakültesi dışında üniversitede karma eğitime geçilmiştir. Kadınların Tıp Fakültesi ne 26 devamına 1922 de başlanacaktır.) 20 Vakit in haberine göre, Konferans Salonu nda Rıza Tevfik Bey yaptığı konuşmada Sadrazam ın üniversiteyi ziyaret etmesinin Abdülmecit in büyük zamanlarını hatırlattığını söyledikten sonra sözü üniversiteye getirmiş, amaçlarının gelişmiş ülkelerdeki gibi tamimiyle bilimle uğraşan bir üniversite olduğunu söylemiştir. Bu üniversite siyaset yoktur. Rıza Tevfik Bey, Üniversitede ilim okutulacağını fakat mezheplere de saygıları olduğunu söylemiştir. 21 Ali Kemal Bey in Maarif Nazırlığı döneminde üniversite tarihinde önemli bir olay da yaşanmış, kız ve erkek üniversiteleri birleştirilmiştir Nisan 1919 günü kurulan Edebiyat Fakültesi Talebe Derneği, bu olay için bir kutlama düzenlemiştir. Bu müsamereye erkek üniversitesi ile Sadrazam Damat Ferit kız üniversitesi öğrencileri davet edilmiştir. Söz gazetesi Bu müsamere pek samimi olmakla birlikte Darülfünun un bugünkü şeklini kutlama mahiyetini taşıyacağı da haberimiz cümlesindedir diye yazmaktadır. 23 Mütareke İstanbul unda söz yerindeyse cadı kazanının kaynatıldığı okullardan biri de Ziraat Yüksek Mektebi dir. Okul Müdürü Muhtar Bey azledilmiş, yerine

7 Halkalı Ziraat Mektebi Mütareke İstanbul unda söz yerindeyse cadı kazanının kaynatıldığı okullardan biri de Ziraat Yüksek Mektebi dir. Makine Mektebi Müdürlüğü de eklenerek dört bin kuruş maaşla Darüleytam Müdürlerinden Mecdi Bey getirilmiştir. 24 Vakit, Muhtar Bey in usule ve kanuna aykırı bir biçimde azledilerek yerine bir diğeri nin tayin edildiğini yazmış ve yapılan kanunsuzluğu birkaç maddede açıklamıştır. 25 Okulun esas derslerinin öğretmenleri, izinli olan müdürlerinin kanuna aykırı bir biçimde azledilmesinden ötürü Ziraat Genel Müdürlüğü ne ortak bir istifa yazısı vermişlerdir. 17 Mart 1919 günü İstiklal gazetesi sık sık attığı başlıklardan biri olan Aziller, tayinler haberleri arasında okul müdürünün görevden alınarak yerine Nazım Bey in atandığını yazmaktadır. 26 Al Rıza Paşa Hükümeti nin Ziraat Nezareti, Halkalı Ziraat Mektebi için yeni bir kadro düzenlemiştir. 27 Üniversite özerk oluyor İstanbul Üniversitesi 11 Ekim 1919 tarihinde yürürlüğe giren Darülfünun-u Osmanî Nizamnamesi gereğince bilimsel özerkliği olan bir kimliğe kavuşmuştur. 28 Bu özerklik yurtsever öğretim üyelerinin üniversitede söz sahibi olmasını sağlamıştır. Üniversite nin millî konulara duyarlılığının en önemli kanıtı fakülte dekanlarının seçiminde kendini göstermektedir. Damat Ferit Hükümeti nin çekildiği, Anadolu ile uzlaşan Ali Rıza Paşa hükümetinin iş başında bulunduğu bir dönemde 2 Kasım 1919 tarihli gazetelerde Darülfünun rektörlüğü için yapılan seçimlerin haberine rastlıyoruz. Tıp Fakültesi nden Besim Ömer Paşa 65, Edebiyat Fakültesi nden Ali Reşat Bey 36, Hukuk Fakültesi nden Muslihittin Adil Bey 20, Fen 27

8 Fakültesi nden Mazhar Cevat 6, Fanin Efendi 4, Rıza Tevfik ise 1 oy almıştır. Usule göre en çok oy alan iki kişinin adı Maarif Nezareti ne bildirecek, nazır bu ikisi arasında tercih yapacaktır. 29 Maarif Nazırı Sait Bey, Besim Ömer Paşa nın adını onay için Sadrazamlığa (Ali Rıza Paşa) sunmuştur Kasım 1919 günü kararnamesi padişah a sunulan Besim Ömer Paşa o gün görevine başlamıştır. Darülfünun a aynı gün yeni atamalar yapılmıştır yılı sonlarında Hukuk Fakültesi, Devletler Hukuku Profesörü Selahattin Bey i, Tıp Fakültesi, Akil Muhtar Bey i, Edebiyat Fakültesi ise Mahmut Bey i dekan seçmiş ve yüksek onaya sunmuştur. 32 Aynı tarihlerde Edebiyat Fakültesi nden Cenap Şahabettin ile Hukuk Fakültesi nden İsmail Hakkı Bey Darülfünun Eminliği ne (Rektörlüğüne) delege seçilmişlerdir. 33 Edebiyat Fakültesi Müderrisler Meclisi toplanarak edebiyat akımları dersi müderrisi Ali Ekrem Bey i başkanlığa, Muallim İbrahim Necmi Bey i yazmanlığa seçmiştir. Tarihi Kadim (Eski Çağlar) müderrisliğine Halil Bey in aday gösterilmesine oybirliği ile karar vermiştir. 34 üderrisler Meclisi için M yapılan seçimlerde İsmail Hakkı Bey 15, Mahmut Bey 15, Cenap Şahabettin 10 oy almışlardır. İsmail Hakkı Bey le Mahmut Bey den hangisinin başkanlığa seçileceğine Maarif Nazırı karar verecektir Fanin Efendi, Fen Fakültesi Başkanlığına (dekanlığına) 24 Mart 1922 de seçilmiştir. 36 İstanbul Üniversitesi, mütareke döneminde öğretim üyelerinden çok öğrencilerin işgale ve işbirlikçi öğretim üyelerine direnişleriyle gündeme gelmiştir ki bunu gelecek yazıda ele alacağım. zekisarihan@gmail.com Kaynakça: 1-Prof. Dr. İlhan Tekeli Cumhuriyet Öncesinde Üniversite Kavramının Ortaya Çıkışı ve Gerçekleşmesinde Alınan Yol, Türkiye de Üniversite Anlayışının Gelişimi , Editörler Namık Kemal Aras, Emre Dölen, Osman Bahadır, Ankara, 2007, s Minber, 21 Teşrinisani (Kasım) Minber, 24 Teşrinisani (Kasım) Vakit, No. 405, 8 Kânunuevvel (Aralık) Vakit, No. 406, 9 Kânunuevvel (Aralık) İstiklal, No. 13, 4 Kânunusani (Ocak) Vakit, No. 414, 17 Kânunuevvel (Aralık) Söz, No. 97, 20 Şubat 1919; Vakit, No. 478, 20 Şubat 1919; Hukuku Beşer, No. 27, 20 Şubat Vakit, No. 479, 21 Şubat Türkçe İstanbul, No. 53, 11 Ocak Yenigün, No. 306, 11 Ocak İkdam, No. 7931, 10 Mart İleri, No. 17 Nisan İstiklal, No. 128, 1 Mayıs İstiklal, No. 92, 24 Mart Vakit, No. 509, 23 Mart Vakit, No. 517, 31 Mart Vakit, No. 523, 6 Nisan Yeni Gazete, No , 27 Nisan Nadire Berker-Selim Yalçın, age, s Vakit, No. 559, 9 Mayıs İstiklal, No. 92, 24 Mart Söz, No. 146, 11 Nisan Hukuku Beşer, 25 Şubat 1919; Söz, No. 102, 25 Şubat Vakit, No. 485, 27 Şubat İstiklal, No. 85, 17 Mart Vakit, No. 747, 4 Kânunuevvel (Aralık) Faik Reşit Unat, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihsel Bir Bakış, Ankara, 1964, s İkdam, No. 8163, 2 Teşrinisani (Kasım) İstiklal. No. 297, 2 Teşrinisani (Kasım) Vakit, No. 720, 3 Teşrinisani (Kasım) Vakit, No. 720, 3 Teşrinisani (Kasım) Tarik, No. 109, 110, 10, 11 Teşrinisani (Kasım) Vakit, No. 760, 18 Kânunuevvel (Aralık) Peyam, No , 5 Teşrinisani (Kasım) Vakit, No. 434, 7 Kânunusani (Ocak) Peyam, No , 26 Teşrinisani (Kasım) Yeni Şark, No. 173, 24 Mart Daha geniş bilgi için: Zeki Sarıhan: Millî Mücadelede Maarif Ordusu, İstanbul, 2013, Tarihçi Kitabevi, s