ÖZET Yüksek Lisans Tezi. Ahmet AKTA Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tar m Ekonomisi Anabilim Dal

Transkript

1 ÖZET Yüksek Lisans Tezi KONYA KARAPINAR LÇES KOYUNCULUK LETMELER N EKONOM K ANAL Ahmet AKTA Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tar m Ekonomisi Anabilim Dal Dan man: Yrd.Doç.Dr. Mithat D REK 2009, 85 Sayfa Jüri : Prof.Dr.Cennet O UZ Yrd.Doç.Dr.Mithat D REK Yrd.Doç.Dr.Yusuf ÇEL K ÖZET Koyun, et, süt, deri ve yapa ndan yaralan lan çok yönlü bir hayvand r. Koyun üretim faaliyetinde baz ülkelerde et, baz lar nda süt ya da yapa daha büyük öneme sahip olabilmektedir. Son 30 y ll k dönemde Türkiye nin dünya koyun üretimindeki pay yakla k olarak % 1, koyun sütü üretimi de % 31 azalm r. Bununla birlikte koyunculuk Orta Anadolu Bölgesinde özellikle Konya- Karap nar ilçesinde hala önemini sürdürmektedir. Bu çal mada Konya ili Karap nar ilçesinde koyunculuk i letmelerinin mevcut durumunu, i letmede koyunculuk faaliyetinin karl ve sorunlar tespit etmek, i letmelerin daha iyi konuma ula malar konusunda öneriler geli tirmek amaçlanm r. Ara rmada yer alan i letmelerde i gücü potansiyeli 4,08 E B olarak bulunmu olup i letmeler ortalamas nda y lda 629,64 E G çal lmaktad r. gücünün %56,08 i koyunculuk faaliyetlerinde kullan lmaktad r. letmelerin tasarrufunda bulunan arazi miktar ortalama 181,32 da olarak bulunmu tur. letmelerde pasif sermaye ortalamas ,33 TL olup bunun % 95,68 ini öz

2 sermaye, % 4,32 sini de borçlar olu turmaktad r. letmelerde GSÜD ,90 TL olarak hesaplanm olup bunun % 65,55 i koyunculuk faaliyetinden elde edilmi tir. GSH ise i letmeler ortalamas nda ,69 TL olarak bulunmu tur. letmeler ortalamas nda saf has la ,98 TL olarak hesaplanm r. letmeler ortalamas nda sermaye devir h ise 2,26 y l olarak hesaplanm r. Çal maya konu olan i letmelerde mevcut i gücü potansiyelinin yeterince kullan lamamas i letmelerde yabanc i gücü masraflar artt rmakta ve karl dü ürmektedir. Özellikle koyun say 151 ba n alt nda kalan i letmelerin karl klar n dü ük olmas nedeniyle faaliyetlerini daha fazla devam ettiremeyecekleri dü ünülmektedir. Son 10 y ld r uygulanan tar m politikalar nda r yeti tiricili ine uygulanan destek ve te viklerin ayn ekilde koyun yeti tiricili ine de uygulanmas önerilmektedir. Anahtar Kelimeler: Koyunculuk, Koyunculuk ekonomisi, Ekonomik analiz, Konya-Karap nar da koyunculuk

3 Master Thesis ECONOMICS ANALYSIS OF THE SHEEP ENTERPRISES IN KARAPINAR COUNTY IN KONYA Ahmet AKTA Selçuk University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Economics Supervisor: Dr. Mithat D REK 2009, 85 Pages Jury : Prof.Dr.Cennet O UZ Yrd.Doç.Dr.Mithat D REK Yrd.Doç.Dr.Yusuf ÇEL K ABSTRACT Sheep are very efficient domestic animals breaded for different purposes such as sources of meat, milk, leather and wool. Sheep provide very important source of meat in some countries while milk or wool in others. In last 30 years, breeding and milk production of sheep have dropped as 1% and 31%, respectively in Turkey. Beside this, sheep breeding has still great importance in Konya- Karap nar province of Middle Anatolia Region. The aim of this study were to develop incomes of sheep farms and their problems. The labor potential of the farms was found as 4.08 man power unit, MPU, with yearly average of male business days, MBD. Of this, % has been used by sheep activities. The average amount per farm was ha in examined farms. The average passive capital of farms was ,33 TL, real capital of 95,68% and 4,32% of depts. Gross production value, GPV, was calculated as ,90 TL and 65,55% of total

4 has been obtained from sheep farms. Average gross income was found as ,69 TL. On the average of the studied farms, net return was ,98 TL. The return rate of capital in farm averages was 2,26 years. In studied farms, insufficient usage of labor potential resulted in increase of foreign labor usages and reduction in farm incomes. In farms especially breaded lower than 151 sheep, income has observed very low and has thought that they will not able to continue to those activity in near future. Last 10 years period, cattle breeders have been financially supported by agricultural policies of government, therefore, it is suggested that similar supports should also be performed by government for sheep producers. Key words: Sheep breeding, Sheep farms economy, Economical analysis, Sheep breeding in Konya-Karap nar.

5 1.G 1.1.Konunun Önemi Koyunculuk uzun y llardan bu yana insano lu için önemli bir üretim faaliyeti olmu tur. Tarihin derinliklerine inildi inde göçebe hayat ya ayan ilk insan topluluklar ndan bu güne kadar, koyunlar n daima insan n yan ba nda bulundu u görülmektedir (Kaymakç ve Sönmez, 1996). Bunda koyunun beslenme ve idaresinin kolay olmas n yan nda insanlar n birçok ihtiyac na cevap verebilecek ürünlere sahip olmas n da pay bulunmaktad r (Koyuncu, 2009). Koyunun ruminantlar içinde de önemli bir yere sahip oldu unu söylemek yanl olmayacakt r. S r birçok nedene ba olarak koyun yeti tiricili ine göre daha ekonomik ve karl olabilir. S r eti ve s r sütünün toplam et ve süt üretimindeki pay bunun bir göstergesidir. Ancak koyunun sahip oldu u baz özellikler, s n önüne geçmesini sa lamaktad r. Bunlardan en önemlileri otlama yetenekleri ve farkl bölgelere kolayca adapte olabilmeleridir. Da k ve engebeli arazilerde koyunlar n daha çevik ve t rmanma yetene ine sahip olmalar onlara ayr bir avantaj sa lamaktad r. 1

6 Öte yandan koyunun sahip oldu u yapa n yeti tiricilik yapan ülkelere önemli bir avantaj sa lad da göz ard edilmemelidir (Morand-Fehr and Boyazo lu, 1999). Dünya hayvansal üretim yap n de mesi ve taleplerin farkl la mas ile birlikte koyunun rolü de de meye ba lam r. Özellikle süt üretiminde s n, et üretiminde ise domuz ve tavu un öne ç kmas, tekstil hammaddesi olarak yapay elyaflar n ke fi ve kullan n artmas koyun yeti tiricili inden beklentilerde baz de ikliklerin ortaya ç kmas na neden olmu tur. Birçok ülkede oldu u gibi Türkiye de de bu de im genellikle koyunun hayvansal üretimdeki öneminin azald eklinde de erlendirilmi ve bu türün yeti tiricili inde ya anan sorunlar normal kabul etme e ilimi a rl k kazanm r. Di er taraftan özellikle son y llarda dünyan n baz ülkelerinde koyun yeti tiricili inde dikkat çekici baz çal malar n oldu u gözlenmektedir. Dünyada son 30 y ll k dönem içinde koyun varl nda yakla k %1,5 lik bir art gözlenmekte olup, bundaki en önemli pay Asya ve Afrika k talar na aittir. Amerika, Avrupa ve Okyanusya k talar nda ise dü görülmektedir. Türkiye de bu dönem içinde koyun varl yakla k %45 azalm r. Koyun et, süt, deri ve yapa üreten çok yönlü bir hayvand r. Baz ülkelerde et, baz lar nda süt ya da yapa daha büyük öneme sahip olabilmektedir Son 30 ll k dönem içerisinde Türkiye de koyun varl n %45 oran nda azalmas na ra men koyun eti üretiminin miktar olarak art göstermi tir. Bu art dü ük verimli yerli koyun rklar n slah edilmesi ile aç klamak olas r. Buna kar k Türkiye nin dünya koyun eti üretimindeki pay yakla k olarak %1 azalm r. Ayn dönemde Türkiye nin koyun sütü üretiminin %31 oran nda azalm olmas yerli koyun rklar n slah çal malar n et verimi yönünden ele al nd, süt veriminin yükseltilmesi amac ile yap lan çal malardan istenilen sonuçlar n al namad göstermektedir. K talar itibariyle koyun varl, koyunculuk ürünlerinin üretimi, Türkiye nin pay ve 1980 ile 2007 y llar aras ndaki de imin kar la lmas Çizelge 1.1, Çizelge 1.2, Çizelge 1.3, Çizelge 1.4 ve Çizelge 1.5 te verilmi tir. Çizelgelerin incelenmesinden de görülebilece i gibi hemen tüm koyunculuk ürünlerinde Türkiye ciddi gerileme ile kar kar ya kalm r. Bu durum koyunculuk faaliyetlerinin giderek azalan bir yap ya do ru gitti ini aç kça göstermektedir. 2

7 Çizelge 1.1.K talar itibariyle dünya koyun varl ve toplam içindeki paylar talar 1980 Koyun Say 2007 Koyun Say (Milyon ba ) Oran (%) (Milyon ba ) Oran (%) Afrika 182,3 16,6 266,0 23,9 Amerika 124,1 11,3 90,8 8,2 Asya 318,3 29,1 480,0 43,1 Avrupa 266,7 24,3 135,6 12,2 Okyanusya 204,8 18,7 140,0 12,6 Dünya 1.096,2 100, ,4 100,0 Türkiye 46,0 4,2 25,4 2,3 FAOSTAT, 2008 Çizelge 1.2.K talar itibariyle dünya koyun eti üretimi ve toplam içindeki paylar talar 1980 Koyun eti üretimi 2007 Koyun eti üretimi Miktar (bin ton) Oran (%) Miktar (bin ton) Oran (%) Afrika , ,7 Amerika 32 0,0 36 0,0 Asya , ,3 Avrupa , ,0 Okyanusya Dünya , ,0 Türkiye 239 4, ,1 FAOSTAT, 2008 Çizelge 1.3.K talar itibariyle dünya koyun sütü üretimi ve toplam içindeki paylar talar 1980 Koyun sütü üretimi 2007 Koyun sütü üretimi (bin ton) Oran (%) (bin ton) Oran (%) Afrika , ,7 Amerika 32 0,0 36 0,0 Asya , ,3 Avrupa , ,0 Okyanusya Dünya , ,0 Türkiye , ,6 FAOSTAT,

8 Çizelge 1.4.K talar itibariyle dünya yapa üretimi ve toplam içindeki paylar talar 1980 Yapa üretimi 2007 Yapa üretimi (bin ton) Oran (%) (bin ton) Oran (%) Afrika 197 7, ,4 Amerika , ,0 Asya , ,0 Avrupa , ,4 Okyanusya , ,2 Dünya , ,0 Türkiye 61 2,2 46 2,3 FAOSTAT, 2008 Çizelge 1.5.K talar itibariyle dünya koyun derisi üretimi ve toplam içindeki paylar talar 1980 Koyun derisi üretimi 2007 Koyun derisi üretimi (1000 ton) Oran (%) (1000 ton) Oran (%) Afrika , ,6 Amerika 94 8,5 96 5,3 Asya , ,9 Avrupa , ,2 Okyanusya , ,0 Dünya , ,0 Türkiye 52 4,7 46 2,6 FAOSTAT, 2008 Türkiye'de tar n yap sal özellikleri ve özellikle meralar n durumu s rdan çok koyun yeti tirmeye daha uygundur. Ancak son y llarda büyükba hayvanc k faaliyetlerine uygulanan politikalar sonucunda koyunculuk geriye gitmi tir. Koyunculuk faaliyetlerinin gerilemesi bir anlamda kentlere olan göçü artt rd gibi halk n hayvansal protein al mlar nda da gerilemeye neden olmu tur. Oysa Türkiye'nin ekolojik yap ve mera durumu, insanlar n k rm et yeme al kanl, rsal alandaki nüfus yo unlu u ve göçerlik düzeni içinde yer bulan koyun yeti tiricili i, bir zamanlar koyun ve koyun eti ihraç eden Türkiye'yi ithalatç konumuna dü ürmü tür. Öte taraftan Türkiye de nüfus 1990 y ndan günümüze yakla k %27 artarken, hayvan varl nda %34'lük bir azalma gerçekle mi tir. Bu durum özellikle hayvansal g dalar yönünden yeterli ve dengeli beslenemeyen Türk 4

9 halk n, protein kayna bak ndan da dengesiz beslenmekte oldu unu göstermektedir. Bunun özellikle genç nüfusun a rl kl oldu u Türkiye için önemli sorunlar beraberinde getirmesi kaç lmazd r. Türkiye'de ki i ba na dü en günlük 95 gram protein tüketiminin yakla k %80'i bitkisel ürünlerden sa lanmaktad r. Bu durum toplumun hayvansal kaynakl protein tüketiminin geriledi inin, hububat a rl kl bir beslenmenin ön plana ç kt n bir göstergesidir. Bu noktada, koyunculu un ülke ekonomisine sa layaca katk ve ülke hayvansal protein aç kapatabilecek önemli bir kaynak oldu u unutulmamal r. Bu sektör devaml istihdam yaratmas tar ma dayal et, süt, yem, tekstil ve haz r giyim gibi sanayilere hammadde sa lamas yönünden büyük önem ta maktad r (Koyuncu, 2009) Ara rman n Amac Koyunculuk faaliyetinde mevcut durumun ortaya konulmas, ara rma kapsam nda bulunan yörede koyunculu un durumunun irdelenmesi ara rman n temel amac olu turmaktad r. Mevcut durum ortaya konulurken i letmeler büyüklüklerine göre grupland lm olup gruplar aras ekonomik ba ar lar n kar la lmas yap lm r. Bu kar la rma yap rken, Gayrisafi has la, Brüt Kar ve Tar msal Gelir gibi ba ar ölçütlerinin ortaya konularak objektif bir kar la rma yap lmas amaçlanm r. Ara rma yöresinde koyunculuk letmelerinin ya ad sorunlar tespit edilerek çözüm noktas nda öneriler getirilmi tir. 5

10 2. ÖNCEK ÇALI MALAR Direk vd (2000), y llar kapsayan çal mada Konya ilindeki koyunculuk i letmelerinin yap sal özellikleri ortaya konulmu tur. Bölgedeki yayg n koyun rk n Akkaraman oldu u, sürü kompozisyonunun %63,60 anaç koyun, %21,17 toklu, %13,47 kuzu ve % 1,76 koç tan olu tu u belirtilmi tir. Yeti tiricili in ekstansif yap da, koyun beslemenin mera ve an za dayal oldu u, aylar nda ek besleme yap ld ve koyunculu un i letmelerde yan gelir kayna olarak yap ld tespit edilmi tir. Connoly (2000), rlanda n n koyun üretiminde ekonomik performans de erlendirmi tir. Koyunculuk i letmelerinin koyunculuk için uygun olmayan alanlarda yo unla ve i letmelerin %75 inin bu uygun olmayan alanlarda bulundu unu belirtmi tir. Fransa, ngiltere, spanya, Yunanistan ve rlanda n n toplam et üretiminin, Avrupa Birli i koyun eti üretiminin %86 s na sahip oldu unu bildirmi tir. rlanda n n 1999 y na ait koyunculuk gelirinin 154 milyon oldu u, toplam tar msal üretim de eri içerisindeki pay n %5 ine kar k geldi ini bildirmi tir y nda AB genel tar m politikalar ile konulan kotalar n sonucunda koyun say n dü tü ünü belirtmi tir. Da stan (2002), Orta-Güney Anadolu Bölgesi nde koyunculuk faaliyeti yap lan tar m i letmeleri incelenerek, bu i letmelerin koyunculuk faaliyetinin ekonomik yap ve sorunlar ortaya konulmu tur. Ara rma sonuçlar na göre, toplam sermayenin %95,18 ini öz sermaye, % 4,14 ünü borçlar, % 0,68 ini indi borçlar olu turmu tur. Aktif sermaye içerisinde çiftlik sermayesinin oran % 58,43, i letme sermayesinin oran ise % 41,57 olarak bulunmu tur. GSH de erinin %52 si koyunculuk faaliyetlerinden elde edilmi tir. Toplam letmelerin % 29 unun negatif saf kara sahip oldu u ortaya konulmu tur. Koyun yeti tiricili inde üretim masraflar içerisinde en büyük pay n %32,05 ile gücü masraflar na ait oldu u hesaplanm r. letme ba ar nda etkili olan faktörlerin, koyun say ve aile i gücü kullan oldu u tespit edilmi olup, koyun say n 50 nin üzerine ç kart lmas ve Aile i gücünden daha fazla yararlan lmas gerekti i vurgulanm r. 6

11 Dellal vd. (2002), GAP Bölgesinde küçükba hayvanc a yer veren tar m i letmelerinin ekonomik analizi ve küçükba hayvanlardan elde edilen hayvansal ürünlerin pazara arz yöntemlerinin incelendi i ara rmada, aktif sermaye içinde arazi sermayesinin pay %62,95, hayvan sermayesinin pay ise %9,84 olarak bulunmu tur. Hayvansal üretim de erinin %83,39'unun koyun ve keçi yeti tiricili inden elde edildi i saptanm r. Koyunculukta üretim de erinin %30,70'i, keçi yeti tiricili inde ise %55,73'ü süt üretim de erinden elde edildi i, gayri safi üretim de erinin %43,34'ünün bitkisel üretim de erinden, %55,66's n ise hayvansal üretim de erinden olu tu u saptanm r. Gayri safi üretim de eri içinde en büyük pay koyun yeti tiricili i (%39,92) almaktad r. letmelerde elde edilen toplam aile gelirinin %96,33'ü tar msal gelir, %3,67'si tar m d gelirdir. ahin ve Y ld m (2002), Van li Merkez lçe'de koyunculuk yapan letmelerin y ll k ekonomik faaliyet sonuçlar de erlendirilmi tir. Bu kapsamda, letmelerin girdi kullan m düzeyleri belirlenmi, i gücü prodüktiviteleri ve kârl k oranlar ve baz etkinlik katsay lar hesaplanm r. Brüt üretim de erinin %67,8 i kuzu üretim de erinden elde edilmi tir. Toplam de ken masraflar n %68,3 ünü yem masraflar olu turmu tur. Bir üretim döneminde koyun üretim birimi ba na dü en yem miktar 143,7 kg olup, bunun 81,3 kg' kaba yem ve 62,4 kg' ise kesif yem oldu u, brüt kar n koyun say ile do ru orant olarak art gösterdi i ortaya konulmu tur. Aktürk vd (2005), Gökçeada da ekstansif ko ullarda küçükba yeti tiricili i yapan i letmelerin sosyo-ekonomik aç dan incelemesi yap lm r. letmelerde ortalama nüfus 4,4 olarak bulunmu olup, i letme ba na i gücünün 3,21 E B oldu u bulunmu tur. Aktif sermayenin %17,12 sini küçükba hayvan sermayesinin olu turdu u, toplam GSÜD nin %47,97 sinin hayvansal üretimden, hayvansal üretime ait GSÜD ninde %63,98 inin koyunculu a ait GSÜD oldu unu ortaya koymu tur. Falanders ve McKissick (2006), Amerika Birle ik Devletlerinin Georgia eyaletinde yapt klar çal mada 159 yerle im biriminden 140 tanesinde koyun ve keçi yeti tiricili i yap ld, bu yerle im birimlerinde ba keçi bulundu unu ve bunlar toplam de erinin 12,5 milyon $ oldu unu tespit 7

12 etmi lerdir. Ayn ara rma bölgesinde koyun mevcudu ba olarak tespit edilmi olup, koyunlar n toplam de erinin $ oldu unu bildirmi lerdir. Do rudan koyun ve keçi üretim gelirinin 13,2 milyon $ oldu u ve üretimdeki dolayl etkilerden dolay da 8,5 milyon $ ilave gelir elde edildi i, böylece koyunkeçi yeti tiricili i faaliyeti sonucunda 21,7 milyon $ toplam gelir sa land ifade etmi lerdir. Koyunculuk i lerinde çal an i çi geliri ortalama $ olarak tespit edilmi olup, bu gelir seviyesinin yap lan i letmecili in küçük ölçekli letmecilik anlam na geldi ini bildirmi lerdir. Paksoy (2007), Kahramanmara ilinde süt üretimine yönelik keçi yeti tiricili ine yer veren tar m i letmelerinin ekonomik analizini yapm r. Aktif sermaye içerisindeki çiftlik sermayesi oran %48,99, i letme sermayesi oran ise %51,01 olarak bulmu tur. GSÜD nin %85,29 unun hayvansal üretimden, %14,71 inin bitkisel üretimden olu tu unu, büyük i letmelerin küçük i letmelere göre daha karl oldu unu ortaya koymu tur. 8

13 3.MATERYAL VE YÖNTEM 3.1.Materyal Konya ili, Karap nar ilçesinde koyun yeti tiricili ine yer veren tar m letmelerinin ekonomik ve sosyal durumlar n incelendi i bu ara rman n ana materyalini söz konusu i letmelerden anket yöntemi ile elde edilen orijinal nitelikli birincil veriler olu turmu tur. Bu ara rma için gerekli genel verilerin derlenmesinde Konya l Tar m Müdürlü ü, Karap nar lçe Tar m Müdürlü ü, Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tar m Ekonomisi Bölümü, Konya Dam zl k Koyun Keçi Yeti tiricileri Birli i ve Karap nar Ziraat Odas verilerinden de yararlan lm r. Bunun yan ra ara rma alan nda ve di er yörelerde daha önce konu ile ilgili yap lm olan ara rma bulgular ve yay nlanm ikincil verilerde kullan lm r. 3.2.Yöntem Örnekleme a amas nda kullan lan yöntem Ara rma alan nda koyunculuk faaliyetine yer veren bütün i letmeler ara rman n popülasyonunu olu turmu tur. Bu popülasyonda örnek i letmelerin say hesaplan rken örnekleme birimi olarak, 2 ya doldurmu koyun say esas al nm r. Dam zl k Koyun Keçi Yeti tiricileri Birli i nin üyelik alt s n 25 ba olarak belirlemesi nedeni ile popülâsyonu 25 ba ve üzeri koyuna sahip olan 653 i letme olu turmu tur (Anonim 2008). Bir popülasyon veya örne e ait birimlerin de erlerinin homojen veya heterojen olup olmad göstermesi bak ndan varyasyon katsay önemlidir. Ayr ca varyasyon katsay %33 ün üzerinde olan bir örne in normal bir popülasyonu temsil etmesi üphelidir (Düzgüne ve Ark. 1983). Örneklerin varyasyon bak ndan kar la lmalar nda kullan lan varyasyon katsay daki verilen formül yard ile hesaplanm r. 9

14 C.V =Varyasyon Katsay S =Standart Sapma X =Ortalama Bu katsay standart sapman n ortalamaya bölümünün yüzdesi olarak ifade edilir (Çiçek ve Erkan 1996). Çal mada varyasyon katsay %57 olarak hesaplanm r. Bu nedenle çal mada tesadüfî örnekleme yöntemlerinden tabakal örnekleme yöntemi kullan lm r. Tabakal örneklemede temel ilke, ana kitleyi kendi içinde homojen tabakalara ay p tabaka içi varyans azaltmakt r. Bu ekilde örneklemenin sa k derecesi bozulmadan daha az örnekle çal man n mümkün oldu u belirtilmektedir (Güne ve Ar kan 1988). Böylece tabakal örnekleme ile popülasyona ait tahminlerin do rulu unu artt rmak ve popülasyondaki farkl bölümlerin yeterince temsil edilmesini sa lamak mümkün olacakt r (Güne ve Ar kan 1988). Örnek hacmi tabakal örnekleme yöntemlerinden Neyman Yöntemi ile hesaplanm r. Tar m i letmelerinde tabakalar aras nda hacim ve varyasyon bak ndan büyük farkl klar varsa, Neyman Yöntemini kullanmak örneklemenin etkinli ini artt rmaktad r (Yamane 1967). Neyman Yöntemine göre örnek hacminin belirlendi i e itlik a daki gibi formüle edilmektedir (Yamane 1967). n =Örnek say N =Ana kitledeki i letme say N h 2 S h =h nci tabakadaki i letme say =h nci tabakan n varyans belirtmektedir. D 2 =d 2 /Z 2 de erine e ittir. Burada; d =Kitle ortalamas nda izin verilen hata miktar, Z =Belirlenen hata oran na göre standart normal da m tablosundaki Z de erini belirtmektedir. 10

15 Örnek hacminin belirlenmesinde %95 güvenilirlik ve %5 hata pay s rlar içerisinde çal lm r. Böylece 1. tabaka olan ba koyun varl bulunan letmelerden 14, 2. tabaka olan koyun varl bulunan i letmelerden 27, 3. tabaka olan 301 ve daha fazla koyun varl bulunan i letmelerden 23 tar m letmesi örnek hacmini olu turmu tur. Buna göre toplam örnek say 64 olarak tespit edilmi tir. Populasyon ve çekilen örnek say lar a daki çizelgede verilmi tir. Çizelge 3.1. letme geni lik gruplar na göre örnek i letme say lar (adet) letme Geni lik Gruplar Ana Çerçevedeki i letme Örne e Ç kan letme (Ba ) Say (Adet)* Say (Adet) Toplam *Konya Dam zl k Koyun Keçi Yeti tiricileri Birli i kay tlar ndan hesaplanm r Anket a amas nda uygulanan yöntem Ekonomik analiz çal malar nda, i letmelerden sa kl ve güvenilir bilgi al nmas, elde edilecek sonuçlar n do rulu u aç ndan büyük önem ta maktad r. Muhasebe kay tlar tutan i letmelerde envanter, mali kay tlar ve fiziki kay tlar ile sa lanan dökümanlar, i letme hakk nda hem mali hem de fiziki varl klar hakk nda bilgi kayna olmaktad r (Aras, 1988). Ayr ca muhasebe kay tlar ile elde edilen bilgiler ankete k yasla daha güvenilirdir (Erku ve Demirci, 1985). Ancak ara rma yöresinde faaliyet gösteren tar m i letmelerinde muhasebe kay tlar tutulmad ndan, i letmelerin koyunculuk faaliyetlerinin ekonomik analizi için gerekli veriler, ki isel görü meye dayal olan anket yöntemi ile temin edilmi tir. Bu amaçla, daha önceden yap lm çal malardaki anket formlar ndan yararlan larak çal ma amaçlar do rultusunda yeni bir anket formu haz rlanm r. 11

16 Örnek i letmelerde yap lan anketlerde i letmenin nüfus durumu, i gücü varl, i gücü kullan m durumu, arazi varl, bina ve alet makine sermayesi, bitkisel üretim deseni, hayvansal üretim ile ilgili envanter bilgileri, sermaye unsurlar n ve tar msal ürünlerin parasal de eri ile ilgili bilgiler derlenmi tir. Anket çal malar 20 Nisan 2009 ile 19 May s 2009 tarihleri aras nda Karap nar ilçesi genelinde yap lm olup, anket çal mas ile derlenen birincil veriler 2008 y üretim dönemine aittir. Anketlerden elde edilen birincil veriler bilgisayarda Microsoft Excel program na uygun formatta kaydedilmi, i letme büyüklük gruplar na ayr larak ayn programda çizelgeler olu turulmu tur letmelerin ekonomik analizinde uygulanan yöntem letmelerden anket yolu ile elde edilen bilgiler anket üzerinde gerekli hesaplamalar yap ld ktan sonra Microsoft Excel program nda i letme büyüklük gruplar ve i letme ortalamalar eklinde hesaplanm r. letmelerde nüfus; ya, cinsiyet ve e itim durumlar na göre incelenmi tir. letmelerde bulunan nüfus mevcut erkek i gücü hesaplan rken, erkek i gücü birimi (E B) olarak verilmi tir. Erkek i gücü birimine çevirmede, nüfusun cinsiyet ve ya gruplar na göre i gücü ba ar lar yans tan katsay lar kullan lm r (Aç l ve Demirci, 1984; Erku vd., 1995). letmelerde çe itli i lerde çal lan yabanc i gücü, ya ve cinsiyete göre saptanm r. Yabanc i gücüne ödenen ayni ve nakdi ücretin toplam ekonomik analizde i gücü masraflar n hesaplanmas nda dikkate al nm r. Müte ebbis ve ailesinin i gücü ücret kar n hesaplanmas nda ise, bunlar n i letmede çal klar süre ile yörede ayn i i yapan yabanc i çiye ödenen ortalama ücret üzerinden de erlendirme yap lm r. Potansiyel i gücünün belirlenmesinde y ll k çal labilir gün say 280 gün ve günlük ortalama çal ma süresi 10 saat olarak kabul edilmi tir (K ral, 1987). letmelerin sermaye yap lar, sermayenin fonksiyonlar na göre fland lmas esas al narak incelenmi tir (Aç l ve Demirci, 1984; nan 1998). Bu amaçla müte ebbislerin üretim amac ile i letmelerine yat rd klar sermaye 12

17 unsurlar olan aktif de erleri ve bunlar n kaynaklar gösteren pasif sermaye ortaya konulmu tur. letmelerde irat hayvan miktar n hesaplanmas nda büyükba hayvan birimi (BBHB) üzerinden hesaplamalar yap lm, hesaplamalarda Çizelge 3.3. deki katsay lar kullan lm r (Erku ve ark. 1995). Çizelge 3.2.Erkek i gücü birimine (E B) çevirmede kullan lan katsay lar Ya Erkek Kad n ,50 0, ,00 0, ,75 0,50 Erku ve ark Çizelge 3.3. BBHB ne çevirmede kullan lan katsay lar Cinsi BBHB Cinsi BBHB nek 1,00 Toklu 0,08 Bo a 1,40 Kuzu 0,05 Buza 0,16 Teke 0,12 Dana 0,50 Keçi 0,10 Düve 0,70 Çepiç 0,08 Koç 0,12 lak 0,05 Koyun 0,10 Kümes hayv. 0,004 Erku ark.1995 Sermayenin fonksiyonlar na göre s fland lmas nda a da belirlenen ra izlenmi, buna göre sermaye yap lar verilmi tir (Aç l ve Demirci 1984); 13

18 1. AKT F SERMAYE A - Arazi Sermayesi (Çiftlik Sermayesi) 1. Toprak sermayesi 2. Arazi slah sermayesi 3. Bina ve in aat sermayesi 4. Bitki sermayesi ve tarla demirba 5. Av ve Bal k Sermayesi B Müstecir veya letme Sermayesi 1. Sabit letme Sermayesi a) Hayvan sermayesi veya canl demirba b) Alet makine sermayesi veya ölü (cans z) demirba 2.Döner letme sermayesi a) Malzeme ve mühimmat sermayesi b) Para sermayesi 2. PAS F SERMAYE A- Yabanc Sermaye (Borçlar) 1. Arazi kar ipotekli borçlar 2. Banka ve kooperatif borçlan 3. Cari ve adi borçlar 4. ndi Borçlar (Kira ile tutulan aktif unsurlar n de eri) B - Öz Sermaye Toprak sermayesinin tespit edilmesinde bölgedeki al m sat m de eri esas al nm r. Arazi slah sermayesi için, yenilerde maliyet bedeli kullan lm, eskilerde ise çiftçinin beyan esas al narak k ymetlendirilmi tir. Bina sermayesini ymetlendirmede yeni in a edilen binalar için beyan edilen maliyet bedeli esas al nm, eski binalar ise mevcut durumlar ve y pranma süreleri dikkate al narak yeniden in a bedeline göre hesaplanm r. Tarla demirba n de eri k ymet takdiri maliyetine göre yap lm r. Hayvan sermayesi k ymet takdiri, ya ve verimlilik durumlar na göre yöredeki al m sat m fiyatlar ve çiftçinin beyan esas al narak yap lm r. Alet makine sermayesi, yeni olanlarda sat n alma bedeli, 14

19 eskiler ise yaray k durumlar na göre al m sat m de eri üzerinden ymetlendirilmi tir. Malzeme mühimmat sermayesi çiftlik avlusu fiyat na göre ymetlendirilmi tir. letmelerin para mevcudu, alacaklar ve borçlan saptan rken çiftçinin beyan esas al nm r. Çal mada av ve bal k sermayesine rastlanmad için hesaplanmam r (Erku 1979). Kirac k ve ortakç kla i lenen arazinin de eri, hem aktif sermaye, hem de pasif sermaye içerisinde gösterilmi tir. letmelerin ekonomik analizinde, letmelerin kira ve ortakç kla arazi i letmedi i ve yabanc sermaye kullanmad klar varsay kabul edilerek, i letmelerin ayn bazda kar la lmas na olanak sa lanm r ( Erku 1979). letmelerin y ll k faaliyet sonuçlar n analizinde; gayrisafi üretim de eri (GSÜD), gayrisaf has la (GSH), i letme masraflar, brüt kar, saf has la, tar msal gelir, aile geliri ve rantabilite gibi göstergeler hesaplanm ve saptanan sonuçlar saca de erlendirilmi tir. letmelerde gayrisafi üretim de eri, tar msal faaliyet sonucunda elde edilen bitkisel ve hayvansal ürün miktarlar n, çiftçi eline geçen ürün fiyatlar ile çarp lmas ile bulunan de ere, bitki ve hayvan sermayesindeki prodüktif de er art lar n ilave edilmesi ile saptanm r (Aç l ve Demirci 1984). Ancak i letmede üretilip i letmede kullan lan saman ve gübre gibi yan ürünler tekerrür yap lmamas aç ndan GSÜD içerisinde yer almam r (Erku ve Demirci 1985). Çizelge 3.4. Tar msal Ürünlerin Çiftçinin Eline Geçen Ortalama Fiyatlar Ürün Fiyat Bu day(ekmeklik ve Makarnal k 0,66 Ortalama) (TL/kg) Arpa (TL/kg) 0,46 Çavdar(TL/kg) 0,49 r(tl/kg) 0,51.Pancar (TL/kg) 0,11 Yonca(TL/kg) 0,30 Fi (TL/kg) 0,30 Süt(TL/kg) 0,97 Yapa (TL/kg) 0,98 Kuzu(TL/Ba ) 130,88 15

20 letmede prodüktif demirba k ymet art (PDKA) bitkisel üretim için büyümekte olan bitkiler olmad ndan hesaplanmam r. Hayvansal üretimde ise ço alma ve büyüme nedeniyle ortaya ç kan de er art, hayvansal PDKA olarak hesaplanm r (Erku ve ark., 1995). Gayrisaf has la ise, gayrisafi üretim de erine i letme d tar msal gelir ve ikamet edilen konutlar n kira kar klar n ilave edilmesi ile bulunmu tur. Konut kira kar n belirlenmesinde, cari kira de eri ile bina de eri aras ndaki ili kinin incelenmesi gerekmektedir. Ara rmada ikametgah kira geliri olarak bölgede kiralama yayg n olmad için kira bedeli ikametgah olarak kullan lan bina sermayesinin % 10'u al narak hesaplanm r (Hatuno lu, 1971). letme d tar msal gelirin hesaplanmas nda ise i letmecinin beyan esas al nm olup, i letmeye ait alet ve makine ile aile i gücünün, i letme d ndaki tar msal i lerde çal malar kar nda elde ettikleri gelirin toplam ndan olu maktad r. letmelerde tar msal faaliyetler için yap lan toplam i letme masraflar sabit ve de ken masraflardan olu maktad r. Bu masraflar bitkisel ve hayvansal üretim için ayr ayr saptanm r. Çizelge 3.5.Bitkisel Üretimde Sabit ve De en Masraflar TK SEL ÜRET M De en Masraflar Sabit Masraflar -Tohum masraflar, -Yönetim gideri -Gübre masraflar -Daimi i çilik gideri (aile i gücü ve -Tar msal mücadele masraflar yabanc i gücü) -Benzin, ya, tamir ve bak m gibi de en -Amortisman gideri (bina ve alet-makine) alet ve makine masraflar -Bina tamir bak m masraf ndan -Götürü yapt lan i lerin masraflar olu maktad r -Geçici i çilik masraflar -Su ücreti -Ürün sigortas -Pazarlama ve nakil masraflar Erku ve Ark,

21 Çizelge 3.6.Hayvansal Üretimde Sabit ve De en Masraflar HAYVANSAL ÜRET M De en Masraflar -Kesif yem masraf -Kaba yemler (sat n al nan) -Geçici i çi ücretleri -Veteriner masraf laç masraflar -Temizlik ve malzeme (yular, zincir, tuz vs.) masraflar -Suni tohumlama ve a m masraflar -Pazarlama masraftan -Hayvan sigortas -Di er cari masraflar Erku ve Ark, 1995 Sabit Masraflar -Yönetim gideri -Daimi i çilik gideri (aile i gücü ve yabanc i gücü) -Amortisman gideri (bina, koyun ve aletmakine) -Bina tamir bak m masraf ndan olu maktad r. Toplam de en masraflar, gayrisafi üretim de erinden ç kar larak brüt kar, toplam i letme masraflar gayrisafi has ladan ç kar larak saf has la belirlenmi tir (Aç l ve Demirci 1984). Tar msal gelir, i letmecinin basar düzeyinin ölçülmesinde kullan lan en önemli kriterlerden biri olup, saf has laya aile i gücü ücret kar n eklenmesi ve bunlar n toplam ndan ödenen arazi kiralar ve ortakç k paylar ile borç faizlerinin ç kar lmas ile tespit edilmi tir. Binalar n tamir ve bak m masraflar n hesaplanmas nda bina de erinin %1,5'i veya üreticilerin beyan ettikleri tamir bak m giderlerinin y la dü en miktarlar esas al nm r. Alet ve makinelerin ya, yak t, tamir ve bak m giderleri ise i letmecilerin fiilen yapt klar masraflar toplam olarak al nm r Sabit sermaye unsurlar na amortisman hesaplamada; betonarme binalarda %2, ta ve yan kagir binalarda %3, ah ap veya kerpiç binalarda %4, alet ve makineler için %10, arazi slah sermayesi unsurlar nda ise %5 olarak dikkate al nm r (Erku ve Ark 1995). 17

22 Hayvanlar için amortisman hesab nda belirli bir ya a kadar hayvanlarda de er art oldu undan, genç hayvanlarda amortisman ayr lmam r. Verim döneminde irat ve i hayvanlar için amortismana tabi di er hayvanlar n dam zl k de erinden kasapl k de eri ç kart larak bulunmu ve ekonomik ömre bölünmü tür. Koyunlar n ekonomik ömrü 5 y l olarak al nm r (Aras, 1988). Ayr ca çal mada öz sermayenin karl ortaya koyan mali rantabilite; Net Kar MR = x 100 Öz Sermaye Yat m sermayesinin karl ortaya koyan ekonomik rantabilite; Net Kar + Borç faizleri ER = x 100 Öz Sermaye + Yabanc Sermaye Saf Has lan n Gayrisafi Has laya oran olan Rantabilite Faktörü; Saf Has la RF = x 100 Gayrisafi Has la GSÜD nin yat m sermayesini kar lama süresini gösteren sermaye devir oran ; GSÜD SDO == x 100 Toplam Yat m Sermayesi 18

23 4.ARA TIRMA BÖLGES HAKKINDA GENEL B LG LER 4.1.Co rafi Konum Karap nar Konya n n 95 Km. do usunda yer alan bir ilçe merkezidir. Bat nda Konya il merkezi ve Çumra ilçesi, güneyde Karaman ili Ayranc ilçesi, do usunda Ere li ilçesi, kuzeydo usunda Emirgazi ilçesi, kuzeyde Aksaray ili ile çevrilidir. Yüzölçümü Km 2 olan lçenin deniz seviyesinden yüksekli i 1026 M. dir. Konya y do uya ba layan çok önemli ve i lek bir karayolunun üzerinde yer al r. Karacada volkan, lçe s içerisindeki en önemli da k kütledir. Bir ba ka önemli volkanik kütle, Üzecek da r. Bu iki da k alan n aras nda Karap nar Ovas yer al r. lçenin kuzey kesimleri, içerisinde çok say da görülme e de er e siz güzellikteki Tabiat Harikas Obruklar bar nd ran Obruk platosu taraf ndan çevrilmi tir. Güneyde ise Türkiye nin en fazla rüzgâr erozyonuna maruz kalan sahas vard r. Tipik kara iklimi süren Karap nar da yazlar çok s cak ve kurak, k lar so uk ve kar ya r. Uzun y llar (21 y ll k) rasat verilerine göre ll k ortalama s cakl k 10,9 derecedir. Türkiye nin en az ya alan yerlerinden biridir. Yine uzun y llar (29 y ll k) rasat verilerine göre y ll k ya miktar 279,5 mm. dir. Bu nedenle bitki örtüsü zay f ve c zd r. Ormanl k alan yoktur. Rüzgâr erozyonu büyük hasar yapar. Türkiye nin rüzgâr erozyonuna maruz en önemli sahas Karap nar ve çevresidir. Ya lar n az olmas ve yer üstü sular n yetersizli i ilçede kuru tar ön plana ç kart r. Tar m alanlar n içinde nadasa ayr lan sahalar oldukça önemli bir oran tutar. Kurak iklimin tesiriyle bitki örtüsü, ço u tek y ll k olan k sa boylu otlardan müte ekkil, step de denilen bozk rd r. lçede küçükba hayvanc n yayg n olmas bu yüzdendir. Karacada n güneybat eteklerinde, volkanik patlamalarla olu mu iki patlama krateri Ac göl ve özellikle Meke Tuzlas Gölü dünyaca ünlüdür. Ayr ca Meyil, Ç ral ve Obruk gibi krater gölleri bulunmaktad r. lçeye ba 4 kasaba ve 15 köy bulunmaktad r. Ayr ca ilçe merkezine ba 153 adet yayla bulunmaktad r. Yörede evler toprak kerpiçlerden yap lmakta üzeri yine toprakla örtülmektedir. 19

24 4.2. Nüfus Durumu Karap nar çizelge 4.1. den de görülece i üzere çok fazla göç alan ve göç veren bir ilçe de ildir. Gerek e itim-ö retim olanaklar, gerekse ekonomik ve sosyal ya am düzeyi yeterli seviyede olup ya ayan insanlar kendilerini göç etmek zorunda hissetmemektedir. Bu nedenle uzun y llar ortalamas nüfus hareketleri az görülmektedir. Çizelge 4.1. Karap nar ilçesinin y llara göre nüfus verileri llar ADNKS Karap nar lçe Merkezi Köy ve Kasabalar Toplam Nüfus TÜ K, Ekonomik Yap lçe küçük esnaf ve sanatkâr a rl kl bir ticari hayata sahiptir. Bunda nakliyecilik, hayvan ticareti, küçük sanayi kollar ilk s ralarda yer almaktad r. Ayr ca lçede Ticaret Borsas da lçenin ticari aktivitesini artt ran önemli bir kurulu tur. Canl hayvan ticareti büyük önem ta r. Karap nar da, ço unlu u büyük ehirlere olmak üzere canl hayvan, hayvansal ürünler ile tar msal ürünler pazarlamaktad r. Bunlar lçenin gelir getiren en önemli kalemleri durumundad r. lçede faaliyet gösteren önemli alanlardaki üye say ; - oför ve Nakliyeciler Odas na kay tl üye say : Esnaf ve Sanatkarlar Odas na kay tl üye : Ticaret ve Sanayi Odas na kay tl üye say : 457 dir. 4.4.Tar msal Yap Karap nar ilçesi arazi varl n %50,58 i tarla alan, %45,61 i ise mera alan r. Meyvelik alan ve sebzelik alan yok denilecek kadar azd r. Arazi da m tablosu çizelge 4.2. de verilmi tir. 20

25 Karap nar ilçesinde 2008 y içerisinde toplam alan n %72,80 i ekilmi, geriye kalan %27,20 lik alan ise nadasa b rak lm r. Tarla arazisi kullan çizelge 4.3 te verilmi tir. Karap nar ilçesinde 2008 y nda mevcut hayvan da na bak ld nda koyun oran n toplam hayvan varl n % 83,13 ünü olu turdu u görülmektedir. Hayvan say lar ve oranlar çizelge 4.4 te verilmi tir. Çizelge 4.2. Karap nar lçesinde türlerine göre arazi da Büyüklük (da) Ormanl k Alan Tarla Alan Meyvelik- Ba Sebzelik Mera Tar ma Elveri li Olup Kullan lmayan Arazi (dekar) Toplam Oran (%) 0,68 50,58 0,07 0,38 45,61 3,90 100,00 Karap nar lçe Tar m Müdürlü ü, 2009 Çizelge 4.3. Karap nar lçesinde 2008 y tarla arazisi kullan Ekilen Tarla Alan Sulanan Sulanmayan Toplam Ekilen Tarla Alan Nadasa rak lan Tarla Alan Toplam Tarla Alan Alan(da) Oran(%) 20,50 52,30 72,80 27, Karap nar lçe Tar m Müdürlü ü,2009 Çizelge 4.4.Karap nar ilçesinde 2008 y hayvan varl (ba ) r Koyun Keçi Toplam Say (ba ) Oran(%) 14,95 83,13 1, Karap nar lçe Tar m Müdürlü ü,

26 5. ARA TIRMA BULGULARI VE TARTI MA 5.1. ncelenen letmelerde Nüfus, E itim ve gücü Durumu Nüfus ve e itim durumu Üretim faktörlerinden emek ve müte ebbis do rudan insan varl ile ilgilidir. Gerek üretime fiilen kat lma, gerekse müte ebbislik aç ndan, i letmelerde mevcut nüfusun sosyal ve ekonomik nitelikleri ile ortaya konulmas önem ta maktad r (K ral 1993). Ara rma sonuçlar na göre incelenen i letmelerde aile nüfusunun cinsiyete göre da Çizelge 5.1.'de verilmi tir. Çizelge 5.1. den görülece i üzere, ortalama aile geni li i 5,38 ki i olup, bu de er i letme büyüklük gruplar na göre incelendi inde 1. i letme büyüklük grubunun ortalaman n alt nda, 2.ve 3. grupta ise ortalaman n üzerinde oldu u görülebilir. Ayr ca incelenen i letmelerin ortalama hane halk büyüklü ünün, Türkiye'nin ortalama hane halk büyüklü ü olan 4,50'nin (D E 2003) üstünde oldu u da söylenebilir. Nüfusun cinsiyete göre da na bak ld nda i letmeler ortalamas nda aile nüfusunun %54,28'ini erkek, %45,72'sini de kad n nüfus olu turmaktad r. Orta-Anadolu koyunculuk i letmelerinde kad n-erkek nüfus oran %51,64 erkek, %48,36 kad n olarak bulunmu tur (Da stan,2002). Çizelge 5.1. de dikkat çeken di er bir özellik ise ya aras ndaki aktif nüfusun %66,17'lik bir oranda olmas sonucunda toplam nüfusun esas sm olu turmas ve Türkiye ortalamas olan %57,57 (TU K,2009) oran ndan yüksek bulunmu olmas r.. Bu ya grubunu 50 ve daha yukar ya taki nüfus %16,73 oran ile, 7-14 ya grubu ise %13,38 oran ile takip etmektedir. Çizelge 5.1. in en dikkat çekici özelli i 0-6 ya grubu çocuk oran n %3,72 gibi küçük bir oranda kalmas r. Bu verilere göre i letmelerde aile nüfusunun genel itibariyle genç bir yap ya sahip oldu u söylenebilir. 22

27 Çizelge 5.1. letmelerin nüfus durumu Ya Gruplar letme Büyüklük Gruplar Ba Ba Ba letmeler Ortalamas Erkek Kad n Toplam % Erkek Kad n Toplam % Erkek Kad n Toplam % Erkek Kad n Toplam % 0-6 0,0 0,0 0,00 0,00 0,39 0,22 0,61 10,39 0,00 0,00 0,00 0,00 0,13 0,07 0,20 3, ,36 0,57 0,93 22,85 0,48 0,52 1,00 17,04 0,19 0,07 0,26 4,18 0,34 0,38 0,72 13, ,86 1,00 2,86 70,27 1,78 1,61 3,39 57,75 2,37 2,07 4,44 71,38 2 1,56 3,56 66, ,07 0,21 0,28 6,88 0,48 0,39 0,87 14,82 0,78 0,74 1,52 24,44 0,45 0,45 0,9 16,73 Toplam 2,29 1,78 4,07 100,00 3,13 2,74 5,87 100,00 3,34 2,88 6,22 100,00 2,92 2,46 5,38 100,00 23

28 Çizelge 5.2. letme gruplar na göre 6 ya ndan yukar nüfusun e itim durumu (ki i) ve oranlar (%) letme Büyüklük Gruplar (Ba ) Okur-Yazar Olmayanlar Okur-Yazar Olup Mezuniyeti Olmayanlar lkö retim * Ortaö retim** Yüksekö retim*** Toplam Ki i Oran (%) Ki i Oran Ki i Oran (%) Ki i Oran (%) Ki i Oran (%) Ki i Oran (%) (%) ,07 1,72 0,07 1,72 3,29 80,84 0,57 14,00 0,07 1,72 4, ,09 1,69 0,00 0,00 3,78 71,19 1,35 25,43 0,09 1,69 5, ,07 1,13 0,07 1,13 4,89 78,61 1,15 18,49 0,04 0,64 6, letmeler Ortalamas 0,08 1,48 0,05 0,90 3,99 76,66 1,03 19,67 0,07 1,29 5, 'ö retim kurumlar ndan mezun olmu lar ile ayn kurumlarda l alen okuyanlar birlikte de erlendirilmi tir. * lkokul, lkö retim Okulu veya ortaokulu bitirmi ya da devam etmekte olanlar ** Liseyi bitirmi ya da devam etmekle olanlar *** Yüksekokul veya üniversite bitirmi ya da devam etmekte olanlar. 24

29 ncelenen i letmelerde 7 ve daha yukar ya taki nüfusun ö renim durumu Çizelge 5.2. de verilmi tir. Buna göre nüfusun; %1,48 i okur-yazar olmayanlardan, %0,9 u herhangi bir mezuniyeti olmay p okuma yazma bilenlerden olu maktad r. Nüfusun %76,66 gibi büyük bir bölümü ilkö retim okullar ndan mezun ya da ö renci olan, %19,67 lik k sm ortaö retim okullar ndan mezun ya da ö renci olan, %1,29 luk k m ise yüksekö retim mezunu ya da ö rencilerinden olu maktad r. uz ve Mülayim (1997) taraf ndan Konya ilinde yap lan çal mada, 6 ya n üzerindeki ortalama i letme nüfusunun %3,96's okuma-yazma bilmeyenler, %72,87'si ilkokulda okuyan veya mezun, %20,53'ü ortaokul ve lisede okuyan veya mezun, %2,64'ü ise yüksekokulda okuyan veya mezun bireylerden olu tu u ortaya konmu tur. Buna göre ara rma alan nda okur-yazarl k oran Konya ortalamas n üzerinde, di er e itim durumlar Konya ortalamas na yak n olarak gerçekle mektedir gücü Varl Ara rma kapsam nda incelenen i letmelerde aile i gücü potansiyeli ve aile i gücünün kullan Erkek gücü Birimi (E B) ve Erkek günü (E G) cinsinden hesaplanm ve Çizelge 5.3. te verilmi tir. Koyunculuk letmelerinde i gücü kullan na ihtiyac artt ran faktörlerin ba nda mera ve an z dönemlerinde kullan lan çobanl k gelmektedir. Ara rma bölgesinde meralardan yararlanma süresi 4 ay, an zda otlama süresi 4 ay, toplam otlama süresi 8 ay olarak kabul edilmi olup bu konuda yeti tirici beyanlar esas al nm r. ncelenen i letmelerde i gücü varl her bir çiftçi ailesinin i gücü varl i letme gruplar na göre 3,23 ile 4,87 E B ve 905,00 ile 1363,70 E G aras nda de mektedir. Tüm i letmeler ortalamas 4,08 E B ve 1141,74 E G olarak gerçekle mi tir. letmelerde kullan lan ortalama aile i gücü varl 502,74 E G olup, 1,80 E B dir. Bu durumda i letmelerdeki mevcut i gücü potansiyelinin %55,97 si at l kalmaktad r ve i gücünden alternatif alanlarda yararlanma imkânlar bulundu u anla lmaktad r. Karap nar ilçesinin de 25

30 içerisinde bulundu u Orta-Güney Anadolu Bölgesindeki koyunculuk letmelerinde at l i gücü oran %34,04 olarak bulunmu tur (Da stan,2002). Koyunculuk faaliyetinde en fazla kullan lan i gücü çobanl kt r. letmelerde aile i gücünden yararlanamama nedenlerinin ba nda çobanl n deneyim ve bilgi gerektirmesi gelmektedir. Koyunculuk i letmeleri ço unlukla çoban ihtiyac i letme d ndan kar lamaktad r. Bu durum yabanc i gücü kullan artt rmakta ve aile i gücünün at l kalmas na neden olmaktad r. Sulu tar m alanlar nda özellikle eker pancar tar nda yabanc ot mücadelesi için yap lan çapa i inde çal lan geçici tar m i çileri yabanc i gücü kullan artt ran nedenlerden birisi olarak kar za ç kmaktad r. Çizelge 5.5. ten de görülece i üzere i letmede kullan lan aile i gücü varl i letme büyüklü ü artt kça artmakta yabanc i gücü kullan ise i letme büyüklü ü artt kça azalmaktad r. Koyun say bak ndan i letme büyüklü ü artt kça aile i gücü kullan nda payla ön plana ç kmakta ve i letme içerisinde ihtiyaç duyulan ve özel bilgi ve beceri gerektiren çobanl k, k rk mc k, sa k bak mlar gibi i lerin aile i gücünden kar lanmas ya da daimi i çiler taraf ndan yap lmas sonucunda geçici i gücü kullan azalmaktad r. Koyunculuk i letmelerinde yüksek oranda at l kalan i gücünün i letme içerisinde de erlendirilebilmesi amac ile i letmede üretilen koyun sütünün letmede i lenerek sat lmas, özellikle kad nlar n üretime katk da bulunmas sa layacak olup bununla beraber üretime katma de er sa lanm olacakt r. Çizelge 5.4. ve Çizelge 5.5. de görüldü ü üzere i letmelerde i gücü kullan n %56,89 u koyunculuk faaliyetlerinde, %43,11 i ise bitkisel üretim faaliyetlerinde kullan lmaktad r. Koyun yeti tiricili inde y l boyu i gücü kullan n devam etmesi, genel itibariyle sa m d nda makine kullan lamamas koyunculuk faaliyetinde, bitkisel üretime oranla daha fazla gücü kullan lmas na neden olmaktad r. 26

31 Çizelge 5.3. letmelerde i gücü kullan m durumu (E G) letme Büyüklük Aile gücü Varl Aile gücü Kullan Toplam At l Kalan letmede Kullan lan Gruplar (ba ) B E G Kullan lamayan Aile gücü* letmede letme Tar m nda gücü Yabanc gücü Toplam gücü Tar mda ,23 905,00 153,57 238,43 1,07 42,86 435,93 469,07 130,66 566, , ,52 107,61 312, ,69 736,83 182,69 602, , ,70 110,39 518,80 1,19 22,22 652,60 711,10 67,35 719,95 letmeler Ortalamas 4, ,74 123,86 356,44 0,75 21,69 502,74 639,00 93,57 629,64 *E itim, askerlik, hastal k vb durumlardan dolay i letmede çal lamayan süre 27

32 Çizelge 5.4. letmelerde koyunculuk faaliyetlerinde i gücü kullan m tablosu (E G) letme büyüklük gruplar (ba ) Aile gücü kullan Oran (%) Daimi yabanc gücü kullan Oran (%) Geçici gücü kullan Oran (%) Kullan lan toplam gücü Oran (%) ,50 47,41 55,71 16,56 121,20 36,03 336, ,14 62,14 59,22 16,72 74,88 21,14 354, ,76 47,05 158,15 41,85 41,93 11,10 377, letmeler Ortalamas 185,80 52,17 91,02 25,25 93,57 22,28 356,

33 Çizelge 5.5. letmelerde ubelere göre i gücü kullan (E G) letme Büyüklük Hayvansal Üretimde gücü Kullan Bitkisel Üretimde gücü Kullan Toplam gücü Kullan Gruplar (ba ) G Oran(%) G Oran(%) G Oran(%) ,41 59,37 230,18 40,63 566,59 100, ,24 58,81 248,14 41,19 602,38 100, ,84 52,48 342,11 47,52 719,95 100,00 letmeler Ortalamas 356,16 56,89 273,48 43,11 629,64 100,00 29

34 5.2. ncelenen letmelerde Arazi Varl ve Kullan m Durumu Toprak, tar msal faaliyette i letmenin kurulu yeridir ve üretimde bulunabilmek için temel artt r. Ülkemizdeki tar m i letmelerin büyük bir ço unlu u yaln z kendi arazisini i letmektedir. Kalan k sm ise; ba kas ndan arazi tutup ba kas na arazi vermeyenler, yaln z kira-ortakç k ile arazi i letenler ve di er ekillerde arazi i letenlerden olu maktad r. Di er sektörlerdeki üretim faktörlerinden farkl olarak arazi, tar msal üretimin vazgeçilmez temel ö esidir. Arazinin k t ve art lamaz olmas, ona olan talebin nüfus art ile daha da yo unla mas tar msal üretimde arazi mülkiyetinin ve kullanma eklinin önemini gittikçe art rmaktad r (Bülbül 1979). ncelenen i letmelerin ortalama arazi varl klar ve mülkiyet durumlar ; toplam i letme arazisi büyüklü ü, mülk arazi ve kiraya tutulan arazi çerçevesinde de erlendirilerek Çizelge 5.6. da verilmi tir. ncelenen i letmelerde arazi geni li i i letme büyüklük gruplar na göre 100,09 dekar ile 342,74 dekar aras nda de mekte olup i letmeler ortalamas 181,32 dekard r. letme arazisinin %95,36 s mülk arazi, %3,90 kiraya tutulan arazi, %0,73 ü orta a tutulan araziden olu maktad r. Dellal vd. (2002) GAP bölgesindeki yapt klar çal mada küçükba hayvan yeti tiren i letmelerde arazi geni li inin 107,80 dekar oldu unu, bunun %82,56 s mülk arazi, %6,72 si kiraya tutulan arazi ve %12,33 ü orta a tutulan araziden olu tu unu tespit etmi lerdir. Da stan (2002) taraf ndan Orta-Güney Anadolu Bölgesinde yap lan çal mada koyunculuk i letmelerinde arazi geni li inin 161,00 dekar oldu unu ve bunun %77,02 si mülk arazi, %16,77 si kiraya tutulan arazi ve %6,21 i orta a tutulan arazilerden olu tu u belirlenmi tir. letme arazilerinin tamam tarla arazisinden, ürün deseni de tarla bitkilerinden olu makta, i letmelerde meyve a ac ve meyvesiz a açlar tarla kenarlar nda ve i letme avlusunda bulunmaktad r. Bayaner (1995) taraf ndan Konya ilinde yap lan çal mada toplam i letme arazisinin %99,60' tarla arazisi ve %0,40' n da sebze ve meyve arazisi olarak kullan ld tespit edilmi tir. 30

35 uz ve Mülayim (1997) taraf ndan Konya ilinde yap lan çal mada toplam i letme arazisinin %88,76's n tarla arazisi, %11,24'ünün ise sebze ve meyve arazisi olarak kullan ld belirlenmi tir. letme arazilerinin %37,52 si sulanabilir arazi, %62,48 i k raç arazilerden olu maktad r (Çizelge 5.7.). letmenin bitkisel ürün deseni tah llar, yem bitkileri ve endüstri bitkilerinden olu maktad r. Ürün deseninde en çok yeti tirilen ürün %30,00 oran ile bu dayd r. Çok y ll k yem bitkisi olan yonca %10,01 yeti tirilme oran ile ürün deseninde yer almakta, endüstri bitkilerinden olan eker pancar ikinci grupta %2,17, üçüncü grupta %4,38 toplamda ise %3,16 oran nda yeti tirilmektedir (Çizelge 5.8). Aksoyak (2004) taraf ndan Sarayönü lçesinde yap lan çal mada bitkisel ürün deseninin %36,27 si bu day, %3,81 i eker pancar olup yem bitkileri yeti tiricili i tespit edilmemi tir. 31

36 Çizelge 5.6. letme arazi varl ve kullan m durumu letme Büyüklük Gruplar (ba ) Mülk Arazi Kiraya Tutulan Arazi Ortakç kla letilen Arazi Toplam letme Arazisi Alan(da) Oran(%) Alan(da) Oran(%) Alan(da) Oran(%) Alan(da) Oran(%) ,14 100,00 0,00 0,00 0,00 0,00 101, ,74 95,62 4,35 4,38 0,00 0,00 100, ,70 90,47 24,63 7,33 7,41 2,20 342, letmeler Ortalamas 169,19 95,36 9,66 3,90 2,47 0,73 181, Çizelge 5.7.Arazilerin Sulanabilirlik Durumu letme Büyüklük Gruplar (ba ) Sulu Tarla Arazisi Kuru Tarla Arazisi Toplam Tarla Arazisi Alan(da) Oran(%) Alan(da) Oran(%) Alan(da) Oran(%) ,71 30,1 72,43 69,9 101,14 100, ,91 44,28 56,17 55,72 100,09 100, ,33 38,19 214,41 61,81 342,74 100,00 letmeler Ortalamas 66,99 37,52 114,34 62,48 181,32 100,00 32

37 Çizelge 5.8. ncelenen i letmelerde ürün deseni letme Büyüklük Gruplar Bu day (da) Oran (%) Arpa (da) Oran (%) Çavdar (da) Oran (%) r (da) Oran (%). Pancar (da) Oran (%) Yonca (da) Oran (%) Fi (da) Oran (%) Nadas (da) Oran (%) Toplam (da) Oran (%) ,43 29,09 34,57 34,18 12,14 12,01 0,00 0,00 0,00 0,00 15,71 15,54 0,00 0,00 9,29 9,18 101, ,35 45,31 30,87 30,84 7,52 7,52 3,74 3,74 2,17 2,17 9,13 9,12 0,00 0,00 1,3 1,30 100, ,41 25,79 91,93 26,82 45,56 13,29 16,67 4,86 15,00 4,38 29,63 8,64 4,81 1,40 50,74 14,80 342, letmeler Ortalamas 54,40 30,00 52,46 28,93 21,74 11,99 6,80 3,75 5,72 3,16 18,16 10,01 1,60 0,89 20,44 11,27 181,

38 Aktif Sermaye Aktif sermaye, çiftlik ve i letme sermayelerinden olu maktad r. Üretimde kullan lan bütün sermaye unsurlar içermektedir Arazi ( çiftlik) sermayesi ncelenen i letmelerde çiftlik sermayesi; toprak, arazi slah, bina ve bitki sermayelerinden olu maktad r Toprak sermayesi Toprak sermayesi Türkiye'de, miktar ve oran itibari ile çiftlik sermayesinin en önemli k sm olu turmaktad r. Çünkü toprak olmadan ekonomik anlamda tar msal üretimde bulunulamaz. Toprak sermayesi, letmenin mülk arazisi, ortakç kla ve kirac kla i letti i arazinin k ymetinin toplam ndan olu maktad r (Aç l ve Demirci 1984). ncelenen i letmelerde toprak sermayesi, tarla, sebzelik, meyvelik ve yem bitkileri arazisinin ç plak toprak ymetleri toplanarak bulunmu tur. Bu hesaplamalar yap rken yollar ile konut ve ah r gibi binalar n kaplad alan n ç plak toprak k ymeti, bina sermayesinden ayr lmam r ve bina sermayesi dâhilinde de erlendirilmi tir (Zoral 1973). Çizelge 5.9.'dan görülece i üzere toprak sermayesi gerek i letme büyüklük gruplar gerekse i letmeler ortalamas bak ndan incelendi inde %96,13-98,78 aras nda mülk arazi olu turmaktad r. Buradan da i letmelerin kirac k ve ortakç kla i letme faaliyetlerini yürütme e iliminde olmad klar sonucuna var labilir. Çizelge 5.10.'dan da görülece i üzere i letme büyüklük gruplar na göre ,57 TL ile ,00 TL aras nda de en toprak sermayesi i letmeler ortalamas nda ,39 TL dir. letme büyüklükleri artt kça toprak sermayesi de artmaktad r. Dellal vd (2002) GAP bölgesindeki yapt klar çal mada küçükba hayvan yeti tiren i letmelerde i letme büyüklük gruplar na göre ,39 TL ile 34