BİZANS İMPARATORLARININ THEODOSİOPOLİS VE ÇEVRESİNDEKİ FAALİYETLERİ

Transkript

1 BİZANS İMPARATORLARININ THEODOSİOPOLİS VE ÇEVRESİNDEKİ FAALİYETLERİ Ömer SUBAŞI ÖZET Theodosiopolis kuruluşu ile beraber hem idari ve dini, hem de askeri açıdan önemli bir merkez haline geldi. Bizans ın Sasani imparatorluğuna karşı yürüttüğü ağır savaşlar sırasında Theodosiopolis son derece önemli bir komutanlıktı. VII. yüzyılda Arapların Anadolu içlerine doğru ilerledikleri sırada Bizans sınırları içerisinde bulunan Theodosiopolis de Arap-Bizans mücadelesi yoğun bir şekilde yaşanmıştır. Bu çalışmada VII. ile XI. yüzyıllar arsında Theodosiopolis ve çevresinde Bizans İmparatorlarının faaliyetleri ele alınmıştır. Anahtar Kelimeler: Theodosiopolis, Bizans İmparatorluğu, Selçuklu, Gürcü. THE ACTIVITIES OF THE BYZANTINE EMPERORS ON THEODOSIOPOLIS AND ITS SURROUNDINGS ABSTRACT Theodosiopolis has become an important administrative, religious and military center since its establishment. Theodosiopolis was a very military base post during the Byzantium s heavy fighting against the Sassanid Empire. There had been an intense struggle between Arabs and Byzantines in Theodosiopolis which was in the borders of the Byzantine while the Arabs were advancing into Anatolia in the VIIth. century. This study examines the activities of Byzantine Empirors on Yrd. Doç. Dr., Artvin Çoruh Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakultesi Tarih Bölümü, omer_190@hotmail.com

2 1828 Ömer SUBAŞI Theodosiopolis and its surroundings between VIIth and XIth centuries Key Words: Theodosiopolis, Byzantine Empire, Seljuks, Georgian. I.Theodosiopolis in KuruluĢu 387 tarihli Roma-Sasani AntlaĢması ile Armenia ın 1 batı bölümü Karin, Niphrkert-Mdzpin (Nissibin-Nusaybin) çizgisi boyunca Roma Ġmparatorluğu na bırakılmıģ, idari olarak da kuzey ve güney bölgelerine bölünmüģtü. 2 Merkezi Karin Ģehri olan kuzey kesim Ġç Armenia olarak bilinirken, 391 yılında bu bölgeler Roma Ġmparatorluğu nun topraklarına dâhil oldu ve ardından kurucusuna itafen Theodosiopolis ismini aldı. Güney gölgeler ise beģ satraplığa (Eyaletlere) veya özerk feodal devletlere ayrıldı. 3 ÇağdaĢ kaynaklar ve modern tarihçiler arasında Theodosiopolis in askeri öneminin tarih boyunca devam ettiği konusunda bir uzlaģma mevcuttur. Fakat fikir birliği Theodosiopolis in kim tarafından ve ne zaman kurulduğu 1 Armenia ismi için bkz.: Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yay., Ġstanbul 1987, s li yıllarda Armenia coğrafi bölgesindeki egemenlik, ArĢak ailesinden olan ArĢak ve Hüsrev kardeģler arasında ciddi bir çatıģma konusuydu. Bu tartıģmadan yararlanan I. Theodosios ve ġah III. ġapur, 387 yılında bölgeyi iki kardeģ arasında taksim etmek için bir toplantı tertip etti. KardeĢlerden III. ArĢak Roma himayesinde Batı Armenia ı diğer kardeģ IV. Hüsrev ise Sasani himayesinde Doğu Armania ı aldı. Bkz.: P awstos Buzandac i, HĠstory of the Armenian, Trans.: Robert Bedrosian, New York 1985 Book VI., s. 265; Father Michael Chamich, History of Armenia From B.C to the of Christ 1780, or 1299 of the Armenia Era, c.i., Trans. Johannes Avdall, Calcuta 1827, s ; Jacgues de Margo, The History of the Armenian People : From the Remotest Times to the Present Day, Preface.: Gustave Schlumberger, Trans.: Ernest F.Barry-, Boston 1918, s. 132; Geoffrey Greatrex Samuel N.C.Lieu, The Roman Eastern Frontier and The Persian Wars, Part II, Ad , London and New York 2002, s.28-29; Kralı Arsaces in Tigranes ve Arsaces isminde iki oğlu oldu. Kral hayatının son yıllarına geldiğinde oğullarının ikisini krallığın halefleri olarak ilan etti ama dört parça ağılı Tigranes e bıraktı. Oğlu Arsaces, kendi hissesi az olduğu için sinirli ve kızgındı. Bu tarihte, Arcadius un oğlu genç Theodosius Romalıları yönetiyordu. Tigranes Roma İmparatorluğundan korktuğu içim onlara karşı Sasani gücüne dayanma isteği ile krallığını Sasanilere verdi. Buna karşılık Arsaces kendi bölgesini İmparator Theodosius a verdi. Bir süre için bu topraklar Roma-Sasani arasındaki savaşlara cephe teşkil etti. Daha sonra Roma ve Sasani arasında varılan anlaşmayla Tigranes in toprakları Sasanilere, Arsaces in toprakları da Romalılara kaldı Bkz.: Procopius, Buildings, Book VII, Trans.: H.B. Dewing- G.Downey, London 191, s. 180/181-!82/ Esat Uras, age, s.63-64; SavaĢ Eğilmez, Karin Bölgesi ve Thoedosiopolis in KuruluĢu, Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı.33, Erzurum 2007, s.191

3 Bizans İmparatorlarının Theodosiopolis konusunda yoktur. Yani bu Ģehrin IV. yüzyılın sonunda I. Theodosius ( ) tarafından mı yoksa torunu II. Theodosius ( ) döneminde yani V. yüzyılın ilk yarısında mı kurulduğu hakkında tartıģmalar vardır. Bu anlaģmazlık, birçok kaynaktaki bilgilerin doğruluğunun kesin olmamasından ve kaynakların birbirleriyle çeliģmesinden ortaya çıkmaktadır. 4 Roma imparatorluğunun doğu-batı diye parçalanmasından sonra Nicomedia (Ġzmit) da oturan imparatorlara tabi kalan Theodosiopolis de II. Theodosius döneminde imar faaliyetlerine devam edildi. Kafkaslar dan ve Sasaniler den gelmesi muhtemel saldırılara karģı müstahkem kalelere ihtiyaç vardı. Doğu Roma nın doğudaki generali Anatolius, ovanın batısında ve doğusunda, az yükseltili dağlara yakın mevkilere kale inģa ettirdi. 415 yılından sonra, Ģimdiki Ģehrin yerine etrafını surlarla çevirttiği yere II. Theodosius un onuruna Theodosiopolis adını verdi. 5 Movses Khorenats eserinde Thedosiopolis in kuruluģu hakkında Ģunları anlatmaktadır: MuhteĢem manzaralı dağın dibinde billur gibi pınarların dıģarı fıģkırdığını gördü ve Ģehri buraya kurdu. Etrafını derin bir hendek ile çevirdi. Temellerini çok derinden baģlattığı surların üzerine yüksek ve korkunç kuleler inģa ettirdi. Birincisinin ismini imparatora ithafen Theodosius koydu. 6 Bir diğer Ermeni tarihçisi Krakos Gandzakets eserinde Theodosiopolis in kuruluģunu söyle nakleder: Ġmparator (II. Theodosius ), krallığı içerisindeki genç ve zeki insanların toplanıp masraflarının saray tarafından karģılanması Ģartıyla alfabe üzerinde çalıģmalarını ve Karin bölgesinde bir Ģehir inģa edilmesini ve kendi (Theodosiopolis) isminin verilmesini emretti. 7 Procopius ise Ģehrin kuruluģu hakkında Ģunları anlatır: Romalıların Ġmparatoru Theodosius, Arsaces arazisini ele geçirince saldırıları kolayca engellemek için tepelerden birisi üzerine kale inģa ettirdi ve ona Theodosiopolis ismini verdi. 8 Aynı yazar bir diğer eserinde, Ģehrin savunmasının kuvvetlendirilmesini Ģu Ģekilde anlatılır: Eskiden bir köyün olduğu bu yerde Ģimdi Persarmeniası ile sınır olan Armenia da ilkinde benzer Ģekilde, diğer 4 SavaĢ Eğilmez, agm, s Jacgues de Margo, age, s.36-37; René Grousset, BaĢlangıcından 1071 e Ermenilerin Tarihi, Çev.: Sosi Dalanoğlu, Aras Yayıncılık, Ġstanbul 2005, s. 176; Besim Darkot, Erzurum, Ġslam Ansiklopedisi, c.iv, M.E.B. Yay., Ġstanbul 1987, s Movses Khorenats, History of the Armenians, Trans.: Robert W.Thomson, Londra 1980 s Krakos Gandzakets i, Krakos Gankzakets i s History of the Armenians, Trans.: Robert Bedrosian, New York 1986, s Procopius, age, s

4 1830 Ömer SUBAŞI bir Ģehir bu imparator tarafından inģa ettirildi. Ama imparator Theodosius un yardımlarından dolayı ismi ile Ģereflendirildi ve hatta Ģehrin isimi ondan sonra onun ismini aldı. Ama Anastasius çok sağlam duvarlar ile Ģehri çevirdi ve bu yüzden, diğer ülkelerin tehditkâr davranıģlarında onların her ikisine müstahkem mevki olduğu için diğer Ģehirlerden daha az Perslerin saldırısına maruz kaldı. 9 Kaynaklarda yer alan bu bilgilere ek olarak konunun uzmanlarından birisi olan Heinrich Kiepert ise Ģehrin kuruluģu hakkında Ģunları anlatmaktadır: Armenian Krallığı nın yıkılması ve bölünmesinden sonra, Fırat ın yukarı taraflarında Chaltı ülkesi olarak bilinen Romalıların bölümüne Ġmparator Theodosius II, Antik Karana kasabasının kenarında yeni Theodosiopolis sınır kalesini inģa etti. 10 Theodosiopolis, kuruluģunun ardından Doğu Roma ya büyük avantajlar sağlamıģ, gerek Sasani Ġmparatorluğu na karģı yürütülen ağır savaģlarda gerekse Müslüman Arapların bölgeye geliģinden sonra Ģehir son derece önemli bir komutanlık haline gelmiģ ve doğudan gelen saldırılardan dolayı Roma tarafından istihkâmları en üst düzeyde güçlendirilmiģtir. ġehrin coğrafi konumu ve güçlendirilmiģ hatları ile Doğru Roma nın savunma gücünü artırmıģ ve imparatorluğun sınır politikasının önemli bir parçası haline gelmesinden dolayı imparatorlar Ģehrin sosyo-ekonomik ve stratejik değerini bilmiģtir. Ġmparatorluğun doğuda mücadele ettiği güçlere karģı elinde bulundurduğu bu avantajları kaptırılmamak için bizzat imparatorlar tarafından VII. yüzyıldan itibaren doğuya doğru yapılan seferlerin merkezi Theodosiopolis olmuģtur. 11 II. Ġmparator Heraclius un Theodosiopolis ve Çevresindeki Faaliyetleri ve Bizans Sasani Mücadelesi Theodosiopolis, Kafkasya ve Ġran dan gelen büyük yolların Anadolu ya açılan yegâne kapsını teģkil etmekte olduğundan, ilk ve orta çağlarda doğudan Anadolu ya girme teģebbüsünde bulunan istilacılara karģı bölge müdafaasının mukadderatını tayin eden baģlıca kale olması bakımın büyük ehemmiyet kazanmıģtır. 12 VI. yüzyılda yoğun bir Ģekilde yaģanan Bizans 13 Sasani 14 mücadelesinin sonucu 9 Procopius, History of the Wars, Book I-II, Trans.: H.B. Dewing, Londra 1914, s Heinrich Kiepert, A Manual of Ancient Geography, Alm. Trans.: Macmilan and Co., London 1881, s T.A. Sinclair, Eastern Turkey, An Architectural and Archeological Survey, c.ii, Pindar Press, Londra 1987, s.274; SavaĢ Eğilmez, agm, s Besim Darkot, agm, s Bizans Ġmparatorluğu kavramı için bkz.: Ġlber Ortaylı, Son İmparatorluk Osmanlı/ Osmanlıyı Yeniden Keşfetmek 2, Timaş Yayınları, Ġstanbul 2006, s.44-45;

5 Bizans İmparatorlarının Theodosiopolis olarak 591 yılında iki devlet arasında yapılan antlaģma ile Bizans Armeniası nın sınırları Theodosiopolis den kuzeydeki Sevan Gölü kıyısına ve güneyde Van Gölüne kadar geniģledi ve Bizans ile Sasaniler arasındaki sınır Aras Vadisi olarak belirlendi. 15 Yapılan anlaģma sonucunda Theodosiopolis Bizans ın bölgedeki önemli sınır Ģehri arasındaki yerini aldı. VII. yüzyılın baģında Bizans ın içerisinde bulunduğu buhran sonucunda Ġmparator Maurikios u ( ) 16 devirip idam ettikten sonra Phokas tahta geçti ( ). 17 Sasani Kralı Hüsrev ( ) 18, Ġmparatorun tahtan indirilip idam edilmesini bahane ederek, Phokas dan ( ) intikamını almak ve bir minnettarlık karģılığı olarak Bizans a verdiği yerleri geri almak için yaklaģık olarak yirmi beģ yıl sürecek olan savaģı baģlattı ( ). 19 SavaĢın Ģiddetini artığı sırada 610 da Konstantinepolis de meydana gelen karıģıklıktan faydalanan Ermeni kökenli ve Theodosiopolis li olduğu bilinen 20 Heraclius Bizans tahtına oturdu ( ). 21 Sasani Kralı Hüsrev in 22. yılında Bizans Ġmparatoru olan Heraclius, ilk iģ olarak Hüsrev ile bir anlaģma yapmak istedi ve bu amaca ulaģmak için görkemli hediyeler ile elçilerini gönderdi; ancak Hüsrev buna kesin bir dille karģı çıktı ve 612 yılında Theodosiopolis Sasanilerin elinde geçti. 22 Heraclius, anlaģma yolunun kapalı olduğunu gördükten sonra General Filippkios (Pilippikos) kumandasında Anadolu ya büyük bir ordu gönderdi. General ordusuyla Pers Franz Babinger, Rum, Ġslam Ansiklopedisi. c.ix,. M.E.B. Yay., Ġstanbul 1964, s Sasaniler için bkz.:, F.V. Büchner, Sâsânîler, Ġslam Ansiklopedisi, c.x. M.E.B. Yay., Ġstanbul 1964, s Nicholas Adontz, Armenia in the Period of Justinian, The Political Conditions Bades on the Naxarar System, Trans.: Nina G.Garsoian, Lisbon 1970, s Rene Grousset, age, s Paul Lemerle, Histoire de Byzance Bizans Tarihi-, Çev.: Galip Üstün, Ġstanbul 2006, s W. S.W. Vaux, Persia from the Period to the Arab Conquest, New York 1876, s.187; Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Çev.: Fikret IĢıltan, T.T.K. Yay., Ankara 2006, s John Piggot, Persia, Ancient and Modern, London 1874,s Bishop John Mamikonean's History of Taron, Venice, 1889 (Yovhannu Mamikoneni episkoposi Patmut'iwn Taronoy), Trans.: Robert Bedrosian, New York 1985, s.11-12; René Grousset, age, s Walter E.Kaegi, Bizans ve Ġlk Ġslam Fetihleri, Çev.: Mehmet Özay, Ġstanbul 2000 s, Georg Ostrogorsky, age, s.86; A.A. Vasiliev, Bizans Ġmparatorluğu Tarihi, c.i, Çev.: Arif Müfid Mansel, Ankara 1943, s Yapılan bu anlaģma teģebbüsü hakkında bkz.: Robert W.Thomson, The Armenian History Attributed to Sebeos, translated, with notes; Sebeos History, Liverpool 1999, c.i, s , c.ii, s

6 1832 Ömer SUBAŞI Armeniası na 23 girdi, Ararat Eyaletine 24 kadar ilerledi ve Aras kenarına kamp kurdu. Buradan Theodosiopolis ve Karin yakınlarında bulunan Vanand ve Shirak a doğru geçti, ardından General, ordusuyla Aras Vadisi yoluyla dolaģtığı Karin-Vanand arasında Sasaniler tarafından takip edilmediği için önemli bir olay geçekleģmedi. 25 Bizanslılar doğuda Pers Armeniası ile meģgul olurken, bu sırada Sasaniler; Urfa yı almıģ Suriye, ġam, Filistin ve Kudüs ü iģgal etmiģtiler. 26 Sasani orduları 619 yılına doğru Anadolu yu boydan boya geçerek Chalcedon ü (Kadıköy) zapt ederek Hrisopolis e (Üsküdar) kadar gelerek konakladılar ve Konstantinepolis i bile tehdit eder hale geldiler. Aynı yıl içerisinde Mısır, Sasani orduları tarafından zapt edildi. 27 Bu geliģmelere kayıtsız kalmak istemeyen Ġmparator Heraclius, Paskalya nın ikinci günü, 5 Nisan 622 tarihinde düzenlenen dinsel törenden sonra Konstantinepolis i terk ederek Anadolu ya geçti, asker topladı ve Sasani komutanı ġahvaras (ġahrbaraz) ile Kayseri Bölgesi nde bir savaģ yaptıktan sonra Konstantinepolis e geri döndü yılında gemilerle Trabzon a geçen Ġmparator, Bayburt yolu ile Theodosiopolis e geldi daha sonra Basean 29 -Vanand yılında Sasani ve Roma arasındaki paylaģımdan sonra sınır olarak, AĢkale-Erzurum Ovası nı Pasinler Ovası ndan ayıran Deveboynu Geçidi belirlendi ve Sasanilerin elinde bulunan bölge Pers Armeniası ismi ile anılmaya baģlandı. Bkz.: Esat Uras, age, s Ararat Eyaleti; Armenia ın tam merkezinde, etrafını kuģatan diğer illerle sınırlı bulunuyordu. Kuzeyinde Dayk ve Gukark, doğusunda Siyunik, Güneyinde Vaspuragan ve Dürüperan, batısında Yüksek Armenia vardı. Aras, bütün akıģı boyunca batıdan doğuya doğru bu bölgenin arazisini katederdi. Kars, ġüregel, EleĢkirt, Karakilise, Diyadin, Beyazıt, Ani, Hasankale, Kağızman, Revan meģhur Ģehirleriydi. Bkz.: Jean Laurent, L Armenie, Entre Byzance Et Islam Depuıs La Conquete Arabe, Paris 1919, s.306; Esat Uras, age, s.21; Jacgues de Margo, age, s Robert W.Thomson, age, c.i, s.67; Sebeos, Patmıtiwn Sebeosi Episkoposi Herakin; Sebeos History, Trans.: Robert Bedrosian, New York, 1985, s Sasanilerin ġam, Filistin ve 614 yılında baģlayan Kudüs ün muhasarası ile iģgali için bkz.: Sır John Malcolm, The History of The Persia, from Most Early Period to The Present Time, c.i London 1829, s ; A.A. Vasiliev, Age, c.i s ; Paul Lemerle, Histoire de Byzance, Bizans Tarihi-, Çev.: Galip Üstün, Ġstanbul 2006, s.72; Romilly Jenkins, Byzantium, The Imperial Centuries A.d , New York: Random House, 1966, s.21; Georg Ostrogorsky, age, s A.A.Vasiliev, age, s. 250; Paul Lemerle, age, s ; Georg Ostrogorsky, age, s Bishop John Mamikonean's History of Taron, s. 64; Edward Foord, The Byzantine Empire The Rearguard of European Civilization, London 1911, s ; Geoffrey Greatrex Samuel N.C.Lieu, age, s ; A.A.Vasiliev, age, s ; Romilly Jenkins, age.. s Bu dönem kaynaklarında Pasinler Bölgesine; Basean, Besean, Basen, Baséan, Pasen, Basian Basean, Bacin, Pasian, Phasiane, Bassiane, Pasin (Bασσιανη- Bαбιανή) gibi farklı isimler verilmiģtir. Bkz.: Lastivertli Aristakes, Patmut iwn

7 Bizans İmparatorlarının Theodosiopolis yolu ile Divin üzerine yürüdü ve oradan Nahcivan a kadar gitti, Gence de Hüsrev ile giriģtiği savaģı kazandı ve Gence yi alarak kıģı geçirmek üzere Aras Nehri nin doğusuna çekildi. 30 Sasaniler ile savaģ 627 yılına kadar devam etti ve Hüsrev in öldürülmesinden sonra yerine geçen Hüsrev in oğlu Kavad-ġeroe (ġiruye) ile Heraclius arasında yapılan anlaģma sonucunda Sasanilerin aldıkları bütün yerler Bizans a teslim edildi ve savaģ sonra erdi. 31 Gençliğini Armenia bölgesine de geçiren ve ordusunun büyük bir bölümünü Ermenilerden oluģturan Ġmparator Heraclius, yaģamının büyük bir kısmını X. Yüzyıla kadarki imparatorlar arasında, baģka hiçbir imparatorun göstermeyeceği kadar Ermenilere büyük yakınlık gösterdi ve doğu sınırını giriģtiği uzun savaģlar sonrası güvence altına aldıktan sonra yönünü imparatorluk içindeki dini çekiģmelere çevirdi Chalcedon (Kadıköy) Konsili nde Ortodoks Bizans Kilisesi ile Hristiyan doğunun Gregoryen Ermeni Kilisesi arasındaki mücadele, bu tarihten itibaren Bizans Devletinin kilise ve devlet siyasetinin sorunlarından birisi haline geldi yılındaki Kadıköy Ruhani Meclisi nden sonra Çoruh ve Yukarı Kür boyu Bizans tesiri altında kalıp Ortodoksların dini otoritesini tanırken Theodosiopolis, Aras ve Murat boylarında ise bölgenin sahipleri olan Sasaniler, Gregoryen mezhebini himaye ederek Ortodoksluğun yayılmasını önlediler. 34 Theodosiopolis ve çevresinde Bizanslılar Ortodoksluğu yaymaya çalıģırken, Ermeniler de Gregoryenliği korumakla meģgul oluyorlardı. Dini alandaki bu çekiģme ve mücadeleler had safhaya ulaģtığından dolayı kiliseler arasındaki çatıģma Ģüphesiz Theodosiopolis ve çevre halkı üzerinde olumsuz etkiler yaratıyordu. Ġmparator hem bölge halkına zarar veren bu çekiģmelere bir son vermek hem de Sasanilerin nüfuzu altında Aristakisi Lastiverte woy; Aristakes Lastivertc i s History, Trans.: Robert Bedrosian, New York 1985, s. 4-5; Jean Skylitzes, Emperurs de Constantinople, Texte Traduit par Bernard Fluis et annote par Jena-Claude Cheynet, Paris 2003, s.374; Marie F. Brosset, Gürcistan Tarihi, (Eski Çağlardan 1212 yılına Kadar), Çev.: Hrand D. Andreasyan, Not.:/ Yay.: Erdoğan Merçil, T.T.K. Yay., Ankara 2003, s.4-46; Ernst Honigmann, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, Çev.: Fikret IĢıltan, Ġ.Ü.E.F. Yay., Ġstanbul 1970, s.234; Nicholas Adontz, Armenia in the Period of Justinian, The Political Conditions Bades on the Naxarar System, Trans.: Nina G.Garsoian, Lisbon 1970, V.Toponymy. s. 151; René Grousset, age, s Robert W.Thomson, age, s.78; Sebeos, age, s. 103; Georg Ostrogorsky, age, s.95; Geoffrey Greatrex Samuel N.C.Lieu, age, s Yapılan bu anlaģma hakkında geniģ bilgi için bkz.: A.A. Vasiliev, age, s ; Romilly Jenkins, age, s.24-25; Georg Ostrogorsky, age, s Walter E.Kaegi, age, s Georg Ostrogorsky, age, s Erol Kürkçüoğlu, Ortaçağ da Erzurum (V-XV. Yüzyıllar), Erzurum 2007, s.44.

8 1834 Ömer SUBAŞI bulunan Armenia yı dini olarak yanına çekebilmek ve Grek Ortodoksluğunu yaymak ardından bölgeyi nüfuzu altına almak amacı ile 632/633 Theodosiopolis geldi ve Ermeni Gregoryeni olan Erz i (Yerz) çağırdığı bir konsül düzenledi. BarıĢçı bir mizaca sahip olan Erz, daveti kabul etti ve Heraclius ile görüģmek için Theodosiopolis e gitti. Orada Grek ruhban sınıfının temsilcileriyle birlikte bir kolokyum a veya ruhani kurula katıldı. Ardından Heraclius, Erz e toprak ve bölgedeki zengin tuzlaları vererek kendisine duyduğu minnettarlığı gösterdi. 35 Dini çekiģmeler içerisindeki ülkesinde birliği sağlayama çalıģan Heraclius, imparatorluğunu yeni temeller üzerinde yapılandırmak istedi ardından idari ve asker ıslahatlar yaparak yeni bir sistem onan Thema rejimi getirdi. Anadolu yu büyük askeri-idari mıntıkalara ayırarak idaresini Stratege adlı askeri kumandanlara verdi. Bu yeni yapılanama içerisinde doğuda Bizans-Sasani mücadelesinin merkezi konumunda bulunan Theodosiopolis de kendine düģen vazifeyi üstlendi ve Theodosipolis Themas sı olarak tarihteki yerini aldı. 36 III. Theodosiopolis ve Çevresinde Bizans Arap Mücadelesi A: Ġmparator II. Konstans un Faaliyetleri ( ) VII. yüzyılın ortalarında bölgede hâkim güç olan Bizans, Sasanilerin Müslüman Araplar ile giriģtikleri mücadeleyi fırsat bilerek Ermenilerin yaģadıkları yerleri kuvvet kullanarak almaya ve onlara Ortodoksluğu kabul etmeleri için baskı yapmaya baģladı. Bizans Armeniası nda bunlar olurken Ġslam orduları Kadisiye (636) ve Nihavend (642) SavaĢlarını 37 kazanarak Sasani Devletine son verdiler; 38 artık yıllarca süren savaģlar sonunda Anadolu yu harabeye çeviren Bizans-Sasani mücadelesi bitmiģ ve Ġslam orduları da kuzeye doğru yönelerek Theodosiopolis in kapısına dayanmıģtı. Osman b. Affan ( ) halife olunca 39 ġam, El-Cezire ve Hudut Valisi 35 Kirakos i Ganjakets'i', age, s.48; Nina A. Garsoian, Armenian between Byzantium and the Sasanians, London 1985, s.225; René Grousset, age, s Ernst Honigmann, age, s.50-51; Georg Ostrogorsky, age, s Carl Brockelmann, Ġslam Ulusları ve Devletleri Tarihi, Çev.: NeĢat Çağatay, T.T.K. Yay., Ankara 2002, s.44-47; Ġbrahim Sarıçam, Nihâvend SavaĢı, Ġslam Ansiklopedisi, c.xxxiii, D.Ġ.A. Yay., Ġstanbul 1993, s.98-99; Hayrettin Yücesoy, Kadisiye SavaĢı, Ġslam Ansiklopedisi, c.xxiv, D.Ġ.A. Yay., Ġstanbul 2000, s ; Sabri Hizmetli, Ġslam Tarihi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2006, s Charles William Chadwick Oman, The Byzantine Empire, New York and London 1908, s Halife Hz. Osman hakkında bkz.: G.Levi Della Vida, Osmân B. Affân, Ġslam Ansiklopedisi, c.ix., M.E.B. Yay. Ġstanbul 1964, s

9 Bizans İmparatorlarının Theodosiopolis Muaviye ye bir mektup yazdı ve onun Habib b. Mesleme El-Fihri yi Ġrminiye ye (Armenia) göndermesini emretti. 40 Habib b. Mesleme, ġam ve El-Cezire halkından oluģan ordusuyla harekât etti ve 642 de, Arapların, Kalikala olarak bildikleri Theodosiopolis e geldi. 41 Habib b. Mesleme, Bizans ın doğudaki en önemi idari merkezilerinden bir olan bu Ģehri kuģattı, ardından Ģehir halkı, cizye vermek veya göç etmek Ģartları ile Ģehri teslim ettiler. Teslimatın sonunda büyük bir Hristiyan nüfus Ģehirden göç ederek Bizans topraklarının iç bölgelerine gittiler. 42 Ardından bölgede bir takım tımar düzenlemesi yapan Habib, ordusu ile birlikte aynı yıl içersinde Kalikala dan harekâtla Basean a girdi ve ovayı boydan boya geçerek bu günkü EleĢkirt e kadar ilerledi, sonra Ağrı Dağı nın güneyinden Aras boyunlarına yöneldi. 6 Ekim 642 de Divin i alan Ġslam orduları 10 Ağustos 643 yılında Ardzap ı aldılar. 43 Burada yaptığı faaliyetler sonucunda Ararat Eyaletini ele geçirip Nahcivan a yöneldi ve Ġkinci Armenia olarak tabir edilen Ġberia a girerek birçok baģarı kazandı. 645 yılında meydana gelen Karasu SavaĢı nın ardından Dördüncü Armenia olarak sayılan Kalikala çevresiyle Yukarı-Murat ve Basean ın da içerisinde bulunduğu Aras boyları iki yıl gibi kısa bir sürede Müslümanların eline geçti. 44 Ġslam ordularının Doğu Anadolu Bölgesi nde bu denli baģarılı olması Bizans Ġmparatoru II. Konstans i endiģeye sevk etti. Meydana gelen bu olaylara misilleme ve önlem için ilk iģ olarak 647 yılında ReĢtunili Teodoros u Ermeni orduları baģkomutanı olarak tayin edildi ayrıca Patricius rütbesi verildi ve önceden beri Bizans yanlısı olduğu bilinen III. Nerses i bölgede Ortodoksluğu yaymak için harekâta geçti. Fakat kısa zaman sonra ReĢtuni zincirlenerek 40 Belâzurî, eserinde aktardığı baģka bir rivayete göre Hz. Osman doğrudan Habib e mektup yazdı ve Ġrmeniye ye savaģa gitmesini emretti. Bkz.: Belâzurî Ahmed b. Yahya b. Caber, Fütûhu l-büldân, Çev.: Mustafa Fayda, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2002, s ; Mustafa Fayda, Belâzürî, Ġslam Ansiklopedisi, c.v, D.Ġ.A. Yay., Ġstanbul 1992, s Kalikala, Kalikala Ģehrini yaptıran kadının adıdır. Bu Ģehir, adı geçen kadına nispet olunmuģtur. Manası Kali nin Ġhsanı demektir. Bkz.: Ġbn Fakîh, Muhtasaru Kitâbi l Büldân, Müslüman Coğrafyacıların Gözüyle Ortaçağda Türkler, Der.:/ Çev.: Yusuf Ziya Yörükân, s Belâzurî, age, s Sebeos, age, s ; Robert W.Thomson, age, s Armenia ın taksimi yapılırken, Es-Sisevend ile Erran (Aran) Ģehirlerini Birinci Armenia, Hazarların elinde bulunan Cüzan (Gürcistan) Ülkesini Ġkinci Armenia, Yukarı-Murat ve Aras boylarını (Ararat Eyaleti) Üçüncü Armenia, ġimģat, Kalikala, Hilat, ErciĢ ve Bacüneys i Dördüncü Armenia olarak ayrılmıģ, Ancak BaĢka bir rivayette ise Sisecan, Erran ve Tiflis Birinci Armenia, Siractayr, Bağrevend, Debil (Divin) ve El- Büsfürrecan (Vaspuragan) ikinci Armenia, Kalikale, Hilat, ErciĢ ve Bacüneys Üçüncü Armenia, ġimģat ise Dördüncü Armenia olarak taksim edilmiģtir. Bkz.: Belâzurî, age, s

10 1836 Ömer SUBAŞI Konstantinepolis e Ġmparatorun karģısına çıkarıldı, Ġmparator, Ermeni Nakharı na özgürlüğünü geri verse de ReĢtuni bunu unutmayacaktı. Bu sırada sürgünde olan Varazdirot Pakraduni, Armenia ya geri döndü ve Ġmparator ona da Küropolates unvanını verdi.45 Yapılan bu son hamleler ile bölgede Bizans hâkimiyeti kısa bir süre için tekrar kuruldu. Bu arada Bizans ile Ermeniler arasında çıkan mezhep sorunlarından dolayı II. Konstans, ReĢtuni yi bulunduğu görevinden azletti. Bundan sonra ReĢtuni, 650 de ġam Valisi Muaviye ye bir elçi göndererek bağlılığını bildirdi. 46 Aynı yıl Araplar ile Bizanslılar arasında 3 yıllık anlaģma yapıldı. 47 AnlaĢmanın süresi bittiğinde Ġmparator II. Konstans yaklaģık 100 bin kiģilik bir ordu ile harekât etti ve doğuya yöneldi, Tercan a geldiğinde Halife den Armenia benim, oraya girme ama girersen sana saldıracağım ve garanti ederim ki oradan kaçamayacaksın diye bir mektup aldı ve Ġmparator II. Konstans; Bu toprak benim ve oraya giriyorum bana saldırırsan Tanrı adil bir yargıçtır ifadeleri bulunan bir karģılık gönderdi; sonra oradan ayrılarak saltanatının 12. yılında Theodosiopolis e geldi ve Ģehre yerleģti. Burada ReĢtuni nin politikasından kopan IV. Armenia olarak bilinen bölgeden gelenleri ve Sper (Ġspir), Tayk ve Basean gibi çevre bölgelerin Ermeni nakharlarını kabul etti. Birkaç gün burada kaldıktan sonra Basean a girdi burada orduları ile birlikte Vanand, Shirk ve Khorkorunik prensleri onu karģıladı ve Ġmparator, Basean-Vanand yolu ile Divin e geldi. Burada kendisine birçok yerel bey ve III. Nerses de katıldı. Daha sonra ReĢtuni nin yakalanması için birkaç kez teģebbüste bulunuldu ise de ReĢtuni Akdamar daki kalesine saklandı. Ġmparator ilk önce bütün ülkeyi yakıp yıkmayı istese de Nerses ile Mushel yere kapanıp yalvarmaları üzerine bundan vazgeçti. Ardından hem Armenia hemde Ġberia topraklarını kan dökülmeden kendisine bağladı, kıģı Divin de geçirdikten sonra Konstantinepolis e geri döndü. 48 Ġmparatorun bölgeden ayrılıģını fırsat bilen ve Malazgirt te bulunan Ġslam orduları, tekrardan harekâta geçerek ReĢtuni Teodors un sayesinde kaybedilen yerleri geri aldı ve Muaviye, 45 Bizans ın Ermenilere verdiği unvanlar hakkında geniģ bilgi için bkz; Mehlika Aktok KaĢgarlı, Anadolu da Ermenilerin YerleĢim Yerleri-Büyük Ermenistan- Bizans ın Ermeniler Verdiği Unvan Ve Payeler-Küropolates, Konsül, Prokonsül, Patris, Kont -Gibi Titrler, Armeno- Grek Bazileiler, X.Türk Tarih Kongresi, c.iii, Ankara 1986, s Robert W.Thomson, age, s.136; Sebeos, age, s.159; Ghevond, Badmutyan; Ghewond s History, Trans.: Robert Bedrosian, New Jorsey 2006, s.5. b Yapılan anlaģma hakkında bkz.: Robert W.Thomson, age, c.i, s Robert W.Thomson, age, s ; Sebeos, age, s ; Nina A.Garsoian, age, s. 225; Jean Laurent, age, s.201.

11 Bizans İmparatorlarının Theodosiopolis ReĢtuni Teodors i Armeni, Ġberia, Ağvan ile Kafkasya ya kadar uzanan bölgenin valisi olarak tayin etti. 655 yılında bölgede tekrardan Bizans orduları göründü ve Habib ile yapılan savaģ sonucuna Ġslam orduları Kalikala ya sahip oldular. 49 Yeni bir din olarak Arap yarımadasında ortaya çıkan Müslümanlık, Ġslam ordularının bu dönemdeki Doğu Anadolu seferleri sırasında bölgeye taģındı. Bölgede Hristiyanlığın iki baskın kolu olan Ortodoksluk ve Gregoryenliğin Theodosiopolis ve çevresinde etkin Ģekilde hüküm sürerek Ģehre kazandırmıģ olduğu karakteristik özellikler Ġslamiyet in geliģi ile birlikte yeni bir çehreye büründü ve bu yeni inanç ilerleyen dönemlerde bölge halkı tarafından yoğun Ģekilde kabul gördü ardından Theodosiopolis Ġslamiyet in Anadolu daki en önemli yerleģim yerinden birisi halinde geldi. B. Ġmparator II. Iustinianos un Faaliyetleri ( , ) VII. yüzyılın ikinci yarısında Ġslam aleminin içinde bulunduğu büyük iç karıģıklıklar sebebiyle ġam valisi, kendisine yardım için bölgedeki Ġslam ordularını geri çağırdı. Bunun üzerine Doğu Anadolu tamamen Bizans ın hâkimiyetine geçti ancak Muaviye nin ġam da 661 yılında Emevi Devleti ni kurup Halife unvanı ile baģına geçmesinin ardından bölge 3 yıllık aradan sonra tekrar Arap akınlarına maruz kaldı. Halife Muaviye döneminde ( ) doğu bölgesi ġam merkezli Emevi devletine bağlandı. 50 ġam da devam eden karıģıklıklardan yararlanmak isteyen Bizans Ġmparatoru II. Iustinianos 51 General Leontiyos idaresinde bir orduyu doğuya gönderdi yılında Kalikala yı Araplardan geri almayı baģaran general, bölgeye hâkim oldu, ancak 690 yılında Tebriz den bölgeye bir Emevi ordusu geldi ve yörede tekrar Arap hâkimiyetini sağladı. Bunu haber alan Ġmparator II. Iustinianos, yeni bir ordu toplayarak Konstantinepolis den doğuya doğru harekât etti ve Kalikala yi geçerek Basean a girdi ve ovayı boydan boya geçerek ovanın doğu tarafında bulunan Aladağına gelince ordusunu üçe böldü; Birisini, Ġberia, birisini Ağvan a gönderdi, kendisi de ana kolla birlikte Basean in doğu ucunda bulunan ve daha sonra Kağızman Pasin i olarak adlandırılan bölgeye girdi. Burada bütün yöresel beyleri yanına 49 Sebeos, age, s.177; René Grousset, age, s Muaviye ve Hz Ali arasında meydana gelen olaylar için bkz.: Ġbrahim Sarıçam, Emevi-HaĢimi ĠliĢkileri (Ġslam Öncesinden Abbasilere Kadar), Ankara 1997, s ; Ömer R.Doğrul, Asr-ı Saadet (Büyük Ġslam Tarihi) c.v., Ġstanbul 1977, s ; Sabri Hizmetli, age, s A.A. Vasiliev, age, s.284; Georg Ostrogorsky, age, s Charles William Chadwick Oman, age, s.180.

12 1838 Ömer SUBAŞI çağırarak hepsini rehin aldı ve Basean da bulunan Arçovit Vadisi nin 53 ovaya açıldığı yerdeki Kaputru Kalesi nin 54 sahibi olan Arsaklı Hanedanı ndan olan ġırak Beyini bütün Armenia ın valisi olarak tayin etti ve bölgede yeniden Bizans hâkimiyeti kuran Ġmparator, Konstantinepolis e geri döndü. 55 C. Ġmparator Theophilos un Faaliyetleri ( ) Hz. Muhammed'in amcası Abbas b. Abdülmuttalip'ın soyundan gelen Abbasiler, Horasanlı Ebü Müslim önderliğinde çıkan ayaklanma sonucunda Emevi devletini 750 yılında ortadan kaldırarak Abbasi devletini kurdular. 56 Abbasi Devleti nin ilk Halifesi Ebû-l Abbas tahta çıktı. 57 Abbasi Halifesi Memnun ( ) zamanında Halid b. Yezid b. Meyzed, Armenia valisi olarak atandı. 832 yılında Abbasilerin Anadolu da Bizanslılarla mücadelesini fırsat bilen Babek, Azerbaycan da baģlattığı isyanı geniģleterek Ġsfahan ve Fars eyaletlerini ele geçirdi. 58 Hurremilerin isyanı ile zor günler yaģayan Abbasilerin bu durumundan yararlanmak isteyen Bizans Ġmparatoru Theophilos, doğuya doğru 837 yılında iki büyük sefer düzenledi. Ġlk sefer Malatya-Tunceli ve Harput taraflarına yönelirken ikinci sefer daha kuzeye, Kalikala ya doğru yönelmiģti. 837 yılın yaz aylarında Kalikala Bölgesi ni aģan Bizans ordusu Basean Ovası na girdi. Günümüzde AĢağı Pasin deki Horasan Ġlçesi ne bağlı olan Komasor 53 Arçovit; Arç-Ovit den türemiģ olup mahalli dilde anlamı Ayı dır tam manası ise Ayılar Vadisidir. Bu vahģi hayvanın yaģadığı vadi, Ģimdi de mevcuttu. Burası, Okomi nin kuzeyinde, yani baģından akan Tımar Çayı nın kaynaklarında doğru uzanan dağlık-ormanlık alandır. Fahrettin Kırzıoğlu, Arçoviti Theodosiopolis i kuzeyindeki, Arztunu: Arzathi ile aynı yer olduğuna temas etmektedir ancak bu bahsedilen mıntıka Karin Ovası nda bu ismi taģıyan geçici gölün kuzeyinde, dağ eteğindedir. Fakat Urfalı Mateos Arcovit i Basean düzlüğündeki bölge olarak kaydetmektedir. Bkz.: Enver Konukçu, II. Basileios tan Romanos Diogenes e Okomi, IĢın Demirkent Anısına, Ayrı Basım, Ġstanbul 2008, s.237; Ernst Honigmann, age, s. 178 dn Murts Çayı nın yanında olan ve Ģimdiki Hasankale ye tekabül eden Capetrum (Gabudru), Ermeni kaynaklarında Kaput-Ru dur. Kaput mavi gök rengi, Ru: Rü (d) ise Farsçada nehir manasındadır. Bundan dolayı kalenin yanındaki nehir dolayısıyla Göksu diye tercümesi mümkündür. Bkz.: Enver Konukçu, agm, s Ghevond, age, s.6, b.16-18; René Grousset, age, s ; Fahrettin Kırzıoğlu, Kars Tarihi, Ġstanbul 1953, s GeniĢ bilgi için bkz.: K.V. Zetterstéen, Abbasiler, Ġslam Ansiklopedisi c.i, M.E.B. Yay., Ġstanbul 1978, s.18-22; M.ġemseddin Günaltay, Abbasi Oğulları Ġmparatorluğun KuruluĢunda Ve YükseliĢinde Türkler, Belleten, T.T.K. Yay., c.vi, Sayı 23-24, Temmuz 1942, s Belâzurî, age, s Babek Ġsyani için bkz.: Osman Turan, Babek Ġslam Ansiklopedisi, c.ii, M.E.B. Yay., Ġstanbul 1979, s

13 Bizans İmparatorlarının Theodosiopolis (Gomajor) 59 kasabasına geldi ve yerel halkın birçoğunu öldürdü geri kalanları ise Bizans topraklarına sürgüne gönderdi. Buradan harekât eden ordu asi Babek ile buluģarak güç birliği yapmak için Vanand Bölgesi ne girdi. Tiflis Emiri Ġshak b. Ġsmail tarafından yapılan savaģta ağır bir yenilgi alan Bizans ordusu Taik Bölgesi ndeki Sper e çekildi yılında Taik Bölgesi ndeki Bizans ordusunun baģına Ġmparator Theophilos geçti ve Sper den hareket ederek Kalikala önlerine geldi. Henüz savunma hatları ve surları yeni yapılmıģ olan Kalikala kalabalık Bizans ordusu tarafından kuģatılmıģtı. Günlerce süren çatıģmalarda, etraftan hiçbir yardım alamayan ve kendi kaderine terk edilen Ģehir, Theophilos un bizzat kumanda ettiği muhasarada birçok insan kaybı yaģadı ve surlarda büyük gedikler açıldı. Mevsimin elveriģsizliğini gören Ġmparator, kuģatmadan vazgeçip bölgeden ayrıldı. Halife Mutasımbillah ( ) zamanında El-Hasan Ali el- Bazegisi hudut ve Armenia Valisi oldu ve Halife, Doğu Anadolu nun önemli kalesi ve Ģehrine dirhem gibi büyük bir masrafla Kalikale Ģehrini tahkim ettirerek muhasaralara dayanıklı hale getirdi. 61 Sonra Halife Mütevekkil ( ) zamanında Armenia Valiliği ne Yusuf b. Muhammed b.yusuf el-mervezi ye getirildi; Ancak Vali görev baģında iken Huveysiyeliler tarafından öldürülünce yerine, Halife tarafından 852 de Boğa el-kabir (Büyük Boğa) vali tayin edildi. 62 Devam eden tarihi süreç içerisinde birçok mücadeleye sahne olan bölgede X. yüzyılın baģlarından itibaren Müslümanların aleyhine geliģen olaylar meydana gelmeye baģladı ve Ġmparator VI. Leon ( ) ile oğlu Constantine Porphyrogenitus ( ) doğuya büyük önem vererek bu dönemde Theodosiopolis ve Basean önlerinde Araplarla birçok kez karģı karģıya geldiler ve Müslümanlara bu bölgelerde zor zamanlar yaģattılar teki yedi aylık Bizans kuģatmasından sonra Theodosiopolis düģtü ancak 948 de yeniden Müslümanların eline geçen Ģehir, Ioannes Çimiskes (Jonh Tzimiskes 59 Heinrich Hübschmann, Die Altarmenischen Ortsnamen, Beirrejen Zur Historie Hen Topographic Armenies Orstamen, Amsterdam 1969, s. 363; M. Hanefi Palabıyık, Klasik Ġslam Coğrafyacılarına Göre Erzurum, Türk-Ġslam DüĢünce Tarihinde Erzurum Sempozyumu, Erzurum 2006, s René Grousset, age, s ; Fahrettin Kırzıoğlu, age, s Belâzurî, age, s ; Ġbrahim H. Konyalı, Âbideleri ve Kitabeleri Ġle Erzurum Tarihi, E.T.A.T.D. Yay., Ġstanbul 1960, s.16; Abdurrahim ġerif Beygu, Erzurum Tarihi, Anıtları, Kitabeleri, Ġstanbul 1936, s Belâzurî, age, s ; Jean Laurent, age, s Abdurrahim ġerif Beygu, age, s.36.

14 1840 Ömer SUBAŞI ) 64 tarafından 949 Eylül ünde Müslümanlarından alındı. Halife Osman döneminde Theodosoipolis ve çevresinde yoğunlaģan akınlar sırasında Ġslamiyet ile tanıģan bölge gerek Emeviler gerekse Abbasiler döneminde yoğun bir Ģekilde Arap-Bizans mücadelesine sahne olmuģ, sınır mücadelesi uzun süre devam etmiģ ve 300 yıl kadar Müslümanların serhad ve gaza Ģehri olan Kali nispetini taģıyan ve birçok Ġslam âlim ve Ģair yetiģtiren Kalikale, yaģanan bu olaylardan sonra Bizans hâkimiyetine geçti ve Selçukluların fethine kadar yaklaģık 130 yıl bir thema merkezi olarak Bizans idaresinde kaldı. 65 V. Ġmparator II. Basileios un Theodosiopolis ve Çevresindeki Faaliyetleri ( ) Bizans Ġmparatorluğunda yılları arasında hüküm süren Makedonyalılar Sülalesi devri ikiye ayrılır. Bu devirlerin ilki 867 den baģlayıp 1025 yılında II. Basileios un ölümü ile sonuçlanan dönem, ikicisi ise yılları arasında hüküm sürmüģ olan Ġmparatoriçe Teodora nn dönemidir. Ioannes Çimiskes in 7 yıllık saltanatından sonra yerine geçen ve Bulgarokton (Bulgar Öldürücüsü) lakabını taģıyan II. Basileios 66 devrinde imparatorluk kuvvet ve ihtiģamının doruk noktasına varmıģtır. 67 Ioannes Çimiskes n halefi olan II. Basileios yaklaģık olarak 50 yıllık saltanatının ilk yıllarında Bulgarlar, Hükümdar Samuel önderliğinde ayaklandı ve Samuel ile II. Basileios arasındaki mücadele uzun yıllar sürdü. 68 Balkanlar daki mücadelenin ilk yıllarında II. Basileios, Anadolu da meydana gelen Bardas Skleros ve Bardas Phokas isyanlarından dolayı pek etkili bir politika izleyemedi. 69 Ancak AĢot un oğulları Grigor ve Bagrat babaları öldükten sonra Bizans ın hizmetine girdiler ve daha sonra asi Skleros un tarafını tuttular. Bu iki kardeģten büyük olan Grigor, Bardas Skleros la ( ), küçük kardeģ Bagrat ise Bardas Phokas la ( ) 64 Ioannes Çimiskes in tahtı ele geçirmesi hakkında bkz.: Smbat Sparapet s Chronicle, Trans.: Robert Bedrosian, Long Branch, New Jersey 2005, s.3; Georg Ostrogorsky, age, s Fahrettin Kırzıoğlu, age, s Charles William Chadwick Oman, age, s.241; Catherine Holmes, Basil II and The Governance of Empire ( ), Oxford 2005, s Makedonyalılar Sülalesi hakkında geniģ bilgi için bkz.: A.A. Vasiliev, age, s ; Romilly Jenkins, age, s Bulgar savaģları için bkz.: Father Michael Chamıch, age, c.ii. s ; George Finlay, History of the Byzatine Empire, from 717 and 1057, c.i., Edinburgh and London 1853, s ; Charles William Chadwick Oman, age, s Edward Foord, age, s.282; A.A. Vasiliev, age, s and s.405.

15 Bizans İmparatorlarının Theodosiopolis birlikte, ikisi de Armenia da isyan ettiler ve bu olaylar sonucunda Bizans ın bölgedeki gücü iyice zayıfladı. 70 Bu arada çıkan bu isyana karģı bir hamle yapmak isteyen Bizans Ġmparatoru, Ġberia Kralı Davit den ( ) yardım istedi ve vereceği yardımlar karģılığında kendisine 979 da Haltoyariç, Çormairi, Theodosiopolis ve Karin Bölgesi ni, Kleisuraları, Mardali adını da taģıyan Sevuk kalesiyle birlikte Basean Bölgesi ni Hark ı ve Apahunik Vadisi ni mükâfat olarak vermeyi taahhüt etti. Yukarıda verilmesi taahhüt edilen yerlerden anlaģıldığına göre Theodosiopolis ve Basean, Asilere galebe çalındığı takdirde Bizans ın hâkimiyetinden ayrılarak Gürcü hâkimiyetine geçecekti. 24 Mart 979 tarihinde Yukarı Sakarya boylarında bulunan Pankalya da yapılan savaģta asi Bardas Skleros bozguna uğratıldı ardından Skleros Bağdat a kaçtı. 71 Bu savaģta büyük yararlılık gösteren Davit e Ġmparator, vermeyi taahhüt ettiği bütün yerleri verdi ve meydana gelen olaylardan sonra Theodosiopolis ve Basean Bölgesi 979 yılından itibaren Ġberia Küropalatesi Davit in hâkimiyetine geçti. 72 Bundan anlaģıldığı gibi Theodosiopolis ve Basean bölgeleri uzun zamandır Bizans ın hâkimiyetindeydi. Constantine Porphyrogenitus a göre Basean da daha önceleri Ġberia ile hududu Aras Nehri teģkil etmekteydi. 73 Yapılan ittifakın ardından Davit ile Ġmparator II. Basileios arasındaki iliģki bozulmaya yüz tutmuģtu. Bu sırada Bardas Phokas kendisini Ġmparator ilan ettirdi (12 Eylül 987). Ardından oğlunu Davit e elçi olarak gönderdi ve ondan Trabzon dan Vanand a doğru ilerleyen Magistros Taronites e karģı yardım istedi. Bu yardım talebine karģılık olarak Davit, Ġki oğlunu ve yaklaģık 1000 kiģilik bir kuvveti Bardas Phokas a gönderdi. Bu müttefik güçler Taronites i yenerek bozguna uğrattılar ardından Gürcü kuvvetleri kendi ülkelerine döndüler. Ġmparator II. Basileios, Phokas ın savaģ sırasından atından düģerek ölümünün ardından 74 Davit üzerine Al-Cakrus u gönderdi. Davit itaatini ilan ederek ölümünden sonra bütün devletini ve asillerden müteģekkil ordusunu Ġmparator a miras bırakmak gibi ağır basan bir taahhütte bulunmasının ardından affedildi Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi ( ) ve Papaz Girgor un Zeyli ( ), Çev.: Hrand D. Andreasyan, Not.: Edouard Dulaurer, M. Halil Yinanç, T.T.K. Yay., Ankara 2000, s.36; Catherine Holmes, age, s Edward Foord, age, s ; George Finlay, age, c.i., s Smbat Sparapet s Chronicle, s.8; Catherine Holmes, age, s ; Ernst Honigmannn, age, s ; Fahrettin Kırzıoğlu, age, s Constantine Porphyrogenitus, Three Treatises On Imperial Military Expeditions, Intıdution, Edition, Translation and Commentary, by John F. Haldon, Wien 1990, s.18; Ernst Honigmannn, age, s Edward Foord, age, s Catherine Holmes, Age, s

16 1842 Ömer SUBAŞI Davit in 31 Mart 1000 de zehirlenerek öldürülmesinin 76 ardından Ġmparator II. Basileios, kendisine ilhak eden mirası almak istedi. 77 Bu amaç doğrultusunda bulunduğu Tarsus tan harekâtla Malatya yoluyla Erzincan a geldi ve kendisine bağlılık yemini etmek için gelen Meyyâfârikin in Müslüman beyi Muhahhid ad-davla Abû Mansur Sa id i kabul etti, ardından Aras Irmağı nın kenarında, kayalıklar arasında bulunan dağlık Havçiç e girdi. 78 Ġmparator, Havçiç de konaklarken Gürcü Kroniğine göre Davit, memleketini mecburen Bizans Ġmparatoruna vaat etmeden önce yeğeni Gurgen in oğlu Abhazia Kralı III. Bagarat ı kendisine varis tayin etmiģti. 79 Ġmparator II. Basileios, Havçiç de Bagarat a bir takım arazileri tevcih etti, kendisini Küropolat unvanı ile Ģereflendirdi ve babası Gurgen e ise sadece Magistros yaptı. Gurgen, oğluna böyle parlak bir unvan verilmesine ve Taik üzerindeki miras haklarının büyük bir bölümünden feragat etmiģ gibi görünmesine çok kızdı. 80 Bu esnada Ġmparator, Havçiç den ayrılarak Hart Nahiyesi ne geçti. Oradan Davit in miras olarak bıraktığı araziler arasında bulunan Malazgirt e girdi ve burayı Ġmparatorluğa ilhak ettirdi. Ardından yoluna devam ederek VağarĢagerd (EleĢkirt) e ulaģtı ve buradan Taik i ilhak etmek üzere hareket etti ve Ukhtik e (Oltu) girdi. Bütün kartal yuvası kalelerini zapt etti ve kendi yandaģlarını kalelere yerleģtirdi yılın Ġlkbaharında Theodosiopolis, Khağdoyariç yolu ile Ġmparatorluk merkezi olan Konstantinepolis e döndü ve Ġmparatorun yapmıģ olduğu doğu seferi sonucunda Davit in bütün mirası olan Theodosiopolis, Taik, Basean Bölgesi ve Abahunik veya Malazgirt diyarları fiilen Bizans Ġmparatorluğuna bağlanmıģ oldu. II. Basileios, sahip olduğu bu yeni toprakların her yerine valiler, Ģato derebeyleri, Grek yüksek görevlileri gibi güvenebileceği kendi adamlarını atadı. 81 Gürcü krallığının 979 yılından önce Bizans Ġmparatorluğu ile güney hududunu muhtemelen Theodosiopolis in kuzeyindeki Dumlu Dağı ve doğuya doğru ilerleyen ve Basean ın kuzeyinden devam eden dağ silsilesinin etekleri oluģturuyordu. 82 II. Basileios Doğu Anadolu da bunları yaparken onun ziyaretinden hiç de hoģnut olmayan Gürcü Kral Gurgen, eyaletine geri 76 GeniĢ bilgi için bkz.: Smbat Sparapet s Chronicle, s Taikli Davit in ölümü hakkında bkz.: Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.39-40; René Grousset, age, s René Grousset, age, s ; Ernst Honigmann, age, s Taik Kralı Davit in oğlunun olmayıģı ve kardeģi Gurgen in oğlu Bagarat ın varis tayin edilmesi hakkında bkz.: Marie F. Brosset, age, s Lastivertli Aristakes, age, s. 4-.5; Marie F. Brosset, age, s René Grousset, age, s Ernst Honigmann, age, s.156.

17 Bizans İmparatorlarının Theodosiopolis döner dönmez Bizans la bağlarını kopardı ve 1001/1002 yılında Taik e girerek istila etti ve açık kasabaları ele geçirdi. Fakat müstahkem Ukhtik i alamadığı gibi birkaç hisarda da aynı akıbeti yaģayınca beklemek için Namrvan (Narman) vadisine yerleģti. 83 Meydana gelen olayları duyan Ġmparator II. Basileios, Koniklion Eyaleti beyini, Gürcü Kralının üzerine gönderdi. Eyalet beyi, Basean da Gürcü Kralı ile yaptığı savaģı kazandı ve 1001 yılının kıģına kadar burada kaldı. Basean da meydana gelen savaģı kazanan Koniklion beyi, Kral Gurgen e bir anlaģma önerdi ve bu görüģme Basean da, Kaputru Kalesi nin kuzeydoğusunda, 7 km. uzaklıkta bulundan ve Sedir ağaçları ile kaplı olan Mecobk (Medzopk) Dağı eteklerindeki Surp Astuacacin (Surp Asdvadzadzin: Tanrıların Kutsal Anası) isimli köyde yapıldı. Gürcü Kralı, onun bütün arzularını yerine getireceğini söz vererek ve Taik üzerindeki hak iddialarından vazgeçerek Magistor Koniklion ile yeni bir sulh yaptı. Ve yapılan bu sulh sonucunda iki taraf Taik i bölüģtü, kuzeyi Gürcü Kralı Gurgen e bırakıldı, Basean ve Karin Ovaları ile güney komģuları Bizanslıların elinde kaldı. Bir Bizans tarihçisinin ifadesiyle; O kendi memleketi ile yetinmeli, yabacı ülkelere akınlar yapmamalı ve küçük oğlunu rehine olarak vermeli idi yılında Gurgen in ve ondan sonra Ġberia ya hükmetmiģ olan Bagarat ın 1014 yılında ölümünden sonra yerine geçen oğlu Aphazia ve K art li Kral Giorgi ( ), 85 eskiden beri süre gelen iddiaları tekrardan gün yüzüne çıkartmıģtır. Ġmparator II. Basileios ise Giorgi nin babası Bagarat ı tahta çıkardığı zaman ona Küropolates unvanı ile birlikte ikta ettiği yerleri geri istemiģ; ancak Giorgi bu istekleri reddetmiģtir. Ġmparator bu geliģmelerin ardından, Giorgi üzerine büyük bir ordu göndermiģ ve Ukhtik yakınlarında yapılan savaģta Giorgi üstün gelerek Bizans ordusunu geri püskürtmüģtü. Ġmparator, Bulgar SavaĢları ile meģgulken 86 Giorgi, Mısır Halifesi El-Hâkim 87 ve Ani Kralı Yovannes-Smbat 88 ile bir 83 Lastivertli Aristakes, age, s Georgius Cedrenus-Ioannis Scylikzea, Trans.:,Tomus Alter, Bonnae 1839, s.447; René Grousset, age, s.523; Ernst Honigmann, age, s.159; Fahrettin Kırzıoğlu, age, s Ġbrahim Tellioğlu, XI-XIII. Yüzyıllarda Türk-Gürcü ĠliĢkileri, Trabzon 2009, s Ġmparator Basileios un Balkan Seferleri ve Bulgar SavaĢları için bkz.: Catherine Holmes, age, s El-Hâkim hakkında bkz.: Gregory Abû l-farac (Bar Habraeus), Abû l- Farac Tarihi, Süryaniceden Ġng. Çev.: Ernast A. Wallis Budge, Trk. Çev.: Ömer Rıza Doğrul, T.T.K. Yay., Ankara 1999, s Ani Kralı Yovannes-Smbat hakkında bkz.: Fahrettin Kırzıoğlu, Ani ġehri Tarihi ( ), Ankara 1982, s.7-8.

18 1844 Ömer SUBAŞI ittifak kurarak Ġmparatorun sınır bölgesi olan Taik ve Basean ı zapt etti. 89 Bulgarların itaatleri sağlandıktan sonra, Giorgi nin hâkimiyetinin yedinci senesi olan 1021 yılında, bizzat Ġmparator bütün Bizans ordusu ve birçok yabancı askerle doğuda göründü. 90 Ġlk önce Suriye hudutlarına doğru harekât etmiģ ancak Mısır Halifesi nin ortalarda olmadığı görmesi üzerine Ġmparator, Malazgirt ve Theodosiopolis e doğru yolunu çevirdi; Çünkü Giorgi, Ġmparatora bir elçi göndererek İmparator un Ekeleaca veya Karin e vasıl olur olmaz yanında geleceğini vaat etmişti. Ġmparator onu her gittiği yerde bekledi; fakat Gürcü Kralı Giorgi nin çevresi onu gitmekten her defasında vazgeçirdi. 91 Tarihçi Aristakes 92 bu sefer hakkında Ģu bilgileri verir: 470 ( ) yılında Kral, büyük bir ordu ile doğu ya geldi. Karin Ovası nda karargâh kurdu. Gürcülerin başındaki Giorgi ye elçi gönderip, gelip kendisine boyun eğmesini istedi. Varharskarir şehrinde oturan Gürcü uyruklu Piskopos, kralın yanına gelip ne zaman Ekepheac e veya Karin e gelirsen gel, Giorgi senden önce gelecektir diye taahhütte bulundu. Ve Basil ona inanıp, Giorgi nin gelişini bekledi. 93 Ġmparator, daha 1018 (467) yılında bu bölgeye Nikomit Hükümdarı denilen birisini göndermiģ ve bu Ģahıs bölgede bir ordu toplayarak, Transkafkasya yı yeniden fethinin baģlangıç noktası olan Theodosiopolis i tekrardan inģa ettirmiģti. 94 Giorgi verdiği sözü tutmayıp Ġmparatorun karģısına çıkmayınca II. Basileios, bir süre sabredip bekledikten sonra hasmının uzlaģmayacağını görüp bulunduğu yerden hareket ederek Basean a girdi. Bu sırada Kral Giorgi de çok sayıda asker bulunan bir ordunun baģında olduğu halde savaģmak üzere yürüdü ve iki ordu hiç savaģmadan uzun süre Basean da karargâh kurmuģ vaziyette 89 Ernst Honigmann, age, s Marie F. Brosset, age, s René Grousset, age, s Aristakes hakkında bilinenler çok azdır. Ona ismini vermiģ olan köyünün, Erzurum Bölgesi nde Artze yakınlarında olduğuna inanılır. Onun dindar dünyevi görüģü, her Ģeyi Tanrı nın dizaynına atfetmesine rehberlik etmiģtir. Öyle ki Ermenilerin, Bizanslılar ve Selçuklu Türkleri tarafından mağlup edilmesini, diğerlerine göre daha tarafsız nakletmiģtir. Bunun sebebi de her hangi bir soylu aile tarafından koruma altında olmamasıdır. Bkz.: Robert W. Thomson, Aristakes of Lastivert and Amnenian Reactions to Invansion, Armeniea Karin/Erzurum, Editör Richard G. Hovannisyan, California 2003, s Lastivertli Aristakes, age, s Lastivertli Aristakes, age, s.10; Catherine Holmes, age, s

19 Bizans İmparatorlarının Theodosiopolis beklediler, Kral Giorgi, Basean dan ayrılarak Ukhtik Ģehri yakınlarına çekildi, ordusuna Ģehir halkına fazla zarar vermeden bütün zenginliklerini almalarını emretti ve bu bölgeyi yakıp yıkıp yağmaladı. 95 Buna çok sinirlenen Ġmparator II. Basileios, Basean ahalisine dehģet salarak Okomi 96 kasabasını ve civar köyleri tahrip etti, silah, yangın ve kölelik yoluyla harap edilmesini emretti ardından Basean nüfusunu ve bu köylerdeki ahalisini Haltik (Khaldia) Thema sına sürdü. 97 Ġmparator, ardından Basean ı boydan boya geçerek Vanand da bulunan ve Basean a komģu Zivin-Karaurgan- Bardız gibi Soğanlı-Allahuekber Dağları nın batısında bulunan P orak (Dereler) 98 Bölgesi ne girdi. 99 Ġmparator, Kral Giorgi yi takip ederken Çıldır Gölü kenarında Ġmparator un ordusunun öncüleri ile Gürcü birliklerinin artçı kuvvetleri arasında sonucu belli olmayan bir savaģ meydana geldi. 100 Kral Giorgi, Aphazia nın müstahkem kalelerine çekildi ve meydanı Ġmparator a terk etti. Bunun üzerine Ġmparator, oniki idari bölgeyi tahrip etti. 101 Bundan sonra Kralı, Kola ya (Göle) kadar takip etti ve ġirimni Köyü nde 102 meydana gelen savaģta Gürcü birlikleri büyük bir yenilgi aldılar ve Ġmparator burada oyalanmayarak Ardahan a kadar ilerleyerek bu bölgeyi ele geçirdi ve iki ordu arasındaki aralıksız takip ve kovalama Ġmparatorun, Cavahet ve Ardahan a tekrar geri dönene kadar devam etti. Ardından Ġmparator, savaģa ertesi yıl devam etmeye karar verdi ve kıģı geçirmek üzere Haldik Thema sına (Trabzon) gitti. 103 Bundan sonra iki kral arasında sulh ve dostluk için elçiler gidip geldiler Marie F. Brosset, age, s.267; René Grousset, age, s Okomi Ģehri hakkında bkz.: Enver Konukçu, agm, s ; Heinrich Hübschmann, age. s.363; Ernst Honigmannn, age, s Thema kelimesi kolordu manasına gelmekte olup, sonradan bu yeni askeri bölgelere ad olarak kullanılmıģtır ki bu husus yeni düzenin doğumuna aydınlatıcı bir ıģık tutar. Bu müesse, askeri birliklerin (Thema ların) Anadolu daki bölgelere iskân edilmesi suretiyle meydana gelmiģtir ve iģte bunun içindir ki birliklerin yerleģtirildiği bölgelerde thema olarak zikredilmiģtir. Nitekim bunlar sadece idari birlikler değil aynı zamanda askeri birliklerin iskân bölgeleridir. Bkz.: Georg Ostrogorsky, age, s.89-90; Ernst Honigmann, age, s.50-51; René Grousset, age, s P orak Bölgesi hakkına bkz; Heinrich Hübschmann, age, s Lastivertli Aristakes, age, s Ernst Honigmann, age, s.161; Marie F. Brosset, age, s.268; Fahrettin Kırzıoğlu, Ani ġehri Tarihi, s Ernst Honigmann, age, s.161; René Grousset, age, s ġirimni Köyü hakkında bkz.: Heinrich Hübschmann, Age, s Müverrih Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi, ( ), Ġ.Ü.E.F. Tarih Semineri Dergisi, c.i, sayı 2, Çev.: Hrand D. Andreasyan, Ġstanbul 1937, s.168; Catherine Holmes, age, s Marie F. Brosset, age, s.268.

20 1846 Ömer SUBAŞI Theodosiopolis ve Basean Bölgeleri nde bunlar olurken, Urfalı Mateos a göre, Ermeni takviminin 476 (17 Mart Mart 1019) başlangıcında haça tapınan bütün Hristiyan halk Allah ın hiddetine maruz kaldı. Doğudan gelen, acayip şekilli, yaylı ve kadın gibi uzun saçları bulunan Türkler, Vaspuragan a (Van) girdi. Bunu haber alan Vaspuragan Kralı Senekerim, Türklerin üzerine büyük oğlu Davit i gönderdi ancak hiç bu tarzda ok ve yaylı birlikle karşılaşmadıkları için meydana gelen savaşta yenilmek üzere iken Vasburganlı komutanlardan olan Şapuh un telkinleri ile Ostan şehrine kadar geri çekildiler ve orada Kral Senekerim e meydana gelen olayları anlattılar. 105 KomĢu Azerbaycan dan Türklerin ve doğudan Müslümanların akınları sonucunda zor günler yaģayan Vasburagan a, bir de Ġmparatorun istilacı politikası eklenince, büyük bir çıkmaza giren Kral Senekerim, meydana gelen olaylar karģısında çok kederlendi, eski kitaplardan bir sonuca vardı ve bütün bu olumsuzluklardan kurtulmak için Trabzon da bulunan Ġmparator II. Basileios a 1021 yılının son günlerinde büyük oğlu Davit ile birlikte Piskopos YeğiĢ i elçi olarak gönderip, ülkesini alarak kendisine Sivas Bölgesi nde rahat yerlerden malikâne olarak arazilerin verilmesini istedi. Ġmparator bu isteği sevinerek kabul etti ve Senekerim e bütün ülke varlığının tek tek yazılı olan bir senedi imzalattı ve Kral Senekerim bölgeyi terk ederek Ġmparatorun kendisine verdiği Sivas- Arapkir arasındaki bir bölgeye yerleģti. 106 Ani Kralı Hovannes-Sımbat, Gürcü Kralı Giorgi nin, Taik Bölgesi yüzünden Bizanslılar ile karģı karģıya gelmesinde Giorgi yi kıģkırtmıģ ve onu askeri yönden de desteklemiģti. 107 ĠĢte bu olayda önemli bir rol oynamasından dolayı Ġmparator II. Basileios un bir gün kendi üzerine geleceğinden ayrıca yine Ġmparatorun, Basean Ovası nda, Okomi de ve Ardahan Bölgesi nde yaptıklarından korkarak, kendi oğlunun olmayıģı ve kardeģi AĢot un elinde maskara olduğunu düģündüğünden, Vasburagan Kralı Senekerim in yaptıklarını kendine örnek alarak Trabzon da bulunan ve ikinci Ġberia seferine hazırlık yapan Ġmparatora, 1022 yılın baģında Petros Gedadarç i (Bedros Kedatartz) elçi olarak gönderdi ve bütün sancakları ile birlikte Ani ġehri nin anahtarını Ġmparatora teslim etti 105 Meydana gelen savaģ hakkında geniģ bilgi için bkz.: Smbat Sparapet s Chronicle, s.12; Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s Smbat Sparapet s Chronicle, s.12; Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, s.49-50; Müverrih Vardan, agm,, s ; Jacgues de Margo, age, s.174; Father Michael Chamıch, age, s Ernst Honigmann, age, s.160.