Ahura Mazda / Ahura Mazdah (Bilgi'nin Efendisi)

Transkript

1 Ahura Mazda / Ahura Mazdah (Bilgi'nin Efendisi) Ahura Mazda (Pehlevice : Ohrmazd Farsça: اهورا مزدا "bilginin Efendisi" [1] "Hâkim Rabb" [2] ) eski İran dini Zerdüştçülüğün kötülük ilkesi ya da Tanrı'sı olan Ehrimen'le sürekli bir mücadele ya da savaş hali içinde olmakla birlikte Zerdüştçü iyimserliğin bir ifadesi olarak sonunda mutlak bir zafer kazanacak olan baş tanrısı iyilik ilkesi.[1] Ahura Mazdah İslâmî kaynaklarda "Hürmüz" olarak geçmektedir.[2] Diğer bir adı da Vouru Casani'dir.[3] Ahura Mazdah Zerdüşt dini'nin iyilik aydınlık ve ışık tanrısıdır. Bu nedenden dolayıdır ki kimi camialar arasında Zerdüşt dinine Mazdaizm de denilmektedir.[3] O alemin tanrısı idi. Alemin gayesi; yalanın ve kötülüğün hakikat tarafından yenilmesidir. Alemdeki maddî ve manevî nizâmı yaratan tabiat kanunlarını koyan Ahura Mazdah'tır. Kötülüklerin kaynağı ise Ehrimen'dir.[2] Ahura Mazdah önce manevi bir varlık olarak kabul edilirken sonraları Zerdüşt'ten önce olduğu gibionu nuru ateşin ihtiva ettiğiyaratılmamış bir ışık olarak düşünüldü ve böylece ateş kültürü gelişti (Mecusilik). Ahura Mazdah'ın yanında altı baş melek bulunur. Bunlara Ameşa Spenta'lar (Kutsal Ölümsüzler) denilir. Bunlar; İyi Akıl Adalet (veya Hakikat) İlahi İrade Ülkesi Tevazu (veya Dindarlık) Mükemmeliyet ve Ölümsüzlük şeklinde Ahura Mazdah'ın sıfatları çeşitli vecheleri ve fonksiyonları olarak telakki edilir.[2] Ahura Mazdah'a inananların ruhu ölümden sonra dördüncü gün muhakeme edilir. O önce Cinvat Köprüsünden geçecektir. Bu köprü bu alemden ötekine götürür. Dinsiz bu köprüden geçemeyip cehenneme düşer. Dindar kişi ise bu köprüden geçip cennete ulaşır. O'na altı Ameşa Spenta'ya sonradan katılan "itaat" yol gösterir). Cinvat Köprüsü'nün ortası kılıç yüzü gibi olur ve dinsiz cehenneme düşer; ancak iyi insanın ruhu geçerken geniş tarafı döner ve o da geçme imkanı bulur.[2] Bu muhakeme ateş ve erimiş maden ile olacaktır. Bütün bu işler; "Saoşyant" denilen kurtarıcının doğmasıyla gerçekleşecektir. 1 / 8

2 O Kansava Gölü'nde yıkanan bir bakirenin o gölde bulunana Zerdüşt'ün tohumuyla gebe kalması sonucu doğacaktır. Böylece ölülerin doğması (Dirilme) başlayacaktır. İlk insan " Gayomart" ın kemikleri hayat kazanacak; bütün ölüler tekrar vücutlarına kavuşacak ve bir yerde toplanacaktır. İyiler ve kötüler ayrılacak; iyiler cennete; kötülerse cehenneme gidecektir. Üç gün kalınacak sonra bütün yaratıklar ateş ırmağından geçecek; ateş kötüleri temizleyecek ve şeytanlarla bütünleşenler hariç herkes Ahura Mazdah'ın ülkesine girecektir.[2] Zerdüştler intihar etmeyi tanrı Ahura Mazda'ya düşmanlık olarak niteler ve çok günâhkârca bulur. Kendini ve eşini her alanda korumakla yükümlü olan insanın intihar etmesi veya kendilerini koruyan askerlerine kötülük etmesini büyük günah saymasının yanında Tanrı Ahura Mazda'ya düşmanlık olarak belirler.[2] Zerdüştler kim kardeşlerine doğru ve dürüst olur ve fakirlere yardım ederse tanrı Ahura Mazda yolunda çalıştığı için Tanrı da onu destekler ve korur. Derken inananlarına doğru olana yapmayı buna inanç göstermelerini ve bunu yaymaya çalışmalarını tavsiye eder zayıf ve fakir olanların da yardım edilerek korunmasını belirtir.[2] Zarathuştra'da Tanrı; tektir iyidir ve "Ahura Mazdah"tır. O kötü'nün düşmanıdır ve hiç bir kötülükten sorumlu değildir. İnsanları imtihan etmez. İnsanların varlık sebebi kötü'ye karşı mücadeledir. Ahura kelimesi eski Aryan dilinden kalmadır. Aryanlar'ın Hint kolunda "Asura" laşan bu kelime ile "Tanrı" ifade edilmek istenmiştir. Fakat bu kelime Aryanlar'ın İran kolu'nda anlam değiştirerek; "efendi" "sahip" gibi kavramları karşılamak için kullanılır hale gelmiştir.[3] İngiliz araştırmacılar Ahura'yı "Lord" olarak tercüme ederler. Mazda kelimesinin; "Bilgelik" "akıl " "h ikmet" gibi bir anlam ifade ettiğini bildiren ilk araştırmacı Hindistanlı Neryosangh'tır. Bu araştırmacı ayrıca Mazda'daki "Maz-" ın "büyük" 2 / 8

3 "ulu" gibi bir anlam içerdiğine de dikkat çeker. Bilindiği gibi "Maz" kökü Günümüz Kürtçesi'nde "Mezin=büyük" anlamına gelecek şekilde olduğu gibi muhafaza edilmiştir. Böylece isim; "Mutlak Bilge" "Tek Bilge" "Efendi Bilge" "Tek Efendi" "Ulu Efendi " gibi çeşitli şekillerde tercüme edilebiliyor.. Medya'da M.Ö. 715 Yılı'nda Mazdaka'nın özel isim olarak kullanılması Prof. Eduard Meyer ve Geldner'in dikkatini çekmiş ve bu iki araştırmacı sonuçta Zarathuştra Dini'nin o sıralarda bile ülkede hakim hale geldiğine kanaat getirmişlerdir. Öte yandan Prof. Hommel Assur-bani-pal dönemine ait (M. Ö. 650 civarı) bir Asur Yazıtı'nda "Assara Mazãş" adını keşfeder. Bu keşifle; Ahura Mazda'ya Aryaniler'in bir Tanrı olarak Zarathuştra'dan önce de taptıkları ortaya çıktı. Evet bu yazıtlar Mazdaka adının ortaya çıkmasından sonraki bir döneme aittiler fakat yine de Zarathuştra'nın dininin şekillendiği dönemden yeteri kadar eskidirler. Biz ismin tarihçesi ile ilgili bu kısıtlı bilgilerimizi verdikten sonra Tanrı'nın adının yorumundaki karmaşaya dönelim. Ahura Mazda'nın ismini yorumlarken karşılaşılan anlam karmaşasının sebeplerinden en önemlisi bence Bahdiniler'in dini sisteminde tanrı kavramının karmaşıklığı ve derinliğidir. Bu karmaşıklığı algılayamayan veya Tanrı anlayışları değişik olan Pers Yazıtları'nın sahipleri; Kral Darius veya Xerxes Ahura Mazda'yı; "Mathişta Baganam" yani "en büyük tanrı" olarak nitelerler. Tabii "en büyük tanrı" nın olabilmesi için birden fazla tanrı gerekir ki bu Zarathuştracılığın ruhuna aykırıdır. Çünkü 44.Yasna Ahura Mazda'nın her şeyin yaratıcısı olduğunu açıkça belirtir. Aynı Yasna'da her şeyin ona tabi olduğu da belirtilir. Fakat Ahura Mazda'nın kendi kendini sınırladığı ve Kötü tarafından sınırlandığı kadarıyla. Üstelik çok karmaşık bir sistem içerisinde.. Bu dinde "iki temel ruhsal güç" ve onların sistemleri söz konusu olur. Bu iki güç İyi ve Kötü'dür. Bu güçler evrende toplumda ve insanın ruhunda uzlaşmaz bir kavgaya tutuşmuşlardır. Kavga hiç bir şekilde şike değildir. Klasik Sami-Hami Dinleri'ndeki İblis figürü Kötü'ye benzetilirse de aralarında hiç bir bağ yoktur. Çünkü birincisi; İblis'i tanrı yaratmıştır. Oysa Zarathuşra Dini'ndeki Kötü kendiliğinden vardır. Ortadoğu Dinleri'nde İblis'in ömrü kıyamete kadardır. Oysa Zarathuştra Dini'nde son kıran kırana bir kavga ile belirlenir. Sami-Hami Dinleri'nde İblis belirli bir varlık eski bir melektir. Oysa Zarathuştra Dini'nde Kötü bir kuvvettir. İki güç İyi ve Kötü zıtlar olarak yan yana ve kavga halinde bulunurlar. Yani zıtlar birlik halinde ve kavga halinde. Hem de her alanda.. Evrende Kozmos ile Kaos'un toplumda zalimler ile emekçilerin insanın ruhunda iç 3 / 8

4 hesaplaşmanın kavgasıdır bu. Tam da Hegel diyalektiği. Kötü kim sorusuna cevabı gathalarda kolaylıkla yakalarız. Şöyle diyor Yasna 32.10:12. Öğretilerinin (karakteri icabı) onlar insanları en iyi eylemlerden saptırdıklarından dolayı Mazda onlar için Kötü (olan) hükmünü verdi (onları kötü olarak niteledi) (bu hükmü) şu işkence etme alışkanlıklarıyla sığırın hayatını mahvedenler ve şu zengin karapanlar tiranlar ve yalanın egemenliğini Gerçek'e tercih edenler (için verdi). Görüldüğü gibi Yasna; doğrudan doğruya tiranları yalanın egemenliğine razı olan veya çanak tutan işbirlikçiler ve işkenceci zalim zenginleri hedef almıştır. Burada çok dikkat edilirse dinin felsefesi de yakalanır; ilkel bir sosyalizm. Bu belirleme sadece bana ait değil. Pek çok Batılı Araştırmacı da aynı kanıda. Çelişkiye daha açık bir şekilde söylersek temel çelişkiye ise 30.Yasna'nın 3.bölümü açıklık getirir: "Evet bunlar iki temel ruh(sal güç)türler ki kendilerini ikiz (zıt ikizler gibi) açığa vururlar. Düşüncede (manahi) dilde veya sözde (vacahi) ve eylemde (akem) İyi ve Kötü.. Akıllı olan bu iki güç arasında bir defada doğruyu seçer ahmak ise onu değil". Bu bölüm araştırmacılar tarafından en fazla tartışılan ve yorumlanırken en fazla yanlışların yapılmasına yol açan bölümdür. Tüm bu karışıklıklara yol açan şey iki kelimeye getirilen yorum farkıdır. Bunlardan birincisi metinde geçen "xvafena" ikincisi ise "yeema" (iki "e"yi uzun bir "e" şeklinde okuyunuz). Xvafena; Kürtçe'deki "xewn" kelimesine benzer ve Bartholomae tarafından xewn kelimesinin ifade ettiği anlamla "somnõ=uyku" şeklinde yorumlandı. Bir diğer yazarlar grubu bunu "dream" olarak yorumlama eğilimi gösterirler. Bu kelimenin dream veya sleep şeklinde yorumlanmasına -bir dereceye kadar- "Yaşt; " sebep olmuştur kanısındayım ki kelime burada "Kötü rüyalara direnmek için" şeklinde ve yukarıdaki yorumuyla kullanılmıştır. Oysa "uyku" anlamına gelen kelime Avesta'da "xvafena" değil Kürtçe'ye daha uygun gelen; "xvafna" dır. Moulton xvafena'yı "gizli görüntü" "hayâl âlemi" şeklinde anlamayı yeğlemiştir. Dinin genel karakteri göz önüne alındığında bu da mantıklı bir açıklamadır. İnsler bu kelimenin "xvafni-" kökünden geldiğini ve "rekabet" anlamına geldiğini kaydeder ki bence en uygun yorum budur. Ben bu anlayışa bağlı 4 / 8

5 kalacağım. "Yeema" kelimesi de genel olarak dinin yorumlanmasında karışıklıklara yol açtığından önemlidir. Bazı yazarlar bu kelimenin anlamı olan "ikiz" sözcüğünden hareket ederek Ahura Mazda ile Angra Mainyu'nun ikiz olduğunu kaydederler. Zurvanistler bu iki güce bir de baba bulurlar; Zaman tanrısı Zurvan. Dinkard'da geçen şekliyle (yani xvafna ile birlikte) olaya yorum getiren West; "Ohrmazd (Ahura Mazda) ve Ahraman'ın (Angra Mainyu) aynı rahimi paylaşan ikizler" olduklarını bildirir. Bu yorumu pek çok kolaycı yazar hemen kapıvermiştir. Oysa bu yorum gathalar'da ifadesini bulan dinin ruhuna aykırıdır. Buradaki ikizlik zıtların iki kutbu anlamında bir ikizliktir. Birbirleri ile ters davranışa sahip olma -veya xvafena ile de birleştirirsek- rekabet halinde bulunan iki kutup anlamında bir ikizliktir bu. Takip eden cümleyi yani "düşüncede sözde ve eylemde iyi ve kötü" ibaresini de alırsak ortada kardeşlikle ilgili hiç bir iz olmadığını görürüz. Aynı Yasna'nın 5.bölümü olaya biraz daha açıklık getirir: "Bu iki (temel) güçten (ruhtan) Yalan (dregvô) olanı Kötü şeyler yapmayı (acişto verezyo-zazakiye dikkat) seçmiştir. Fakat son derecede hayırlı olan güç ki en sert taşlardandır elbisesi (yani taş gibi dayanıklı ve değişmez dürüstlükteki ruh) Gerçek'i (Aşa'yı) seçmiştir. Böylece bu doğru (seçimi yapanlar) sürekli doğru (adaletli) eylemleri ile Ahura Mazda'nın güvenini (kazanacaklardır)". Bu bölümden anlaşıldığı kadarıyla İyi ve Kötü Ahura Mazda yani tek ve yaratıcı olan tanrı ile direkt olarak özdeştirilemez. Ahura Mazda'nın kendi tabiatı İyi ile aynı kökten gelir. İyi Ahura Mazda'nın da kaynağını aldığı İlahi Sonsuz Işık'tan oluşur bu ışığın kendisidir. Onu (İyi'yi) yaratan Ahura Mazda'dır. "Yaratılan İyi" ve "kendiliğinden varolan Kötü" birer güçtürler ve onlarla ilişkimiz bir seçim meselesidir. İyi'yi seçenler Ahura Mazda'nın gösterdiği yola girmişlerdir. İyi ve Kötü arasında cereyan eden bu muazzam evrensel mücadelede tüm Bahdin öncesi dinlerin önderleri ifritler ve iblislere karşı yatıştırıcı metotlar kullanırlardı. Bu metotların zamanımıza - şekil değiştirerek de olsa- sarkan en ağırlıklı olanı törenlerle kurban kesmektir. Magular'ın Bahdini olmayan kesiminin "Cehennem ve Karanlık" a; Homa sunusu sırasında kurt kanı da kullanarak yakardıklarını Grek düşünürü Plutarch'tan öğreniyoruz. Bu tip törenler güneş görmeyen bir yerde yapılırdı. Pers Kralı Xerxes'in eşi Amestris'in ise Ahriman'ı yatıştırmak için üst sınıftan 14 çocuğu diri diri toprağa gömdüğünü Herodotus bildirmektedir. Bu konuda pek çok örnek verilebilir. İşte böylesine bir ortamda Zarathuştra dünyada ilk kez şöyle haykıran bir peygamber oluyordu: Kötü'ye diren!.. Ondan korkacağına ona adaklar adayacağına onu yatıştıracağına Ona diren!. Kötüden kurtuluşun tek yolu kötü olan her şeye herkese ve her telkine direnmektir. Kötü her yerdedir.. Senin beynindeki düşüncende senin dilinde ve senin eyleminde Kötü'yü ara ve ona diren.. İçine dön içini dinle kalp ateşinin (atrium) yanı başında seni baştan çıkarmaya çalışan Kötü'nün fısıltılarını duyacaksın. Ateşli Doğru ile korkutucu Kötü nün mücadelesini kendi nefsinde yakalayacaksın!. Sen bu sırra erdiğinde tanrı sensin!. Çünkü kendin de Tanrı'nın özünü teşkil eden İlahi ışıktan oluşmuşsun. Bu sırra er! Bu sırra ermekle Kötü'yü layığı 5 / 8

6 olduğu cehennemine sürmek üzere tecrit etmiş olursun. Yeter ki senin "daênâ"n yani içsel kişiliğin vicdanın ruhunun derinliklerinde gizli olan o ilahi varlığın parlasın yeter ki içindeki "ben" kötüye dirensin! Zarathuştracılık'ta Ahura Mazda tek yaratıcıdır. Fakat Nyberg "ilkel dinlerin bilinen bir özelliği" olarak Ahura Mazda'nın direkt yaratıcı olmadığını yaratma işini Tanrısal Altılar'a bıraktığını kaydeder. Nyberg eğer bu böyle olsa da onun göstermek istediği gibi "ilkel" lik olmadığını anlayamamıştı. Buna örnek olarak 29.Yasna'yı 31.Yasna'nın 9.bölümünü 46.Yasna'nın 9.bölümünü 30.Yasna'nın 3-6. bölümlerini vs. misal verir. Yine aynı araştırmacının kaydettiğine göre: Ahura Mazda; hayatı Angra Mainyu; hayat olmayanı "yarattığında" büyük evrensel mücadele başlamıştı. Bu antitezler hem fizik ve hem de ruhsal planda vardır. Hayat; duygulardan iletişimden arzulardan inançlardan sözden ve eylemlerden oluşan bir iyiler zinciridir. Bunun tam karşıtı "Kötü" olan ölümdür hayat olmayandır.. Bunları; yani hayat ve hayat olmayanı yaratan iki ikiz ve zıt Mainyu vardır yani; İyi (Spenta) Mainyu ve Kötü (Angra) Mainyu.. Bundan hareket eden Nyberg Zoroasterciliğin ikilemine geliyor "bu ikizlere bir baba gerekir". Peki kimdir bu ikizlerin babası veya var mı böyle bir baba? Pehlevî yapıtlarına müracaat eden bu yazar; İranî felsefeler karışımı içinde iki baba buluyor; Doğu İran'da ikizlerin babası Ahura Mazda'dır Batı İran'da ise Zurvan.. Zurvan=zaman eski Aryan kültünde çok önemli bir tanrıdır. Pehlevî yazıtlarında zayıflamasına rağmen Zurvanizm denilen dinde Zurvan; İyi "Ohrmazd=Ahura Mazda" ve Kötü "Ahriman=Angr a Mainyu" nun babasıdır. Bu İyi ve Kötü'nün mücadelesi kendisine yıl ömür biçilen dünyanın veya evrenin sonuna kadar sürecektir. Doğu'daki Zoroasterizm'de ise "baba" Ahura Mazda faal İyi Mainyu vasıtasıyla "her şeyi yarattı". Tabii ki hurafelerle doldurulmuş ve bozulmuş bir "yeni" öğreti olan Zoroasterizm söz konusu olunca Nyberg haklıdır.. Ama Zarathuştra yani Bahdin'in asıl peygamberi ve onun öğretisi söz konusu olunca işler değişir. Bu konuya yeniden döneceğiz.. [4] Ahura Mazdah (Hürmüz) ve Kardeşi Ahriman (Ehriman) Bundan çok eski zamanlar öncesinde daha yeryüzünde kimsenin olmadığı dönemlerde Zervan isimli tanrının iki oğlu olmuştur. Birinin adı Hürmüz'dür ve bereket ve ışık saçan anlamına gelmektedir. Diğerininki ise ise Ehriman'dır ve kötülük ve kıtlık saçan anlamındadır. Fırat ve 6 / 8

7 Dicle nin yaşam bulduğu Ahura Mazda'nın kutsadığı topraklarda Hürmüz hep iyinin ve uygarlığın temsilcisi Ehriman da onun karşıtı olmuştur. Pers dini ve mitolojisindeki iyilik ve ışık tanrısı. Zend Avesta'yı yazıp elçisi Zerdüşt'e gönderen ışığın gücü. Farsça'da da "Hürmüz" diye anılır. belki de şu ana kadar bilinen tek tanrılı dinlerin atasıdır kendisi (mısır'daki Akhenaton felsefesini saymazsak) zira kitap ve tanrı iyice incelendiği vakit İbranî dinlerin temel kaynağının nerden geldiği belli olmaktadır. ayrıca her ne kadar tek tanrı Ahura Mazda olsa da esasında tek değildir bir de ikiz kardeşi tanrı Ehrimen Whiremen vardır Ehiremen de Ahura Mazda'nın zıddı olup kötülüğü ve karanlığı temsil etmektedir. dünya'nın sonunda Ahura Mazda'nın ehiremen ile süren savaşı sona erecek ve ehiremen Ahura Mazda'nın gönderdiği ergimiş metal seli altında kalarak yok olup gidecektir ve böylelikle dünya'da kötülüğün sonunun geleceğine inanılır. Ahura Mazda ve Zerdüşt Hürmüz dünyada kendisini temsil etmesi için Zerdüşt ü gönderir ve yüreğini sevgi ile doldurur. Zerdüşt ise buna karşılık oğullarını ve kızlarını Hürmüz e hediye eder. Ehriman bu durumu kıskanır ve yüzyıllar boyunca sürecek olan iyilerle savaşına başlar. Tüm iyilere Zerdüşt ün soyuna ve iyiliklere Medya coğrafyasındaki yaşamı çekilmez bir duruma getirir. Ehriman bazen gökten ateşler yağdırır bazen fırtınalar koparır ve iyiliğe ve iyilere hep zulmeder. Zerdüştçülüğün kurucusu olan yılları arasında yaşamış kişi. Bilgelik tanrısı Ahura Mazda'nın kendisine göründüğünü söyleyen Zerdüşt Tanrı nın kendisine Vohu Manah isimli bir melekle vahiy indirdiğini ve hakikati yayma görevi verdiğini söylemiştir. İran kültüründe çoktanrıcılıktan tektanrıcılığa geçiş sürecinde oldukça önemli bir rol oynayan Zerdüşt ün kurmuş olduğu din ise Zerdüştçülük olarak bilinir. M.Ö. 7. yüzyılda ortaya çıkmış olan İran ve çevresinde yaşayan halkların bağlandığı eski bir din olarak Zerdüştçülük iyi ve kötü arasındaki kavga dinin kozmolojisine de yansıtıldığı ve ışıkla karanlık arasındaki bir savaşla sembolize edildiği için ahlâki bir karakteri olan ikici bir dindir. Zerdüştçülüğe göre evrenin yaratıcısı iyilik Tanrı sı olan Ahura Mazda'dır. Ahura Mazdah insanlara kötülük etmeye çalışan kardeşi Ehrimen ile sürekli bir savaş halindedir. Buna göre Zerdüştçülükte iyilik ve kötülük gibi iki temel ilke vardır. Aydınlık iyiliği karanlık da kötülüğü gösterir. İyiliği yayan Ahura Mazda'nın karşısında kötülüğü yayan Ehrimen bulunmaktadır. İnsan ruhu işte bu iki gücün iyilikle kötülüğün çatışma alanıdır. İnsan hangi taraf üstün gelirse. Zerdüştçülüğe göre o tarafa yönelir. Şehristânî (M ) Zerdüştlük ve Manişeizm'den bahseder[5] Kaynaklar [1] tr.wikipedia.org/wiki/ahura_mazda [2] 7 / 8

8 [3] sozluk.sourtimes.org/show.asp?t=ahura+mazda [4] [5] sanattarihi.sa.funpic.de/index.php?topic= / 8