Sahn-ı Semândan Dârülfünûn a

Transkript

1 Sahn-ı Semândan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVI. Yüzyıl SEMPOZYUM TEBLİĞLERİ Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a 3

2 Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları Kitap No: 40 Yayın Danışmanı Ömer Arısoy Koordinasyon Erdem Zekeriya İskenderoğlu Veli Koç Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler) - XVI. Yüzyıl Editörler Ekrem Demirli Ahmet Hamdi Furat Zeynep Münteha Kot Osman Sacid Arı ISBN TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Sertifika No: Baskı İstanbul, Şubat 2017 Kitap Tasarım Salih Pulcu Tasarım Uygulama Recep Önder Baskı-Cilt Seçil Ofset Matbaacılık Yüzyıl Mh. Matbaacılar Sitesi 4. Cadde No: 77 Bağcılar İstanbul Sertifika No: Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a

3 Şairin Dünyası Amina Šiljak Jesenković Dr., Saraybosna Üniversitesi. On altıncı yüzyıl Rumeli şairlerini, onların eserlerini ve eserlerinden yansıyan dünyaları anlayıp tanıtmak için değil bir sunum, bir ömür yetmez. Biz burada bazı şiir örnekleri üzerinden ve özetle Rumeli şairlerinin dünyalarının hangi kavramlar üzerinde kurulu olduğunu anlamaya çalışacağız. Şarkiyatçılar arasında Osmanlı nın halkları kılıç gücü ile İslâmlaştırdığı, ya da daha iyimser bir bakış açısıyla fethedilen bölgelerde yerel halkın Müslümanlara sunulan menfaatler için İslâmiyeti kabul ettiği iddiaları ortaya atılmıştır. Tarihinde Boşnaklar hariç her etnik grubu sert bir şekilde eleştirmesinden hareketle, Boşnak kökenli olduğu varsayılan Gelibolulu Mustafa Ali, bir şiirinde stratejik önceliklerini şu şekilde dile getiriyor: Mekteb u mescidi ko, adem yap Kabe yapmakçadur adem yapmak. Taş agaç kaydı ne lazüm şahum Yaraşur şehlere alem yapmak. 1 Mustafa Ali Saray da, devlet adamlarının himayesi altında yaşayıp birçok alanda eser vermiş, sözü geçen veya sözünü geçiren, devlet erkanını ise nazikçe uyaran bir aydındı. Genel kabul, saray şairi olmanın padişahı ve etrafındakileri eleştirmeksizin methetmek anlamına geldiğidir. Modern zamanlarda, demokrasilerde bile en üst bürokratlara, dünyanın ve taht dahil dünyevi her şeyin fani olduğunu hatırlatıp gerçek değerlerin bekaya bağlı 1 Andreas Tietze, Mustafa Ali s Council for Sultans of 1581, Edition, Translation, Notes I, Verlag der Österreichen Akademie der Wissenschaften, Wien 1979,, p Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a 167

4 olduğunu vurgulayan bir yazarın akibeti tahmin edilebilir. Ve bu tahminler arasında hükümdarın himayesi altında kalma olasılığı yoktur. Bazı kaynaklara göre Bosna nın Visoko kasabasından, bazılarına göre Priştineli (Priştevi), ama her halükarda Rumelili Nasuh Matrakçı 2 da Gelibolulu Mustafa Ali gibi vak anüvistir. Yeni sultana ithaf ettiği eserini yazmaya başlarken, Süleymannamesi nin başında, Sultan Süleyman ın tahta çıkmasını şu mısralarla anlatır: Bu nevbet-hânede bu oldı âdet Ki nevbetce selâtîn urur nevbet Olur her âlemün bir kâm-rânı Ki ol karnın olur sâhib-kırânı Cihândan ol gider bir gün yirini Biri dahi tutar anun yirini Hakīkat bu cihân bir reh-güzerdür Giden gitti kalanda gidesüdür (Davut Erkan, str. 2) Devamında, mensur bir bölümden sonraki mazmunlarda dünyanın dönekliğini anlatıp şehzadeyi tahta oturmaya teşvik eder: Bu topun ki var böyle şitâbı Cihânun eksik olmaz inkılâbı Temâşâ eyle bu çarhun işini Gözet gerdűn-ı gerdân cünbüşini İder geh nâ-műrâdı bir műrâd ol İder geh bir műrâdı nâ-murâd ol Kürűbun hâka ol devlet-künânı Gurűb itdi sa âdet-âfitâbı (5a) İriş devlet gibi sür atle tahta Gubârından safâ vir raht u bahta (Davut Erkan, str. 4) Akabinde, gücüne ve gençliğine güvenen sultana şöyle nasihatte bulunur: Nazm Gırra olma bâğ-ı ömrün olduğına nev-cüvân Her bahârun rüzgârile olur sonı hazân Yusűf-ı gül andelîbe nâzını az eylesün Dâmenini çâk ider âhir Zelîhâ-yı zamân (Davut Erkan, str. 6) 2 H. G. Yürdaydın, Beyan-i Menazil-i Sefer-i Irakeyn, s. 1, Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a

5 Matematik bilgini, yazar, şair, silahşor ve minyatürcü, aynı zamanda birçok gazaya çıkmış, yaşamın iyi taraflarından daha çok kötü taraflarını görmüş, nice ölümlere ve şehadetlere şahit olmuş Nasuh Fetihname-i Karabugdan da şöyle söyler: Bir müsafir-hanedir alem, bu halk ehl-i sefer Çok ikamet kasdın itme bunda, ey dil kıl hazer. Dünyanın faniliğine şahit olan kimse üstün değerleri dünyevi şeylerde aramaz, başkasına da aratmaz. Makam, mevki, padişahlık bile bu fenaya aittir. Silah zoru ile veya menfaat için herhangi bir düşünce veya yaşam tarzını veya İslâmiyeti kabul eden kimse, ölüm veya avantajlarını kaybetme korkusundan değil padişahı, mahalle muhtarını bile bu şekilde uyarmaz! Vardar Yenicesi doğumlu, ömrünü İstanbul, Belgrad ve serhat bölgelerde geçiren şair Hayreti (ö ) ise, bir gazelinde şunları yazar: Azâdelik vilâyetinün pâdişâhıyüz Biz hanedan-ı Şah-ı Velayet esiriyüz Baş eğmezüz ererse göğe başı cahilün Ariflerüz efendi zarafet esiriyüz 3 Ne Süleyman a esirüz ne Selim ün kuluyuz Kimse bilmez bizi bir şah-ı kerimün kuluyuz Kul olan aşka cihan beglerine egmez baş Başka sultan-ı cihanuz gör a kimün kulıyuz 4 Hayreti nin dünyasında birlikten öte bir şey yoktur: Ehl-i aşka küfr ü iman bir olur Vasl u hicran derd ü derman bir olur. Mülk-i aşk içre kamu bay u geda Bende-i ferman u sultan bir olur 5 Hemşerisi Usuli ise Çün bekası yog imiş tac u kabayı nidelüm Bu fena dehrde bir köhne abanun kuluyuz Kimisi şah kimi paşa beğ geçinür Ey Usuli hele biz dahi filanun kuluyuz 6 3 Büyük Türk Klasikleri, 3. cilt, s A. G. E A. G. E A. G. E Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a 169

6 Bu minvalde, bugünkü Arnavutluk sınırları içinde Draç doğumlu ve kaynaklarda Hırvat asıllı olduğu iddia edilen, azad edilmiş köle Ahmed Fevri ise Biz şol şehuz ki kuy-i fenadur turağımuz Anda habab-i eşk-i beladrur otağumuz der. Biz şol mukim-i genc-i fenayuy ki her gice Ah-i derun-i Fevri uyarur çerağumuz. 7 Hayreti nin hemşehrisi, dönemin en güçlü kalemlerinden olan Hayali dünya sevgisini putperestliğe benzetir: Sevda-yı cihanı koma gönlünde Hayali Ol Ka be-i ulyayı niçün mesken eder Lat. 8 Dönemin şairlerinin sadece uhrevi şeyleri düşünüp yazdıklarını iddia etmek ise mümkün değil. Arnavut asıllı Nihani mahlaslı Nacak Fazıl ın şu gazelinde aşk-i hakiki den bahsetmek mümkün değil: Sevme şehri güzeli geh meh-i taban ise de Verme hercayiye dil mihr-i dırahşan ise de Sana serkeşlik edüp gayrıya mail olanun Geç hevasından eger serv-i hiraman ise de Ey Nihani ruhi her cem i münevver kılanın Olma pervanesi ger şem -i şebistan ise de 9 Edirneli Revani ise Rumeli dilberlerinden hoşlanıyor: Cehd edüp Rumeli diberlerini sayd edelüm Biz de beğler gibi alemde şikar eyleyelüm 10 Şairlerimizin dünyası sırf ibadethane veya meyhaneden, aşkın hakikisi veya mecazisinden ibaret değil. Gördükleri savaşlar gazavatnameler de aynı şekilde tasvif edilmiş. Şehirler ise şehrengizlerinde anlatılmış. Tüm bunları okuyan, şiirlerin kaleme alındığı zamanlarda her şeyin toz pembe olduğu- 7 A. G. E A. G. E A. G. E A. G. E Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a

7 nu sanabilir. Peki, Osmanlı nın altın çağında yöneticiler arasında yapılan yolsuzluklar, alınan rüşvetler şiirlere yansımadı mı? Bugünkü Karadağ sınırları içinde Pljevlja Taşlıca doğumlu, yüksek devlet memurluklarında bulunan Arnavut kökenli Taşlıcalı Yahya Gencine-i Raz mesnevisinde eleştirdiği rüşvet, şüphesiz ki kendi çevresinde fark ettiği kötü davranışlardan biridir: Mal-i rüşvet kişiye oldı haram Lekedir came-i devletde müdam Rüşvet altunun alup dünyada Yanma ol ateş ile ukbada Ne revadur ki seni ol ateş Muztarib ede zen-i hamile-veş Ne revadur buna ma yub olasın Bir alay kimseye mağlub olasın Tama u hırs ile şeytana uyup Batıla meyl edesin Hakkı koyup El sözünden erişe seng u hadeng Bab-i rüşvet gibi gönlün ola teng Gelmeye başuna hayr u hasenat Vermeye maluna Tengri berekat Menba i havf u hirasan olasın Derd-i bi-müzd ile yeksan olasın 11 Devlet bürokrasisinde iyi bir yere sahip iken, ya da bizzat padişah veya muktedir bir devlet adamının himayesinde bulunarak, toplumda prestij ve her türlü avantajları elde ettikten sonra fakirlikle iftihar etmek, dünya malını önemsememek edebiyat yapmak deyimi ile karşılık buluyor ve gerçekdışı bir duruma işaret ediyor olabilir. Ömrünü doğduğu yer olan Mostar da, denize yakın bir kayalıkta sefalet içinde geçiren Hasan Ziyai yaşlılık döneminde yerel bir yöneticinin himayesine girmiş, aynı dönemde bir camiye vaiz olarak atanmıştır. Hayatı hakkında eserlerinde verdiği bilgilerden başka bir kaynak mevcut değil. Merkezden, avantajlardan, prestijden uzak kendi yaşam koşullarını Kaside-i hane-i virane de şu mısralarla anlatır: 11 A. G. E., c. 4, Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a 171

8 Kasîde-i Hâne-i Vîrâne 12 Fâ`ilâtün Fâ`ilâtün Fâ`ilâtün Fâ`ilün 1 Meskenüm oldı dirîgâ bir `aceb mihnet yiri Hâne-i vîrâneye koydı felek ben çâkeri 2 Hâne-i vîrâne-i kalbüm midür yâ meskenüm Zâhirâ yohsa kazâ-yı âsumân-ı mazharî 3 Beyt-i şi`ri böyle nâ-sâz olmasun bir şâ`irüñ Yohsa Beytu llâh hakkı dünyede kalmaz yiri 4 Bir fenâ kâşânedür ammâ o da mülküm degül Gerçi yokdur hânenüñ `âlemde bundan bed-teri 5 Kâmetüm yay olsa tokınmam kiriş agacına Ok gibi togrulsam ammâ sorma hîç derd-i seri 6 Kasr-ı Kayserdür aña nisbet Ebû Derdâ evi Böyle ev yapılmamışdur devr-i Âdemden beri 7 Añlamaz hâlüm meger hem-hânem olan `ankebûd Ol benümle yelde yagmurda çeker mihnetleri 8 Anı üstâd-ı fenâ hayli musanna` eylemiş Biñsekizyüz revzeni var ikiyüz elli deri 9 Şöyle evdür mâl-ı meyyîtden mezâd olınsa ger Bir pula teklîf olınsa kimse olmaz müşterî 10 Var ise eyler temâşâ çekdügüm zahmetleri Tahtadan başın çıkarmış yekserinüñ ekseri 11 Korkarın çâh-ı cehennemdür temâşâ eylesek Evdeki mâr u çıyân u `akreb olmış bir çeri 12 Ol kadar evde yakışsun bu evüñ mi`mârı çün İhtiyâr itmiş degül yapmakda tarz-ı âheri 13 Câ-be-câ çekmiş müşebbek zarların bir `ankebûd Perde-dârumdur benem iklîm-i fakruñ serveri 14 Dem-be-dem derd ü belâdan dürlü sûret gösterür Câ-be-câ dökmiş suyı âyîne-i İskenderî 12 Müberra Gürgendereli: Hasan Ziyâî (Mostarlı Ziyâî) Dîvânı, kulturturizm.gov.tr/eklenti/10629,metinpdf.pdf?0 172 Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a

9 15 Raht-ı fülk-i Nûh ile hem-`asrdur her tahtası Cerr idüpdür anı `Ûc İbn-i `Unukdan dülgeri 16 Tahtalar feryâd ider sarsar der ü dîvârı hep Rûzgâruñ her kaçan dokınsa bâd-ı sarsarı 17 Ocaga yansun odun bâzâra gelmez bir gice Rahtını yaksam gerekdür gör belâ-yı digeri 18 Her tarafdan yel nüfûz itdükde âteş-dândan Dagıdur külliyet ile cem` olan hâkisteri 19 Müslümânlar n eyleyem mânend-i destâr-ı Yehûd Katrelerden câ-be-câ dülbendüm olmışdur sarı 20 Dem-be-dem agladugum bu kim duhân-ı bî-amân Göz göre nergis gibi bî-nûr ider çeşm-i teri 21 Gâh eve girdükçe bakup gülerin bî-ihtiyâr Hep dütün derdinden aglar görsem oglancıkları 22 Hazret-i Ya`kûba döndüm meskenüm Beytü l-hazen Gözsüz eyler korkarın âhir felek ben çâkeri 23 Âteşi yel dagıdur su kaynagıdur topragı Çâr `unsur mecmu`ıdur fi l-hakîkâ her yiri 24 Fi l-mesel ser-çeşmedür dîvârınuñ her bir taşı Sîne dögmek kasd eyler gâlibâ her mermeri 25 Perdesi açık vilâyet ehline beñzer hemân Perdesin yıllar harâb itmiş açılmış her yiri 26 Fareler yir yir deliklerden çıkarmış başını San temâşâ idüp istihzâ ider ben ahkarı 27 Fareler çün pâreler olanca esbâbum meded Bir kedi yok mı ki görsün hayfumı gelsün beri 28 Hânenüñ bagrı delinmiş sañmañuz sûrâh-ı mûş Yâ dehendür itmege şekvâ ya mihnet sâgarı 29 Tozlıdur dîvârı ammâ yil eserse gör tozı Hânenüñ sakfın yıkarsa gör belâ-yı ekberi 30 Ebr-i mihnetdür duhânı iş bu mihnet-hânenüñ Âteşinüñ her şerârı bir nuhûset ahteri Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a 173

10 31 Zâhidâ sen de kömür çiyner deli sanma beni Bilürin küllî cehennem ahkerîdür ahkerî 32 Mezbeleyle ev önin toldurdılar hem-sâyeler Mezbele gibi gedik olsun İlâhî yirleri 33 Ey Ziyâ î kalb-i fâsık gibi zulmetdür içi Taşra çık görmek dilerseñ âfitâb-ı hâveri Şah u gedaların bir olduğu Rumeli şairlerin dünyası, bugün yaşadığımız dünyanın ötesinde. Çoğu varlık içinde halvet, çile çekiyor. Bazıları varlığı hiç farketmiyor. Bazıları ise ukba için dünyanın eğrilerini düzeltmeye gayret ediyorlar. Dünyaları bu dünyada misafir olma şuurundan ibaret Mefâ`îlün Mefâ`îlün Mefâ`îlün Mefâ`îlün 1 Cüdâyem dergehüñden Merve hakkı bî-safâdur cân İrişür Ka`be-i vasluña yâ Hannân u yâ Mennân 2 Benüm cânân yolına `âkıbet cân virmedür borcum Halâs it deynden `âlemde her medyûnı yâ Deyyân Müberra Gürgendereli: Hasan Ziyâî (Mostarlı Ziyâî) Dîvânı, kulturturizm.gov.tr/eklenti/10629,metinpdf.pdf?0 174 Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a