TÜRK-İSLÂM MEDENİYETİ

Transkript

1 TÜRK-İSLÂM MEDENİYETİ AKADEMİKARAŞTIRMALAR DERGİSİ Yılda iki kez yayımlanan uluslararası hakemli bir dergidir. Editör / Editor in Chief Prof. Dr. Mehmet AYDIN Editör Yardımcıları / Associates Editor Doç. Dr. Dicle AYDIN Yrd. Doç. Dr. Ahmet ARAS Yıl/Years: 6 Sayı/Number: 11 KONYA

2 Özet: SANAT VE POLİTİKA ARASINDAKİ İLİŞKİLER Alaybey KAROĞLU Birsen LİMON Sanat ve siyaset son yüzyılda; değişik siyasi yönetim biçimleri ile ortak payda da buluşan derin bir ilişki içinde görünüyor. Aslında bu iki farklı kavram ayrı ayrı ele alındığında siyasetin daha sıradan ve uygulanabilir yönü olmasına karşın, sanatın bu pratik, genel-geçer anlayışın dışında maddi dünyayı aşarak hayal, kurgu ve zaman zamanda özlemleri temsil ettiği biliniyor. Buna rağmen tarihte bu iki kavram kadar yan yana gelen ya da getirilen, bir birini tamamlasa bile birbirinden yararlanan alan yok gibidir. Her rejim kendi varlığını pekiştirmek adına sanattan yararlandığı gibi her liderde kendi gücünü hissettirmek uğruna sanattan yararlanmıştır. Bu ilişki tarihin hemen her döneminde kendini belli eder. Bu durum ister istemez sanatın siyaseti ya da siyasetin sanatı biçiminde algılanan bir dizi bağlantıyı ortaya koyar. Bu araştırma, sanat ve politika ilişkisini irdeleyerek, toplumsal değişim ve dönüşüm süreçlerinde ki etkisini; hem batı dünyası hem de Türk toplumu açısından ele almaktadır. Anahtar Kelimeler: Sanat, sanatçı, politika, estetik beğeni. THE RELATIONSHIPS BETWEEN ART AND POLITICS Abstract: The art and politics are being shown some different kind of activity on deep management of political and some common benefits, in the past century. In reality, when it was taken and examined separately, the politic shows its own simple characters despite the practical, far away from the general understanding of the mortal world, and the art shows its own value in the world that represents the supernatural and the imaginations beyond the the world. Despite the realities that show these two different thoughts never seen side by side but they get their own benefits from each others. These complex characters that belong to both sides have been used by any regimes and many political leaders have used art as a tool to show and strengthen their own political power. The inner relationships between these two different characters show itself in every period Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fkültesi Güzel Sanatlar Eğitimi Bölümü Resim-İş Eğitimi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Konya TÜRKİYE alaybey-karoglu@hotmail.com Arş. Gör. Selçuk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Resim Bölümü Öğretim Elemanı Konya TÜRKİYE 19

3 of the history. These situations make clear the art of politics or the politics of art side by side as a common character. In this research, the relationships between art and politics, and the developments in the societies have been examined from Western World and Turks live around the world points of view. Keywords: Art, artist, politics, value of aesthetics. Günümüzde; toplumların- bireylerin duyarlılıklarında, pratiklerinde ve söylem oluşturmalarında gözle görülen bir değişim yaşanmakta ve bu durum kültürel alanda yoğun bir şekilde kendini hissettirmektedir. Bu değişim, ekonomiden siyasete, bireyden topluma, inanç sistemlerinden değer yargılarına kadar her alanda kendini göstermekte ve sorgulama pratiklerini de bir dönüşüm süreci içerisine çekmektedir. Postmodern varsayımlarla şekillenen bu süreç aynı zamanda tarih, kültür, bilim, sanat ve felsefe alanındaki bir dizi radikal değişim ve dönüşümü içermektedir. Fakat yaşanan tüm bu değişim ve dönüşüm süreci her anlamda/alanda/kavramda çok/boş sesliliğe sebep olmaktadır. Bugün bunun en belirgin şekillendiği alanlardan olan sanat ve politika için; kuramsal kavramlarının içerdiklerinin neredeyse tamamen dışına çıkılmıştır denilebilir. Aynı sebepten güncel örneklerine bakarak sanatın, gerçekten ne anlama geldiğini, neleri içerdiğini, kimlerin sanatçı olduğunu söylemek pek mümkün değildir. Çünkü tekelleşmenin gitgide arttığı dünyada sanatçılar ve hatta sanat hem bireysel hem kolektif görünebilme yeteneğine sahip oldu. Bununla beraber aslında sanatın politika için kullanılmasının uzun ve köklü bir geçmişi vardır. Tarihte şehir devletleri, krallıklar ve imparatorlukların hükümdarları, sanatı, anıtsal olarak iktidarlarının altını çizmek, zaferlerini yüceltmek ya da düşmanlarına gözdağı vermek için kullanmıştır. I.- II. Yüzyılda Roma İmparatorluğu nun her bölgesinde para ve madalyalar dağıtan, anıtsal heykeller yaptıran imparatorlar politik sembol ve törenleri oldukça yoğun şekilde kullanmışlardır. Roma daki mimari mekânlar; zaferi, itaati ve birliği kutlayan görkemli törenler ile yağma ve savaş esirlerini sergilemek için tasarlanmıştır. Orta çağ boyunca dini ve dünyevi güçler birbirinden ayrılmaz olduğundan sanat politikaya sıkı sıkıya bağlı olmuştur. Görünüşte Hıristiyanlığa ait temaları anlatan Ortaçağ sanat eserleri, genellikle sanatçıları görevlendiren kilisenin veya laik güçlerin ideolojik çıkarlarını desteklemiştir. Bu koşullar altında sanatçıların ve onları himaye edenlerin amaçları birbirine karışmıştır. XVI. Yüzyılınbaşlarından itibaren, özellikle Rönesans İtalya sında bazı sanatçılar kişisel bir üne ulaşmış olsa da bu sanatçıların en ünlü olanları bile zaman zaman yeteneklerini hamilerine hanedan armaları, giysi ve zırh gibi politik aksesuarlar tasarlamak için kullanmak zorunda kalmışlardır. Sanatsal üretimin sanatçının politik inançlarını kaynak alabileceği düşüncesi ancak XVIII. Yüzyılda ortaya çıkmıştır. Fransız ressam Jacques-Louis David estetik ve politik ilkelerini bir araya getirmeyi seçmiş ilk sanatçılardandır. David 20

4 Fransız Devrim liderlerinin portrelerini yapıp, kutlama törenlerini tasarlayarak devrim ideallerinin yayılmasını sağlamıştır. 1 Bu sebepten günümüz sanatı üzerine yapılan tartışmalar içerisinde dillere pelesenk olmuş en önemli konulardan biri de politik söylem içeren sanattır. Platon un siyaset felsefesinin baş eseri olan Devlet kitabında betimlediği ideal kentte şiirin ve sanatın yeri yoktur. Çünkü onlar bilgiyle ve hakikatle ilgisi olmayan imgeler yaratarak ruhumuza, duygularımıza, arzularımıza egemen olurlar ve aklımızı şaşırtırlar; bizi yoldan çıkarırlar. Platon un mükemmel devletinde sanata atfettiği bu konum iki şekilde algılanabilir. Birincisi sanat ile siyaset arasında ki gerilime işaret eder, ikincisi sanat ile siyaseti farklı kurallarla işleyen iki ayrı alan haline getirerek bu gerilimi çözmeye çalışır. 2 İdealist bakış açısıyla Julien Benda ya göre gerçek entelektüel bir entelektüel olarak sanatçı- özünde pratik amaçlar gütmeyen faaliyetler yürüten, bir sanat, bilim ya da metafizik spekülasyonla ilgilenmekten, özetle manevi avantajlara sahip olmaktan keyif alan, yani bir bakıma şöyle diyen kişilerdir; Benim krallığım bu dünyanın krallığı değil. Bu yüzden de sayıları çok olamaz, gelişimleri belli rutinlere bağlı olamaz. Güçlü kişilikle ve statüko karşında belli bir duruşa sahip olmaları gerekir. 3 Fakat günümüzde sanatın özgürlüğü dahası sanatçının özgürlüğü ideal olmaktan fazlasını içermekte ve entelektüel oyunlarla şekillendirilmektedir. Yeniden yorumlanan dahi veya avangard kavramları politik sanatın içinde sanatçıyı da şekillendirmeye çalışmış kimi çevrelerce sanatçının topluma karşı/toplumsal olaylara karşı göndermeler yapabileceği kabul görürken kimi çevrelerce de sanatın/sanatçının bütün bunlara alet edilmemesi gerektiği savunulmuştur. Tüm bu tezatlıklar içinde bütün dünyada sanatçılar 1960 lar ve 1970 lerin başlarında, sanatın yapısına ilişkin konuları sorgulamaya başlamıştı. Günümüzde ABD nin dünya ekonomisinin merkezi olması gibi 1940 ların ortalarından itibaren de New York, modern sanatın merkezi olmuştur yılından sonra hem Amerikan kitle kültüründe, hem de Nazi Almanya sı ve Sovyetler Birliği nin resmi popülist sanatında gördüğü ve kitsch olarak adlandırdığı olgunun yozlaştırıcı etkilerine karşı uyarıda bulunan sanat eleştirmeni Clement Greenberg, dönemin egemen sanat değerlerini en etkin şekilde dile getirenlerden birisi olmuştur. Greenberg e göre kitsch karşısında hakiki sanatı savunmak için sanatçıların sadece sanatla ilgili kaygıları olmalı ve aslında sanatçılar politik sömürüye karşı bağışıklığı olan soyut sanata yönelmeliydi. Sanatsal imgelemin ideolojik yükümlülüklere taviz vermemesi düşüncesi yeni değildir, ancak II. Dünya Savaşı nı takip eden yıllarda Greenberg gibi eleştirmenlerin savunduğu 1 Clark, Toby, (2004), Sanat ve Propaganda Kitle Kültürü Çağında Politik İmge, Ayrıntı Yayınları, İstanbul,s Artun, Ali (2008), Sanat Siyaset Kültür Çağında Sanat ve Kültürel Politika, İletişim Yayınları, İstanbul, s Said Edward W., (2004), Entelektüel Sürgün Marjinal Yabancı,Ayrıntı Yayınları, İstanbul,s

5 bu düşünce, modernist sanata adanmış, artan sayıda müze, galeri ve yayınlarla sürekli yenilenerek büyük bir güç kazanmıştır. Bu gelişmeler, XIX. Yüzyılın ortalarından itibaren Batı sanatının yarattığı en değerli eserlerin kilise, monarşi, aristokrasi ve hükümet gibi geleneksel hamilerinden özgürleşmesiyle ortaya çıktığı yönündeki tarihsel tezi desteklemiştir. Bu hamilere hizmet etmekten kurtulan sanat, kendi yenilikçi biçimsel gelişmelerine yönelebilmiş, sanatsal yenilikler insan ruhunun doğal yaratıcılığı olarak takdir gördüğü tüketiciler tarafından alınabilmiştir 4 Görüldüğü üzere sanat her şekilde politik biçimlerin önemli bir ifadesi olarak kalmaya devam etmekte ve uzun süredir sanat her şeyin/her yolun mübah bir alanmış gibi algılanmaktadır. Sanat ve dolayısıyla sanatçı istisnaların dışında her zaman egemen sınıf neyi ne zaman desteklediyse onun yanında ve ona bağlı kalmıştır. Tarih, sanat eserlerinin içinde gizli imgelerde, kelimelerde, notalarda, repliklerde yani egemen güçtedir. Çünkü sanat bir şeyi güzel, sevimli, elit, parlak göstermenin en güzel şekli olarak kullanılmıştır/kullanılmaktadır. Bugün sanatın hangi amaçlara hizmet ettiği ve ondan yararlananların kimler olduğu hiçte gizemli konular değildir. Stallabrass a göre; Doğu Avrupa komünizminin çöküşünden ve kapitalizmin gerçek bir küresel sistem olarak sahneye çıkışından bu yana sanatın kullanımları hem çeşitlenmiş hem de açıklık kazanmıştır. Bienallerin olağanüstü yaygınlaşmasının altında, yeni müzelerin mantar gibi çoğalmasına, eskilerin büyütülmesine ya da yeniden inşasına neden olan güçler yatmaktadır. Hükümetler, kentlerin birbiriyle yatırım, şirket yönetim merkezleri ve turizm konularında küresel düzeyde giderek yoğunlaşan bir rekabet içinde olduğunun farkındadır. Bu yarışta en başarılı olan kentler, dinamik bir ekonomiye sahip olmanın yanı sıra, çok çeşitli kültür ve spor faaliyetleri de gerçekleştirmek zorundadır. Bienal dünya kenti olduğunu iddia eden ya da sıklıkla görüldüğü üzere dünya kenti olmaya heveslenen- bir kentin sahip olması gereken marifetlerden yalnızca bir tanesidir; belli bir turist kesimini çekmesi ve kenti terk etme ihtimali olan sakinlerini eğlendirmesi umulan bir etkinliktir. O halde bu sergiler, yeni ekonomik ve politik güçlerin kültürel düzeyde geliştirilmesidir. Kuşkusuz daha özgül amaçlara hizmet edebilir. Mesela İstanbul Bienali, Türkiye Hükümetinin, üyeliğinin gerektirdiği seküler ve neoliberal standartlara güçlü uyum sağladığı konusunda Avrupa Birliği ne güvence verme çabasının bir parçasıdır. Buna dünyadan bir diğer örnek olarak da Havana Bienalini verebiliriz. Bienalin dar ve sınırlı çerçevesinde muhalefete izin veren Küba Hükümetine, daha yumuşak ve kültürel olarak daha esnek bir imaj kazandırmaya yaramıştır. 5 Alman asıllı ABD li sanatçı Hans Haaccke de, müze ve galerilerin sanat yapıtlarına verdiği kültürel desteğin arkasındaki siyasal ve ekonomik çıkarları 4 Clark, Toby, (2004), Sanat ve Propaganda Kitle Kültürü Çağında Politik İmge, Ayrıntı Yayınları, İstanbul,s Stallabrass, Julian, (2009) Sanat a.ş. Çağdaş Sanat ve Bienaller, İletişim Yayınları, İstanbul,s

6 ortaya koymaya çaba göstermiştir. Haacke ye göre Londra daki Çağdaş Sanat Kurumu, Moskova, Pekin ya da Köln deki müzeler, hatta New York taki Guggenheim gibi sanat kurumları ve müzeler birer kültürel gücü ifade ederler, dolayısıyla toplumsal- siyasal çağrışımlar taşırlar. Kurumlar ister kamusal ister özel kaynaklarla desteklensin her zaman destekleyen kurumun çıkarlarını yansıtırlar. Bu sistemin işlemesi için, destekleyen kurumların ve bunları benimseyen sanat kurumlarının savundukları ideolojik sınırlar açıkça belirgin olmayabilir. Haacke, bütün sanatçıların içinde yaşadıkları toplumun sosyal, siyasal değer yargılarından etkilendiklerine dikkat çeker ve avangart sanat, kendi ortamının belirlediği sınırları zorlamakla birlikte, gene de bu sınırların içinde kaldığını vurgular. Dolayısıyla sanatçılar, kendilerine destek verenlerle birlikte, içinde yaşadıkları toplumun ideolojik yapısını korurlar ve geliştirirler. 6 Bu noktada sanat ile ilgili tartışmaların çoğunun toplum, kültür ve siyaset ile şekillendiğini görebiliriz. Ali Akay sanatın siyasete oranla daha canlı ve demokratik şekilde geliştiğini saptamakla karşı karşıya kalıyoruz çünkü sanatçının sezgisel gücünün pratiği siyasetçinin yargı gücünü çoktan aşmış durumda 7 demekte, fakat sanatçı acaba bu sezgisel gücünü bugün hangi konuda kullanmakta? Ben yaptım oldu! Sanatla gösterilebilecek başkaldırış ne yazık ki yenidünya düzeni ile kesinlikle uyuşmuyor, uyuşmamaktadır. Ancak unutulmamalıdır ki çoğu zaman iktidar olgusuna karşı konumlanış demokratik ve ekonomik haklar sloganı sufle edilmiş zeminine indirgense de sanat donanımını doğrudan zihinsellik üzerinden kurar. Gerçeklerin kazanımı için, verili, belletilmiş ve görünür olan ile yeni uzlaşma yolları açmayı reddederek nesneler ile doğrudan değil, dolaylı yoğun ilişkiler kurarak yeni görme ve algılama prizmaları yaratır ve bunların içinden akarak gerçekleri yeniden kurar. İnsan aklının maddenin karşısında konumlandırılmasıyla beliren tek merkezli perspektif, önce sanatta kendisini somut biçimde dışavurmuştur; ama bunu ilk sorgulayıp-yadsıyanda sanat olmuştur. Bu nedenledir ki Frankfurt Okulu düşünürleri sanatı insanlığınbu- günkü toplumun ötesinde ki diğer toplum için duyduğu özlemin varlığını koruyabileceği son sığınak olarak işaretlerler. Sanat demokrasi olmadan da kendisini var edebilmenin binlerce yıllık tarihini içinde taşımaktadır. 8 Ancak yine de sanatın en büyük gereksinimi destektir ve sanat toplum ilişkisinin gitgide arttığı günümüzde en büyük desteğini özel kuruşlardan, küresel sermayeye sahip şirketlerden görmektedir ve gerek reklam aracı olarak, gerekse bu kuruluşlara paravan olarak onlara prestij sağlamak için kullanılmaktadır. Görünen o ki sanat olgusu ve sanat eserleri burjuva sınıfına aittir. Yani bu açıklamaya göre sanat ürününün elitist bir tavrı ve duruşu olması gerekmektedir. Bu durum tüm dünyaya baktığımızda 20. y.y.a değin böyleydi. Fakat kitle iletişim araçları yaygınlaştıkça ve bu araçların sosyal ve siyasal yaşantı üzerin- 6 Atakan, Nancy, (2008), Sanatta Alternatif Arayışlar, Karakalem Kitabevi, İstanbul,s Akay, Ali, (1999) Sanatın Sosyolojik Gözü, Bağlam Yayınları, İstanbul,s Başat, İsmail Mert, (2006), Buyruk ve İtaat Kültür Sanat ve iktidar, Everest Yayınları İstanbul, s

7 deki etkisi arttıkça sanat ürünleri kitleler tarafından da tüketilmeye başlandı. Her yandan ödünç alınmış (geçmiş, yeni, egzotik, folklorik, fütürist) ayırt edici göstergelerin nesne düzeyinde endüstriyel çoğalması, bayağılaştırılmasından ve kullanıma hazır göstergelerin düzensiz artışından kaynaklanan Kitsch in bu çoğalımı kitle kültürü olarak temellerini tüketim toplumunun sosyolojik gerçekliğinde bulur Kitsch kültürü kitlelerin beğenilerinin olmadığını anlatmaz sadece, kitlelerin beğenilerini de küçümser. Çünkü kitlelerin beğenisiyle yüksek kültürcülerin beğenisi farklı olmalıdır. 9 Böyle bir ayrımda sanatçı kime/ neye hizmet eder? 1960 lar ve 1970 ler de resim ve heykele alternatif arayan Avrupalı ve Amerikalı sanatçılar, 1980 ve 90 larda yaklaşımlarını değiştirmişlerdir. Örneğin Joseph Beuys un son çalışmalarında konferanslar, açık oturumlar ve söyleşiler daha önem kazanmıştır. Beuys konferanslarında yalnızca para ve sermaye anlayışını değiştirecek yolları aramakla kalmamış, aynı zamanda konuya ilişkin ekolojik sorunları da gündeme getirmiştir. Sanatçının sağlıklı bir evren konusunda duyduğu kaygılar onu her ağacı, her toprak parçasını, henüz kirlenmemiş ırmakları, eski kent merkezlerini korumaya ve bütün plansız yenileme projeleri ile savaşmaya and içmiş Yeşil Hareket in ve yeşiller partisinin kuruluş çalışmalarına katılmaya itmiştir Kassel 7. Documenta sergisi için Beuys, insanlığa yeni bir güç katma girişimini simgesel olarak başlatmak amacıyla meşe fidanı dikmiştir. 10 Sarkis 1974 te Sonnabend Galerisi nde sergilediği Gun Metal de, II. Dünya Savaşı sırasında Paris teki bir örgüt tarafından para toplamak için kullanılan Musolini ve Hitler in konuşmalarının kaydedildiği 12 plağı zımparalayarak bozmuş ve bu işlemi banda almıştır. Böylece plaklar hem ses çıkaramaz duruma gelmiş, hem de silahların metal rengine bürünmüştür. Sergi bu bozulan plaklarla, bozulma sürecinin kaydedildiği bantlardan oluşuyordu. Sanatçı aynı yıl Basel de gerçekleştirdiği Black-Out 1 ve Körn de gerçekleştirdiği Black-Out 2 ile Black-Out (Karartma) dizisine başlamıştır. Sanatçı bu dizide 1974 Kıbrıs Çıkartması sırasında Türkiye de, olası bir Yunan saldırısına karşı evlerde ve arabalarda uygulanan karartmadan esinlendiğini belirtmiştir. Terim hem gizlenmesi gereken bir durumu, karartmayı ifade eden bir askeri terimdir, hem de bayılma sırasındaki bilinç kaybını belirten bir tıbbi terimdir. 11 Elbette sanatçının politik sorunlar ve sorular karşında tepkisiz kalması çok zordur. Hayatın içinde sanatçı kimi zaman kendi politik duruşuyla, kimi zaman sanatının politik duruşuyla yer almaktadır. Politikayı bazen araç bazen amaç olarak benimsemiş sanatçının aslında tek kaygısı olmalıdır oda sanatsal değer- 9 Alpman, Polat Sait(2005) Sanatsal Kurgu ve Toplumcu Sanatın Yeniden İmkanı, Sosyologos Dergisi, Sayı:8, Konya, s Atakan, Nancy, (2008), Sanatta Alternatif Arayışlar, Karakalem Kitabevi, İstanbul, s Atakan, Nancy, (2008), Sanatta Alternatif Arayışlar, Karakalem Kitabevi, İstanbul, s

8 lerden hiçbir zaman ödün vermemek gerektiğidir. Tarih bunu çoğu zaman bize kanıtlamıştır. KAYNAKÇA: Alpman, Polat Sait(2005) Sanatsal Kurgu ve Toplumcu Sanatın Yeniden İmkanı, Sosyologos Dergisi, Sayı:8, Konya Akay, Ali, (1999) Sanatın Sosyolojik Gözü, Bağlam Yayınları, İstanbul Artun, Ali (2008), Sanat Siyaset Kültür Çağında Sanat ve Kültürel Politika, İletişim Yayınları, İstanbul. Atakan, Nancy, (2008), Sanatta Alternatif Arayışlar, Karakalem Kitabevi Başat, İsmail Mert, (2006), Buyruk ve İtaat Kültür Sanat ve iktidar, Everest Yayınları İstanbul Clark, Toby, (2004), Sanat ve Propaganda Kitle Kültürü Çağında Politik İmge, Ayrıntı Yayınları, İstanbul Said Edward W., (2004), Entelektüel Sürgün Marjinal Yabancı, Ayrıntı Yayınları, İstanbul Stallabrass, Julian, (2009) Sanat a.ş. Çağdaş Sanat ve Bienaller, İletişim Yayınları, İstanbul 25

9 26