2. İslami Türk Edebiyatı Sempozyumu

Transkript

1 2. İslami Türk Edebiyatı Sempozyumu Kaynak Yayınları nın Hediyesidir. Para ile Satılamaz

2 Kırgız Şairi Esengul İbrayev in Şiirlerinde Cenab-ı Allah Yrd. Doç. Dr. Kalmamat Kulamshaev 1 Kırgızlar, Türk boylarının en eskilerindendir. Milattan önce 220 yıllarında devlet geleneğine sahip oldukları bilinen Kırgızlara ait ilk yazılı kaynakların, M.S. 8. yüzyıla ait Ana-Say (Yenisey) yazıtları olduğu bilinmektedir. Daha sonra Doğu Türklüğünün sırasıyla ortak edebî dilleri olan eski Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Harezm-Kıpçak Türkçesi ve Çağatay Türkçesini edebî dil olarak kullanan Kırgızların, zengin bir sözlü edebiyata sahip olduğu, Çokan Valihanof ve V. V. Radloff gibi Türk bilimcilerinin Manas eposu başta olmak üzere folklor eserlerini derlemesiyle ortaya çıkmıştır. Bunun dışında Kırgızların Ketbuka, Asan Kaygı, Toktogul Irçı gibi tarihin eski dönemlerinde yaşayan şairleriyle, Arstanbek, Toktogul, Togolok Moldo gibi yüzyıllarda yaşayan büyük irtical sahibi şairleri de, kendi şiirlerini Kırgız Türkçesinde terennüm etmişlerdir. Elbette 20. yüzyıla kadarki Kırgız şiirinde, bugünkü sempozyumun konusu olan Allah da yoğun olarak yer almıştır. Ancak, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren dünyada görülen yenilenmelerle birlikte, ilimde ve irfanda ortaya çıkan bazı tezahürler göze çarpar. Sanatta da görülen pozitivizmin etkisi, dolaylı olarak bütün Türk ve İslam edebiyatında kendinî göstermiştir. Ayrıca Çarlık hükümetinin Kazak bozkırlarından aşağı inip, Türkistan a doğru ilerlemesi, Kırgız topraklarının işgali Arstanbek Buylaşuulu, Moldo Kılıç gibi 19. yüzyıl Kırgız şairlerinin şiirlerinde dile getirilmiştir (Artıkbayev, 2004: 21-24). 1 Fatih Üniversitesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edeebiyatları Bölümü.

3 94 İslami Türk Edebiyatı Sempozyumu Bu dönemde Kırgız topraklarında da iki türlü okul ve iki türlü akımın ortaya çıktığı görülür. Birincisi Tatar maarifçilerinin açtıkları yenilikçi okullar, diğeri Rusların yerli Kırgızlar için açtıkları okullardır (a.g.k.: 19). Bu okullarda okuyan gençler daha sonra Rusya Federasyonu içinde bulunan Kazan ve Ufa şehirlerinde tahsillerine devam etmiş, Kırgız tarihi, kültürü ile ilgilenmeye başlamışladır. Bu tür aydınlara ilk Kırgız tarihçisi Belek Soltonoyev i örnek göstermek mümkündür (İz kaltırgan insandar, ). Yine Moldo Kılıç, Togolok Moldo vb. şairler bu dönemde eğitim almış edip ve şairlerdendir (Artıkbayev, 2004: 20; 25). Bu şairlerin şiirlerinde Allah ve kader anlayışı temaları hissedilmektedir. Asıl Allah ve kader anlayışının, 1917 Bolşevik ihtilalinden sonraki Sovyet hâkimiyeti içinde kalan Kırgız edip ve şairlerinin eserlerinde ne şekilde yansıtıldığı merak konusudur. Elbette bu konu ayrıca araştırmayı talep eder. Böyle bir çalışma ayrıntılı araştırmayı gerektirdiğinden, bu bildirimizde temsili olarak, Sovyet dönemi Kırgız şiirinde önemli bir yere sahip olan Esengul İbrayev in şiirlerinde Allah lafzının ve anlayışının izlerini aramaya çalışacağız. Esengul İbrayev in şiirlerini seçmemizin sebebi, onun Sovyet dönemi boyunca çok taraflı bir sanat anlayışında eser vermemiş olması, daha çok mizahi ve halk şiiri tarzında eserler vermiş olmasıdır. Onun vatan sevgisi, insanlık ile ilgili şiirleri, mizah şiirleri Kırgız halkının beğenisini kazanmıştır. Ayrıca merhum Esengul İbrayev, kendi şiirlerini ezbere bilen ender Kırgız şairlerinden biridir. Şairin yayımlanan ve kütüphane raflarında yerini bulan 15 şiir kitabının dışında çocuklar için yazdığı şiirleri de ayrı bir kitap olarak basılmıştır. Ayrıca bütün şiirleri 2003 yılında dört cilt olarak Biyiktik Basımevi nden çıkmıştır. Birinci ve ikinci cildinde Kazal ve Manzumeleri, üçüncü cildinde hiciv ve mizah eserleri, dördüncü cildinde ise çocuklar için yazdığı şiirleriyle çeviri şiirleri yer almıştır. Bildirimizde, yazarın hayatı, sanatı ve eserleri anlatılmayacaktır. Sadece Allah lafzının onun eserlerinde ne şekilde geçtiği ve kaç kere kullanıldığı tespit edildikten sonra mısraları üzerinde kısaca durulacaktır. Araştırmamızda, bahsedilen eserlerinin tamamını kapsayan 2003 yılında yayımlanmış olan dört cildin üzerinde yoğunlaşılmış olup, yer yer diğer eserlerine de başvurulmuştur. Vatan, millet vb. konularda şiirler yazmış olan bu büyük şairin şiirlerinde Allah mefhumu için, Kuday Caratkan, Teñir, Casagan kelimeleri kullanılmıştır. Şair bu kelimelerden, daha çok Kuday kelimesini tercih etmektedir. Örneğin, Ayırba (Ayırma) adlı şiirindeki, Карегим калсын, айырсаң мейлиң кулактан, / Айырба, кудай, акыл-эс, буттан, кубаттан.

4 İslami Türk Edebiyatı Sempozyumu 95 (Göz bebeğim kalsın, ayırsan olur kulaktan, / Ayırma, Allah ım, akılmantık, kuvvet ile ayaktan) mısralarında, kör etsen de sağır kılsan da Seni düşünecek akıldan, Sana hizmet edecek, Sana ulaştıracak ayaktan alıkoyma ve kuvvet ver, diyerek Allah a seslenmektedir (İbraev, 1998: 36). Bilindiği gibi şiir, düşünceyi nesir gibi uzun uzun anlatmaz; anlatılmak isteneni duygu yoğunluğu ile kısa ve özlü bir ifadeyle, kafiyeli ve vecizeli bir şekilde verir. Şairin, yukarıdaki mısra örneklerinde de görüldüğü gibi, onun Kut kıl Kuday (Nasip Et Allah ım) adlı şiirinde de bu duygu yoğunluğunu açıkça görebiliriz: Буюрган бул бактымды кут кыл, кудай, / Мага башка бакытты буюрбаган. (Buyurmuş bu mutluluğumu yaşamayı nasip eyle Allah ım, / Bana gayri mutluluğu buyurmamış) (İbraev 2, 215). Bu mısralarda da yine Allah a, kaderimi yaşamayı nasip eyle, diye seslenmektedir. Bul Sabak (Bu Derstir) adlı şiirinde de, Жүзүм ак, жүрөгүм шат баштагыдай, / Бул сабак эске бекем сактагыдай, / Таразанын ташы оогон жакты карай, / Ооп турма шумдардан сакта, Кудай! (Yüzüm paktır, eskisi gibi kalbim şaddır, / Bu ders artık akılda pek kalacaktır, / Terazinin taşının ağır bastığı yöne doğru / Eğilen döneklerden koru, Allah!) diyerek, Allah a, döneklerden koruması için dua etmektedir (İbraev 2, 239). Adıl atanın akılı (Adıl Babanın Aklı) adlı manzumesinde de; manzumenin baş kahramanı Adıl, uzun bir müddet çocuk sahibi olamadığından dolayı hanımına seslenerek, Allah a olan biraz sitemli sözlerini dile getirmektedir: Издеп көрдүк миң айла, / Жазганым не Кудайга!.. / Унутпасын берерин/ Кой, байбиче, муңайба? / (Aradık epey çare, / Yanlışım nedir Allah a!.. / Unutmasın vereceğini / Bırak, hanım, üzülme?) (İbraev 4, 111). Kıcalattıktan çıkkan ır (Sıkıntıdan Ötürü Yazılan Şiirler) adlı şiirlerinde, Sovyet dönemindeki bazı yanlışlıklara değinmektedir: Кынтык таппай кылайган, / Жаңылсын деп бу кайдан, / СТАЛИНди ал кезде Артык көрдүк Кудайдан. (Ufacık bile yanlışlık görmeyip, / Niçin bu yanılsın diye, / Stalin i o vakitler / Üstün gördük Allah tan)(ibraev 3, 299). Bu dörtlükte şair, Allah ın inkâr edilerek, şahsa tapma temayülünün olduğu dönem ile ilgili bir eleştiride bulunmaktadır. Kısacası şair, Allah a bazen sitem ve serzenişte, bazen müracaat ederek istek ve dualarda bulunmakta, yeri geldikçe övgüde bulunarak şükretmektedir. Şairin dört ciltlik şiir kitabında, Allah lafzı için kullanılan Kuday kelimesi 62 kere, Caratkan kelimesi 18 kere, Alla kelimesi 1 kere, Teñir kelimesi 2 kere, Casagan kelimesi de 5 kere geçmektedir.

5 96 İslami Türk Edebiyatı Sempozyumu Ayrıca Allah lafzı için kullanıldığı düşünülebilecek şaşkınlık ve belirsizlik ifadeleri için kullanılan ve Türkiye Türkçesine Allah bilir, Allah bilir ne zaman, Allah bilir kim gibi anlamlarda çevirilebilecek Alda kaçan; alda kim vb. örneklerde kullanılan Alda kelimesinin de Allah kelimesinin ses değişikliğine uğrayan Kırgızca karşılığı olduğu düşünülebilir. Kırgız Tilinin Sözlüğü nün ALDA I maddesinde bu kelimenin dinî anlamda, dünyayı yaratan ve yöneten bir güç anlamı olduğunu ve ALDA IV maddesinde de alda kelimesinin belirsizlik ifade eden bir kelime olduğunu görüyoruz (KTS, 2010: 79). O zaman, ALDA I birincil olup, daha sonra belirsizlik ifade eden anlamı ortaya çıkmış olabilir. Şimdi bu kelimelerin ne şekilde kullanıldığına bir göz atalım. a) Yalvarma, sığınma anlamında Kuday 7 kere; Caratkan 4 kere. b) Müracaat, istek, dua ve beddua anlamında Kuday 21 kere; Caratkan 4 kere; Casagan 3 kere. c) Sorgulama, sitem anlamında Kuday 4 kere; Caratkan 5 kere; Alla 1 kere. d) Sorgulama ve istekte bulunma anlamında Kuday 1 kere. e) Allah ın varlığına kesin işaret olarak Kuday 6 kere. f) Övgü ve şükür ifadesinde Kuday 3 kere; Caratkan 4 kere; Casagan 2 kere. g) Mecaz anlamda Kuday 2 kere. h) İnkar ifadeli Kuday 3 kere; Caratkan 1 kere. i) Deyim olarak Kuday 16 kere; Teñir 2 kere. geçmektedir. Görüldüğü üzere, şairin Allah lafzı için en çok kullandığı kelime Kuday kelimesidir. İkinci sırada Caratkan, üçüncü sırada Casagan dördüncü sırada Teñir beşinci sırada Alla kelimesi gelir. Allah lafzında en çok kullanılan kelime de Kuday kelimesi olup, 44 kere Allah kavramını tam karşılar nitelikte kullanılmış. 2 ke-

6 İslami Türk Edebiyatı Sempozyumu 97 re mecaz anlamda, 16 kere de deyim olarak kullanılmıştır. Mesela Kuday-a tobo (tövbe estağfirullah), Kuday ur- (Allah kahret) (İbraev 2, 197), Kuday üçün (Allah için/aşkına) (İbraev 4, 319. Gamzatov dan çeviri), Kuday sakta-a (Allah korusun) (İbraev 3, 306) vb. deyimleşmiş örneklerde de yine Allah ın varlığına işaret edilmektedir. Tirüülüktö kadırlaş (Hayattayken Kıymet Bil) adlı didaktik manzumesinde ise Allah ın tek olduğunu hatırlatarak şöyle seslenmektedir: Ээ-и-ий, / Кептин учун улай бил, Кезек экөө, Кудай бир, Билгениңди айта бил, Билбегениң сурай бил, Бүгүлүүнү бүлдүрбөй, Кыйшык ишти түзөтүп, Кыш койгондой кынай бил, Дөөмөт ооп келгенде Дөгүрсүбөй чыдай бил, Кезек экөө, Кудай бир! (Hee-i-y, / Sözü devam ettirebil, / Kezek ikidir Allah tektir, / Bildiğini söyleyebil, / Bilmediğini sormayı bil / Bükük olanı ezdirmeyerek, / Eğri işi düzelterek, / Kerpiçle duvar örercesine düzgün yapmayı bil, / Sıra sana gelince / Aklını başına topla, dayanmayı bil, / Kezek ikidir Allah tektir) (İbraev 2, 367). (1 Kezek: 1. Sıra; nöbet; 2. Belirli bir zaman dilimi; 3. Elverişli bir zaman.) Bir de, yukarıda sıraladığımız h maddesindeki inkâr ifadeli kullanımlarda ise, şairin Allah a karşı isyanı ya da Allah ı inkâr edişi söz konusu değildir. Aksine, Sovyet döneminde yaşananlarla ilgili bir takım düşüncelerini dile getirmektedir. Örneğin, Партияны көргөнбүз / Пайгамбардан жогору. / Кудайдан да мурдарак / Партияга ишендик. (Partiyi görmüşüz/ Peygamberden daha üstün. / Allah tan önce / Partiye inandık) (İbraev 3, 304) mısralarında sistem tarafından Allah ve dinî değerlerin inkâr edildiği dile getirilmektedir. Bunun sebebini de şu mısralar daha da açıklamaktadır: Кынтык таппай кылайган,/ Жаңылсын деп бу кайдан,/ СТАЛИНди ал кезде Артык көрдүк Кудайдан. (Ufacık bile yanlışlık görmeyip, / Niçin bu yanılsın diye, / Stalin i o vakitler/ Üstün gördük Allah tan) (İbraev 3, 299). Ayrıca o, Allah ı inkâr edercesine yanlış iş yapanları da hicivli ve nükteli şiir mısralarıyla eleştirmiştir. Mesela, Tazabek Baatır / Tazabek Bahadır) adlı manzumesinde, Калчанын мына жомогу, / Карап көр өзүң оболу. Каршылык кылып тымызын / Канчанын жолун тороду. Кудайын турат тааныбай, Куланып ташы жогору. Кыйналган элге карабай, Адам деп аны санабай, (Bekçinin işte masalı, / Bak hele ona evvela, / Karşı işler yaparak gizlice / Kaç kişinin yolunu engelledi.

7 98 İslami Türk Edebiyatı Sempozyumu / Allah ını tanımaz, / Taşı yukarı devrilir 2. / Zorluk çekmekte olan millete bakmaz, / İnsanı, insan yerine komaz ) (İbraev 2, 389) diyerek olumsuz davranışı dile getirmiştir. Demek şairin şiirlerinde Allah lafzı her ne kadar farklı kelimelerle dile getiriliyorsa da, şairin kendisi tarafından karşı çıktığı ya da inkâr ettiği bir durum söz konusu değildir. Ancak onun arayış içinde olduğu özellikle aşağıdaki şiirinde açıkça göze çarpmaktadır: МЕНБИ ЖЕ СЕНБИ Кече көр, Эгем, күнөөсү болсо пендеңдин. Өмүргө, балким, өзүңдөн мурда мен келдим. Бизди эмес, мүмкүн, биздирбиз сени жараткан, «Алла» деп атап атыңды журтка тараткан. Түйүнү сенин колунда болсо талаштын, Бирин не ала, бирин не кула жараттың? Жазыксыз жандын башына салган көөдөй түн, Кан ичкич канкор, таш боорду неге көрбөйсүң? Бирөөнү артык, бирөөнү андан кем кылып Алсызды неге алдууга койдуң жем кылып? Амириң тутуп өкүмдар жалгыз сен дедим, Сен дебес шумдун жазасын неге бербедиң BEN Mİ SEN Mİ Aff eyleyesin, Malikim, günahı varsa bendenin. Hayata, belki, kendinden önce ben geldim. Bizi değil, mümkün, bizizdir seni yaratan. Allah diye adlandırıp adını yurda dağıtan. Düğümü senin elinde olsa dalaşın. Birini niçin ala, diğerini niçin kula yarattın? Karanlık gece gibi çöken masumların üstüne. Görmüyorsun soruyorum, acımasızı, hunhar ile? Birini üstün yaptın, diğerini eksik! Güçsüzü niçin güçlüye yem ettin? Emrini tuttum, hükümdar yalnız sen dedim. Seni demeyen kötünün cezasını niçin vermedin? 2 İşi yokuşa sürmek.

8 İslami Türk Edebiyatı Sempozyumu 99 Ойлон деп мага баш берген сенсин, Жараткан! Менби-и же сенби, кимибиз жолдон адашкан? Düşün diye bana başı veren sensin, Yaratan! Ben mi, sen mi, kimimiz yoldan şaşıran? Sonuç olarak şairin, Allah a karşı inancının olduğu, yer yer sitemde, serzenişte bulunduğu, ayrıca bir arayış içinde olduğunu söylemek mümkündür. Ancak, Sovyet Dönemi Kırgız şiirinde Allah anlayışının, sadece Esengul İbrayev in eserleri örneğinde incelemek, Sovyet Kırgız şiirinin tamamını yansıtmayacağı gibi, Allah ın inkâr edildiği dönemdeki Kırgız Sovyet şiirinde Allah lafzının sadece tek bir şairin eserleri örneğinde incelenmesi de bir o kadar ilginç olmuş kanaatindeyim. Dolayısıyla bu bildirimiz, bundan sonra yapılacak olan bu anlamdaki çalışmalara belki bir ön çalışma olabileceği gibi önemli bir katkı sağlayacağını düşünüyorum. Kaynakça Artıkbayev: КАЧКЫНБАЙ АРТЫКБАЕВ, XX КЫЛЫМДАГЫ КЫРГЫЗ АДАБИЯТЫНЫН ТАРЫХЫ, Б.: 2004, «ТАС» İbraev 1: ИБРАЕВ, ЭСЕНГУЛ, ЧЫГАРМАЛАР ЖЫЙНАГЫНЫН ТӨРТ ТОМДУГУ, I TОМ, БИШКЕК 2003, БИЙИКТИК İbraev 2: ИБРАЕВ, ЭСЕНГУЛ, ЧЫГАРМАЛАР ЖЫЙНАГЫНЫН ТӨРТ ТОМДУГУ, II TОМ, БИШКЕК 2003, БИЙИКТИК İbraev 3: ИБРАЕВ, ЭСЕНГУЛ, ЧЫГАРМАЛАР ЖЫЙНАГЫНЫН ТӨРТ ТОМДУГУ, III TОМ, БИШКЕК 2003, БИЙИКТИК İbraev 4: ИБРАЕВ, ЭСЕНГУЛ, ЧЫГАРМАЛАР ЖЫЙНАГЫНЫН ТӨРТ ТОМДУГУ, IV TОМ, БИШКЕК 2003, БИЙИКТИК İbraev: ИБРАЕВ, ЭСЕНГУЛ, ЭСЕНГУЛДУН ЫРЛАРЫ, БИШКЕК 1998 ШАМ İz Kaltırgan İnsandar: ИЗ КАЛТЫРГАН ИНСАНДАР 1, БИШКЕК, ИЗ KTS: КЫРГЫЗ ТИЛИНИН СӨЗДҮГҮ, БИШКЕК 2010, AVRASYA PRESS