Toplumu Açıklamak Sosyal Bilimlerde Eleştirel Realizm

Transkript

1 Toplumu Açıklamak Sosyal Bilimlerde Eleştirel Realizm Berth Danermark, Mats Ekström, Liselotte Jakobsen, Jan Ch. Karlsson Çeviren: Ümit Tatlıcan 1

2 Bu kitabın yayın hakkı PHOENİX YAYINEVİ ne aittir. Yayınevinin ve yayınlayıcısının yazılı izni alınmaksızın kısmen veya tamamen alıntı yapılamaz, hiçbir şekilde kopyalanamaz, çoğaltılamaz ve yayınlanamaz. Toplumu Açıklamak Sosyal Bilimlerde Eleştirel Realizm Berth Danermark, Mats Ekström, Liselotte Jakobsen, Jan Ch. Karlsson Orijinal Künye: Explaning Society Critical Realism in the Social Science, Studentlitteratur, 2003 Çeviren: Ümit Tatlıcan Editör: Fatma G. Üstün Kapak Tasarımı ve Sayfa Düzeni: Gamze Uçak Phoenix Yayınevi Tüm Hakları Saklıdır. Şubat 2018, Ankara ISBN No: Phoenix Yayınevi Ünal Sevindik Yayıncı Sertifika No: Şehit Adem Yavuz Sok. Hitit Apt. 14/1 Kızılay/Ankara Tel: 0 (312) pbx Faks: 0 (312) e posta: info@phoenixkitap.com Baskı: Desen Ofset A. Ş. Sertifika No: Birlik Mah Cad Sk. No: 2 Çankaya/Ankara Tel: 0 (312) Dağıtım: Siyasal Dağıtım Şehit Adem Yavuz Sok. Hitit Apt. 14/1 Kızılay Ankara Tel: 0 (312) pbx Faks: 0 (312) e posta: info@siyasalkitap.com 2

3 Türkçe Baskıya Önsöz Bizi bu kitabı yazmaya iten neden 1990 ların başlarındaki bazı deneyimlerimizdir. Bu dönemde sosyoloji konferanslarında ve seminerlerinde sosyal araştırmalarımızı sunarken çalışmalarımızda eleştirel realizm olarak adlandırılan bir bilim teorisi geleneğine dayandık. Uygulamalı sosyal araştırmaların çoğunun pozitivist veya sosyal inşacı bir yaklaşım tarafından yönlendirildiğini gördük. Bu yaklaşımlardan hiçbiri gerçeklik hakkındaki iddialarımıza yeterli destek sağlamadı. Çalışmalarımız ve sunumlarımızda açıkça eleştirel realizme yönelirken bu felsefî geleneğin meslektaşlarımız sosyologlar arasında rahatsız edici bir biçimde ihmal edildiğini fark ettik. Daha da rahatsız edici olan, bazı meslektaşlarımızın eleştirel realizmle tam uyum içinde fakat bunun farkında olmadan sosyal araştırma yapmalarıydı. Her ne kadar bu dönemde eleştirel realizm üzerine az kitap bulunsa da, şaşırtıcı olan çok az meslektaşımızın eleştirel realizmle ilişkili kaynaklara gitmesi ve çok azının bu felsefî yaklaşım konusunda derinlemesine bilgi sahip olmasıydı. Eleştirel realist felsefenin kaynağı olan Roy Bhaskar ın ilk kitabı Bir Realist Bilim Teorisi yayınlanalı yaklaşık 20 yıl olmuştu. Bhaskar bu kitapta eleştirel realizmin etkili bir gelişimi hâline gelecek düşünceleri ana hatlarıyla ifade eder. Bununla beraber, onun ve diğer çoğu eleştirel realistin yazılarının İngilizce konuşulan dünyadaki sosyal bilimciler tarafından ihmal edilmesinin bir nedeni felsefî dili olabilir. Kuşkusuz Bhaskar ın yazılarının önemli ölçüde felsefî bir muhakeme tarzı yüklü olmasının nedeni zaten eleştirel realizmin

4 bir felsefe olmasıdır. Bhaskar ın bu kitaptaki ilgi odağı teorikti ve uygulamalı bilimden bağımsızdı. Eleştirel realizme ilişkin anlayışlarımızın temel kaynağı Bir Realist Bilim Teorisi (ve bir ölçüde 1990 lara kadar bunu izleyen çalışmalar) idi. Bu felsefî metinleri sosyal bilimlerdeki araştırmacıların başvurabilecekleri bir metne dönüştürmeye çalıştık. Fakat sosyologlar olarak araştırma yaparken eleştirel realizmin uygulamalı sosyal bilim açısından içerimlerini kavramada güçlüklerle karşılaştık. Bu işi yaparken eleştirel realizm konusundaki tartışmaları yeniden tartışmak ve açımlamak ve bu süreçte kendimiz için eleştirel realist sonuçlar çıkarmak zorundaydık. Ayrıca, karmaşık bir felsefî metni felsefeyle ilgilenen herhangi birinin fazla zorlanmadan kavrayabileceği açık ve özel teknik dilden bağımsız bir metne dönüştürmemiz gerekliydi. Burada içeriğin önemli ölçüde ortadan kaybolma riski vardı ve bu riskten kaçınmak için bizzat Roy Bhaskar la bazı tartışmalar yaptık ve 2001 de İngilizce baskısı yayınlanmadan önce bu dönemdeki en ünlü eleştirel realistlerden Andrew Sayer den metnimizi incelemesini rica ettik. Sayer in 1992 de yayınlanan Sosyal Bilimde Yöntem: Realist Bir Yaklaşım adlı kitabı uygulamalı realizm için önemli bir dönüm noktasıydı ve hem genelde eleştirel realizme ilişkin bilgilerin artmasında önemli rol oynadı hem de yazarlar olarak çalışmalarımıza katkıda bulundu. Onun çalışmasından çok şey öğrendik ve ayrıca kitabımızı hazırlamamıza katkı sundu. İlk kez İsveççede 1997 de yayınlanan bu kitabımızı yazdığımızda, onun eleştirel realizmi ve sosyal bilimler açısından içerimlerini kapsamlı olarak sunan ilk kitap olduğunu iddia ettik. Bu iddiamızı değiştirmek zorunda kaldık. Çünkü, ilk olarak, kitap tüm eleştirel realist felsefeyi kapsamıyor, sadece eleştirel realizmin üç ayırt edici gelişim evresinden ilkine dayanmaktaydı. İkinci olarak, bu kitabın sosyal bilimler açısından içerimlerini kapsadığını iddia ederken onun eleştirel realist metodolojiler üzerine bir çalışma, yani bir metodoloji olmadığını vurgulamak önemlidir. Bu kitapta okuyucuya eleştirel realizme dayalı bir

5 açıklayıcı sosyal bilim için bazı metodolojik kılavuzlar sunulmaktadır. Eleştirel realizmin bazı ayırt edici evrelerden geçtiğini belirtmiştik ve kitabımız onun ilk evresiyle ilişkilidir. Bu evre bazen temel eleştirel realizm olarak adlandırılır. O ilk olarak Bhaskar tarafından transendental realizm olarak nitelendirilmiş, fakat bu kavram daha sonra eleştirel realizmin ilk evresinin adı olarak kullanılmamaya başlamıştır. Bu bir ölçüde talihsiz bir gelişmedir. İkinci niteleme eleştirel realizmde devrimci fikirlerden birini, ortodoksiyi ontoloji düzeyinde eleştiriyi, yani hem pozitivistler hem de yeni Kantçıların (idealistlerin) felsefede ontoloji problemine yaklaşımlarına bir eleştiriyi aklınıza getirir. Eleştirel realizmin ilk evresindeki çabalar empirizmi ve transendental idealizmi aşmaya yönelikti. Bu felsefelerde bir ontoloji açımlaması, yani reel düzey yer almaz. Biz aksine araştırmacılar olarak reele odaklandığımız için reel dünya fikrine gerek duymaktayız. Bu fikir olmadığında sonuçta bir rölativizm biçimine kayma riski vardır. Eleştirel realizmin bu evresinde nedensel yasalar, dünyanın yapısı, farklı tabakaların mekanizmaları ve inançlar ve varlık (eleştirel realist teoride geçişli ve geçişsiz düzeyler) ayrımı gibi ontolojik sorunlar konumlandırıldı. Bununla beraber, bu evrede asıl hedef empirizm ve idealizmin derinlemesine felsefî bir eleştirisini sunmak değildi. Hedef daha ziyade yeni bir bilimsel keşif mantığı geliştirmekti. Burada komplekslik, deney ve oluşum gibi sorunlara odaklanılmaktaydı. İkinci gelişim evresi diyalektik eleştirel realizm olarak nitelendirilir. Roy Bhaskar bu evrede değişme konusunda felsefî açıdan daha tam bir anlayış geliştirilmesi gerekliliğinin daha fazla farkına varmaya başlar. Gerçeklik sürekli hareket hâlindedir ve sosyal bilimlerde bir değişme anlayışına sahip olmak merkezî öneme sahiptir. Bu sorgulama esasen Bhaskar ın yazılarının başlangıcından beri vardır ve yaklaşık 10 yıldır bu türden bir değişme anlayışı geliştirmeye odaklanmıştır. Onun çalışması oradabulunmayanı dikkate almamanın ciddi bir sorun yatacağını daha

6 açık bir biçimde gösterdi. Fakat orada bulunmayan kendini nasıl gösterir? Bhaskar Diyalektik: Özgürlüğün Nabız Atışları (1993) adlı kitabında orada bulunmayanı ele alarak ve geliştirerek ontolojiyi derinleştirir. Orada bulunmayanın öneminin bir açıklamasını şöyle sunar: İnsan eylemini diyalektik kategoriler içinde düşünmek niye önemlidir! Çünkü insanın niyetli eylemleri her zaman diyalektiktir. Amacı her zaman orada bulunmayanı veya bir ihtiyacı karşılamaktır. Buradaki anahtar kavramlar süreç, olumsuzlanma ve dönüşümdür. Bu hususa kitabımızda temas etsek de, eleştirel realizmin ikinci evresini daha fazla aktarmayacağız. Bhaskar kendi yazgısını belirlemenin veya arzusunun ihtiyaçlarla bağlantı içinde insanlar için kesinlikle temel önemde olduğunu iddia eder. İnsanlar dünyayı değiştirmek isterler. Kölelik, yoksulluk, açlık, küresel ısınma ve insan hayatıyla ilişkili bu türden diğer sorunlar ortadan kaldırılabilir. Bu yüzden dönüştürücü praksis kavramı merkezî önem kazanır. Bu tespit bizi eleştirel realizmin üçüncü evresine götürür. Meta Gerçeklik olarak nitelendirilen bu evrede dönüştürücü failliğe ve özgürleşmeye odaklanılır. Bu evre bazen Maneviyata Dönüş olarak adlandırılır. Roy Bhaskar bu evrede refleksif insanî praksise, iyilik ve kötülük gibi sorunlara odaklanır. İlgi odağı iç dünyaya kayar, fakat Tanrı nın veya Tanrıların varlığı gibi sorunlardan uzak durur. Roy Bhaskar a göre tamamen seküler bir maneviyat mümkündür. Bu evrede maneviyatın, yani failliklerimizin öznel yanı hakkındaki bir anlayışın, aslında, nihaî hedefler yabancılaşmayı aşma ve kendini gerçekleştirmeyi içeren insanî özgürleşme projesinin bir ön kabulü olduğunu vurgular. Bu proje örneğin kapasitelerin yeteneklere, soyut kuvvetlerin somut güçlere dönüşmesini gerektirir. Kitabımızda bu üçüncü gelişme evresini ele almadık, sadece kitap tamamlandıktan sonra geliştirdik. Bhaskar ın eleştirel realizm üzerine çalışmasının dördüncü evresinden söz edebiliriz. Fakat bu, diğer üçünden farklı olarak, felsefî bir evre değildir. Daha ziyade somut araştırmanın mantı

7 ğına odaklanan pratik araştırmayla bağlantılıdır. Bhaskar 2002 başlarında bu kitabın yazarlarından Berth Danermak la İsveç, Örebro Üniversitesi nde ortaklaşa çalışma yaptı. Bhaskar bedensel, ruhsal sıkıntıları ve toplumsal ve fiziksel bağlamı nedeniyle disiplinler arası araştırmanın önkoşullarıyla ilişkili sorun yaşamaktaydı. Bhaskar ve Danermark a göre eleştirel realizm bize disiplinler arası araştırma için en iyi ontolojik ve epistemolojik hareket noktalarını sunar. Bu işbirliğinin ürünü Routledge tarafından yayınlanan Disiplinler Arasılık ve Mutluluk. Eleştirel Realist Bir Genel Disiplinler Arasılık Teorisi idi. Roy Bhaskar Kasım 2014 te aramızdan ayrıldı. Eleştirel realizmin yaratıcısının ölümü hepimiz için bir üzüntü kaynağıydı. Fakat Bhaskar ın yazılarının mirası karşımızda durmaktadır ve görevimiz bu muazzam fikrî çalışmayı ilerletmek ve uygulamaktır. Kitabın Türkçe çevirisinin buna katkıda bulunacağına kesin olarak inanıyor ve umut ediyoruz. İsveç, Ocak 2018 Berth Danermark Mats Ekström Liselotte Jakobsen Jan Ch Karlsson

8 Çizimler Şekiller Şekil l Farklı toplumsal ilişki tipleri Şekil 2 Yapılar, mekanizmalar ve olaylar Şekil 3 İki genelleme tipi Şekil 4 Araştırma sürecinde kavramlaştırmalar üzerine bir örnek Şekil 5 Pozitivist döngü Şekil 6 Hermeneutik döngü Şekil 7 Araştırma haritası Şekil 8 Toplumsal yapı ve failliğin dönüşümü modeli Şekil 9 Toplumsal yapı ve faillik etkileşiminde analitik döngüler Tablolar Tablo 1 Dört çıkarım tarzı Tablo 2 Tekil olaylar ve genel yapılar Tablo 3 Tümdengelim, tümevarım ve tikeldengelim formel çıkarım yapıları Tablo 4 Eleştirel realizme dayalı bir açıklayıcı araştırmanın basamakları Tablo 5 Nitel ve nicel araştırmanın karakteristikleri Tablo 6 Yoğun ve kapsamlı prosedürler Tablo 7 Sosyal bilimlerde öngörü ve açıklama

9 İçindekiler Çizimler Açıklamalar Giriş KISIM I Eleştirel Realizme Giriş 2 Bilim, Gerçeklik ve Kavramlar Kavramsal Soyutlama ve Nedensellik KISIM II Metodolojik İçerimler 4 Genelleme, Bilimsel Çıkarım ve Açıklayıcı Sosyal Bilim İçin Modeller Sosyal Bilimler Metodolojisinde Teori Eleştirel Metodolojik Çoğulculuk Yoğun Araştırma ve Kapsamlı Araştırma Sosyal Bilimler ve Pratik Sonuç Sözlük Kaynakça Dizin