KÜLTÜREL FARKLILIKLAR VE YÖNETİMİ

Transkript

1 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI KÜLTÜREL FARKLILIKLAR VE YÖNETİMİ YÜKSEK LİSANS PROJESİ KAHRAMANMARAŞ AĞUSTOS-2007

2 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI Kültürel Farklılıklar ve Yönetimi Danışman: Yrd. Doç. Dr. Salih YEŞİL YÜKSEK LİSANS PROJESİ KAHRAMANMARAŞ AĞUSTOS-2007

3 KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI Kültürel Farklılıklar ve Yönetimi YÜKSEK LİSANS PROJESİ Kod No : Bu Proje 15 AĞUSTOS 2007 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birliği ile Kabul Edilmiştir. Yrd. Doç.Dr. Salih YEŞİL Doç. Dr. Hakan ALTINTAŞ Yrd. Doç. Dr. Mustafa TAŞLIYAN DANIŞMAN ÜYE ÜYE Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. Prof. Dr. A.Hamdi AYDIN Enstitü Müdürü Vekili Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

4 KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANA BİLİM DALI ÖZET YÜKSEK LİSANS PROJESİ KÜLTÜREL FARKLILIKLAR VE YÖNETİMİ DANIŞMAN: Yrd. Doç. Dr. Salih YEŞİL Yıl: 2007 Sayfa: 49 Jüri : Doç. Dr. Hakan ALTINTAŞ : Yrd. Doç. Dr. Salih YEŞİL : Yrd. Doç. Dr. Mustafa TAŞLIYAN Kültür ve kültürel farklılıklar küreselleşen iş dünyasında giderek farkına varılan, insan ilişkilerinde yer kaplayan öğelerdir. Kültürlerarası farklılıklara göre yönetim belirlemek ve var olan farklılıkları başarılı bir şekilde yönetebilmek, iletişim aygıtlarının hızla arttığı ve geliştiği bir zamanda bir zorunluluk olarak işletme yönetiminin bileşenlerinden biri olmaktadır. Bu çalışmada öncelikle kültür kavramı etimolojik, sosyal ve siyasi anlamları ile genel olarak ele alınarak kültürün iş dünyası ve işletmeler için anlamı irdelenmiştir. Bu bağlamda kültür konusundaki çalışmalar ve bu çalışmalar sonucu ortaya çıkan kültürün boyutları ele alınmıştır. Daha sonra ise işletme literatürüne göre kültürlerarası farklılıklar ve bunun yönetime yansıyış biçimleri ele alınmaktadır. Çalışmada daha sonra kültürlerarası farklılıkların yönetimle olan ilintisi, daha önce irdelenen bölümlerde ele alınan bilgi ve veriler ışığında örneklendirilerek açımlanmaktadır. Bu bölümde söz konusu farklılıkların vaat ettiği risk ve fırsat potansiyelleriyle birlikte kültürel farklılıkların yönetimde avantaja dönüşebilmesi ve dezavantaj olma olasılığının önüne nasıl geçilebileceği ele alınmaktadır. Anahtar kelimeler: Kültür, Kültürlerarası Farklılıklar, Kültürlerarası Farklılıkların Yönetimi, Riskler ve Fırsatlar. i

5 INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCES DEPARTMENT OF BUSINESS ADMINISTRATION KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM UNIVERSITY ABSTRACT CULTURAL DIFFERENCES AND MANAGEMENT Supervisor : Assist. Prof. Dr. Salih YEŞİL Year : 2007 Pages: 49 Jury : Assoc. Prof. Dr. Hakan ALTINTAŞ : Assist. Prof. Dr. Salih YEŞİL : Assist. Prof. Dr. Mustafa TAŞLIYAN Culture and cultural differences are two main concepts that receive more attention in today s global world. Management with respect to cultural differences gradually turns into an obligation in a globalizes world. This study goes through different meanings of culture with respect to etymological, social and political points of view to shed light on culture s functioning in management. After that, the meaning of culture for business world and for organizations has been gone through. Moreover, the cultural differences and their effects on management are gone through in line with management literature. Following this, the relationship between cultural differences and management is outlined with a number of examples and data in line with preceding sections. This section analyzes how the risk of cultural differences can be turned into opportunity and thus how disadvantages can be turned into advantages. Key words: Culture, Cultural Differences, Cultural Differences and Management, Risks and Advantages. ii

6 ÖNSÖZ Ekonomik ve ticari hayatta yaşanan hızlı değişimle birlikte, ülkeler arasındaki sınırların yavaş yavaş ortadan kalkması ve dünyanın global bir pazar halini alması sonucunda çok uluslu işletmeler ön plana çıkmıştır. Günümüzde küreselleşme, artık işletmelerin ve ülkelerin göz ardı edemeyeceği bir gerçektir. Dünyanın her yerindeki firmalar yeni pazarlarda mücadeleye girmekte ve diğer firmalarla ittifaklar kurmaktadır. Nihai amaç tektir: Küresel iş ortamında daha etkili rekabet edebilmek ve rekabet gücünü artırmak. Uluslararası işletmecilik literatüründe önemli bir araştırma konusu olmasına rağmen, performansı etkileyen faktörler henüz tam olarak anlaşılmış değildir. Uluslararası işletmeler yoğun olarak uluslar arası pazarlarda faaliyetlerini sürdürmelerine karşın performans açısından ciddi sorunlarla karşılaşmaktadırlar. Konu ile ilgili gerçekleştirilen çalışmalar,uluslararası işletmelerin performansını etkileyen temel sorunların başında kültürlerarası farklılıkların geldiğini ortaya koymuştur. Çok uluslu şirketlerin her geçen gün karışık ve dinamik hale gelen global ekonomide, rekabet etme yeteneklerinin en kritik parçası uluslararası kültürel farklılıkların yönetimidir. Globalleşme hareketleri işletmeleri ulusal boyuttan uluslararası boyuta taşırken, yönetimde ise farklı kültürlerden gelen insanları yönetmek önemli hale gelmiştir. Buna göre, işletme etkinliğinin temel unsurlarından biri, farklı kültürel özellikler taşıyan işgücünü, ortak değerler etrafında birleştirerek, çok kültürlülüğü bir avantaj haline getirmek olmuştur. Global dünya, kültürel farklılıklar bilinci etrafında birleşilecek bir yeni dünya düzenidir Başarılı yöneticilerin global bir konsept içinde, her bir ulusal pazardaki farklılıkları dikkate alarak yerel davranışlar geliştirmesi gerekmektedir. Kültürel farklılıkların kavranamadığı durumlarda, her insanın kendi kültürünü ve kültürel deneyimini başka kültürlere yansıtarak egemen kılması gibi bir durum ortaya çıkmaktadır. Dar görüşlülük diye tanımlayabileceğimiz bu yaklaşım, kişinin içinde yaşadığı kültürün simge ve değerlerinden yola çıkarak başka kültürleri anlamaya çalışmasına ya da yargılamasına neden olmaktadır. Kuşkusuz bu tür yaklaşımlar sağlıksız ilişkilerin oluşmasına ve iletişim kopukluklarına yol açmaktadır. Çok kültürlülüğü veya diğer bir ifadeyle farklı kültürel ortamı kavrayabilme çağımızın en önemli gündem maddelerinden birisi olarak belirmektedir. iii

7 Kültürün öngördüğü değerler yönlendirildiğine göre, kültürel değerlerdeki küçük farklılıklar bile, tavır ve davranışlara büyüyerek yansımaktadır. Oysa kültürel yönlendirmeler gözlemlendiğinde, farklılıkların hiç de küçük olmadığı, tam tersine temel farklılıkların bulunduğu görülmektedir. Kültürlerarası farklılıkları madeni paralara benzetebiliriz. Bir tarafı işletmelere olumlu etkiler sağlarken diğer tarafı işletmeleri olumsuz olarak etkiler hatta sonlarına bile neden olabilir. Yönetim sayesinde farklılıklar birer avantaj haline getirilirse olumsuz etkiler ortadan kaldırılarak başarı kaçınılmaz hale gelir. Bu konuda araştırma yapmam için beni teşvik eden ve çalışmanın hazırlanmasında maddi ve manevi desteğini esirgemeyen saygıdeğer hocam Yrd.Doç.Dr. Salih YEŞİL e, yüksek lisans eğitimim boyunca kıymetli zamanlarını, desteklerini ve güler yüzlerini esirgemeyen Prof. Dr.Adnan ÇELİK e, Doç.Dr.İsmail BAKAN a, Yrd.Doç.Dr.Mustafa TAŞLIYAN a, manevi desteğiyle her zaman yanımda olan sevgili eşime teşekkürlerimi ve şükranlarımı sunmayı bir borç biliyorum. iv

8 İÇİNDEKİLER ÖZET... I ABSTRACT II ÖNSÖZ III İÇİNDEKİLER.. V KISALTMALAR DİZİNİ..... VII ŞEKİLLER LİSTESİ... VIII 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR KÜLTÜRÜN UNSURLARI VE VAR OLAN FARKLILIKLAR Kültür Kavramı Kültürün Unsurları Ekonomik Hayat Dil Din Değer Sistemleri Eğitim Tüketim Kültürü ve Kültürlerarası Farklılıklar KÜLTÜR KONUSUNDA YAPILAN ÇALIŞMALAR Hofstede nin Kültür Konusundaki Çalışmaları Kolektivizm Güçsel Mesafe Belirsizlikten Kaçış Erillik/Dişilik Uzun Erimli Uyum Trompenaars ın Kültür Konusundaki Çalışmaları Evrensellik veya Durumsal Olma Bireysellik ve Toplumculuk Nötr veya Duygusal Olma Özel veya Yaygın Olma Başarı veya Övgü Yüksek ve Düşük Kültür Karşılaştırması KÜLTÜREL FARKLILIKLARIN YÖNETİM Kültürlerarası Farklılıklar ve Yönetimi Yüzeysel Boyutta Meydana Gelen Riskler ve Fırsatlar Ulus Bilincinden Kaynaklanabilecek Riskler ve Fırsatlar Farklı Refah Düzeylerinden Kaynaklanabilecek Riskler ve Fırsatlar Dinsel ve Dilsel Farklılıklardan Kaynaklanabilecek Riskler ve Fırsatlar Değer Sistemler Çatışmasından Kaynaklanabilecek Riskler ve Fırsatlar v

9 Uzun ve Kısa Erimli Uyum Konusunda Yaşanabilecek 31 Riskler ve Fırsatlar Eğitim Düzeyinin Farklılaşmasına Göre Yaşanabilecek 31 Riskler ve Fırsatlar Cinsiyet Farklılaşmasına Göre Yaşanabilecek 32 Riskler ve Fırsatlar Yüksek ve Düşük Kültür Farklılaşmasına Göre Yaşanabilecek 32 Riskler ve Fırsatlar Kültürel Farklılıklar ve Türkiye Üzerine PEST Analizi Siyasi Çevre Ekonomik Çevre Sosyal Çevre Teknolojik Çevre Değerler Boyutunda Meydana Gelen Kültürlerarası Farklılıklar Kültürel Farklılıklar ve İletişim Kültürel Farklılıklar ve Entegrasyon Kültürel Farklılıklar ve Çatışma Kültürel Sinerji Kültürel Olarak Sinerjik Problem Çözümü Kültürel Eğitim SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ vi

10 KISALTMALAR DİZİNİ ABD : Amerika Birleşik Devletleri BYEGM : Basın Yayın Enformasyon Genel Müdürlüğü. PEST : Politik, ekonomik, sosyal, teknolojik analiz. TÜBİTAK: Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu. TÜSİAD : Türk Sanayici ve İşadamları Derneği. vii

11 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 3.1. İmajı Etkileyen Unsurlar 11 viii

12 GİRİŞ 1.GİRİŞ Ekonomik ve ticari hayatta yaşanan hızlı değişimle birlikte, ülkeler arasındaki sınırların yavaş yavaş ortadan kalkması ve dünyanın global bir pazar halini alması sonucunda çok uluslu işletmeler ön plana çıkmıştır. Günümüzde küreselleşme, artık işletmelerin ve ülkelerin göz ardı edemeyeceği bir gerçektir. Dünyanın her yerindeki firmalar yeni pazarlarda mücadeleye girmekte ve diğer firmalarla ittifaklar kurmaktadır. Nihai amaç tektir: Küresel iş ortamında daha etkili rekabet edebilmek ve rekabet gücünü artırmak. Uluslararası işletmecilik literatüründe önemli bir araştırma konusu olmasına rağmen, performansı etkileyen faktörler henüz tam olarak anlaşılmış değildir. Uluslararası işletmeler yoğun olarak uluslar arası pazarlarda faaliyetlerini sürdürmelerine karşın performans açısından ciddi sorunlarla karşılaşmaktadırlar. Konu ile ilgili gerçekleştirilen çalışmalar, uluslararası işletmelerin performansını etkileyen temel sorunların başında kültürlerarası farklılıkların geldiğini ortaya koymuştur (Tatoğlu, 2000:157). Çok uluslu şirketlerin her geçen gün karışık ve dinamik hale gelen global ekonomide, rekabet etme yeteneklerinin en kritik parçası uluslararası kültürel farklılıkların yönetimidir (Bird vd., 1998:159). Kültürler, iletişim süreçlerinden oluşur. Ve bütün iletişim biçimleri, Roland Barthes ile Jean Baudrillard ın yıllar önce ortaya koyduğu gibi, göstergelerin üretimine ve tüketimine dayanır. Bu yüzden, gerçeklik ile simgesel sunum birbirinden ayrı tutulamaz. Bütün toplumlarda insanlar simgesel bir çevre içinde var olur ve bu çevre aracılığıyla hareket ederler. Dolayısıyla, basılı iletiden görsel-işitsel iletiye bütün iletişim tarzlarının elektronik bütünleşme çerçevesinde örgütlendiği yeni iletişim düzeninin tarihsel açıdan özgül yönü, sanal gerçekliği devreye sokması değil, sanal gerçekliği kurgulamasıdır (Castells, 2002:212). Kültürel küreselleşme, uydu yayınları aracılığıyla medyaların etkinliğinde artmaktadır. Kültürel etkileşim sürecinde, kültürel enformasyon üretimini elinde bulunduran hakim ülkelerin kültür kodları ve kültür modelleri diğer ülkeleri etkilemektedir. Bu bağlamda, medyada yayınlanan kültürel enformasyon ürünleri, ABD kaynaklı olduğu için hayat alanlarının Amerikanlaşması sürecinden söz edilebilir. Aslında elektrik ve kolaj olan ABD kültürünün, globalleşme bağlamında, diğer ülkelerin kültürlerinin de Amerikanlaşmasına etki ettiği ifade edilebilir. Besin, müzik ve moda alışverişi bağlamında, evrensel hayat tarzı imajının itici gücü tüketici olmaktır. Yaşam tarzı deyimi çağdaş tüketici kültürü içinde bireysellik, kendini ifade şekli gibi çağrışımlar uyandırmaktadır. Bireyin vücudu, giysileri, konuşması, boş zamanlarını değerlendirme şekli, yeme-içme tercihleri, evi, arabası, tatil seçimleri ve oyunu hangi partiye verdiği gibi seçimleri tüketilen malın sahibi ya da tüketicisinin bireysel zevki ve stil duygusu hakkında fikir veren unsurlar olarak değerlendirilmektedir. Üretim tekniklerindeki değişiklikler, Pazar bölünmesi ve tüketicinin daha geniş bir ürün yelpazesi istemesi yönündeki değişim, daha fazla seçenek anlamına gelmektedir ve bu seçeneklerle başa çıkmak da bir sanat halini almıştır (Featherstone, 1991:83). California lı futurist Nathan Gardels, Cindy Crawford ve Pocahontas her köşe başında yüzümüze bakıyor, aynı eski Sovyetler Birliği ndeki Lenin heykelleri gibi. Madonna ve Micheal Jackson ın titreyen sesi, yeni dünya dininin müezzini diye zamanımızın tek sesli görüş açısını betimlemektedir. Toplum kritikçisi Ivan Illich bu süreci Susuzluğun Coca-Cola ya duyulan gereksinime dönüşmesi olarak tanımlar. Metropollerde Calvin Klein dan Kodak a, Louis Vuitton a kadar bilinen çizgiler hüküm 1

13 GİRİŞ sürmektedir. Yerli işletmeleri yok eden bir anlayışla, tercihler hep birbirine benzemektedir (Hans ve Schumann, 1997:27 29). Küresel sistemlerin en yenisi ve kapsam açısından evrensel olmaya en yakın olan Küresel Kültür Piyasası dır. Filmler, televizyon, radyo, müzik, dergiler, tişörtler, oyunlar ve eğlence parkları küresel görüntülerle küresel görüntülerle küresel düşleri yayan araçlardır. Rock yıldızlarıyla büyük bütçeli Hollywood filmleri gerçek anlamıyla küresel ürünlerdir. Gezegenin her tarafında insanlar aynı ticari amaçlı şarkı ve öyküleri dinleyip izlemek için aynı elektronik aygıtları kullanmaktadırlar. Uydular, kablolar ve teypler sayesinde baskıcı hükümetler bile, bilgi akışı ve vatandaşlarının hayal dünyaları üzerinde bir zamanlar sahip oldukları sıkı kontrolü yitirmektedirler (Barnet ve Cavanagh, 1995:3). ABD den yayılan ürünlerin beraberinde hayat tarzı imajını da taşımasını anlamak Baudrillard ın tüketim kültürü konusunda geliştirdiği düşüncelerinin tartışılması ile mümkün olabilir. Baudrillard a göre günümüzde imlerin (sign) tüketilmesi aşamasına geçilmiştir. Nesnelerin değerine kullanım değerinden sonra eklenen ve kullanım değerinin bir sureti olan (simulacra) değişim değeri üzerine bir de suretin sureti (simulacrum of a simulacra) im (sign) değeri eklenmiştir. Kapitalist toplumun bugün vardığı aşamada suretlerin tüketilme aşamasına geçilmiş ve gerçekliğin yerini suretler almıştır. Lash ve Urry ise benzer bir şekilde günümüzde imlerin üretildiğini saptamaktadırlar. Bunlar ya bilinçsel bir içeriğe sahip endüstri-sonrası enformasyon ürünleridir; ya da estetik içeriğe sahip sanatsal ürünlerdir. Estetik değerin kazandırılması üretim aşamasında endüstriyel ürünlerin giderek artan tasarım değeriyle gerçekleşmektedir. Araştırma-geliştirme aşamalarının yoğunlaşması im değerini arttırmaktadır. Dolayısıyla nesnelerin im değeri kazanması üretim, dolaşım ya da tüketim aşamalarında gerçekleşebilmektedir. Amerika nın tek merkez olarak kaldığı dönemin zamansal yoğunluğu, Amerika kaynaklı malların değişim değerinden im değerine geçişi kolaylaştırmıştır. Amerikan kaynaklı kültürün evrensel olma iddiası taşıması da im değerinin yaygınlaşmasına bağlıdır (Aslanoğlu, 2000: ). 21. yüzyıl itibarı ile popüler kültür, eski devirlerde çocukları büyütüp eğitmeye ya da politik dinsel ya da toplumsal etkinliklere ya da zanaata, okumaya, kendini eğitmeye ayrılan zamanı emen bir sünger gibidir. Gittikçe artan biçimde film, video, müzik ve internet aracılığıyla, ikinci elden yaşanan bu deneyimler, toplumsal yaşamın yerini almaktadır. Dünyanın pek çok yerinde, gençlerin tatmin edici roller üstlenmeleri güçleştikçe, ticari ses ve görüntüler bir kaçış yolu sunmaktadır (Cavanagh, 1995: 21) Aynı müziği dinlemek, dünya çapında dağıtımı yapılan aynı oyunları oynamak, ya da aynı yayını izlemek, insanların kim ya da nereye ait olduklarına ilişkin duygularını değiştirmektedir (Cavanagh, 1995:23). Başarılı yöneticilerin global bir konsept içinde, her bir ulusal pazardaki farklılıkları dikkate alarak yerel davranışlar geliştirmesi gerekmektedir (May,1997:309). Kültürel farklılıkların kavranamadığı durumlarda, her insanın kendi kültürünü ve kültürel deneyimini başka kültürlere yansıtarak egemen kılması gibi bir durum ortaya çıkmaktadır. Dar görüşlülük diye tanımlayabileceğimiz bu yaklaşım, kişinin içinde yaşadığı kültürün simge ve değerlerinden yola çıkarak başka kültürleri anlamaya çalışmasına ya da yargılamasına neden olmaktadır. Kuşkusuz bu tür yaklaşımlar sağlıksız ilişkilerin oluşmasına ve iletişim kopukluklarına yol açmaktadır. Çok kültürlülüğü veya diğer bir ifadeyle farklı kültürel ortamı kavrayabilme çağımızın en önemli gündem maddelerinden birisi olarak belirmektedir. Kültürün öngördüğü değerler 2

14 GİRİŞ yönlendirildiğine göre, kültürel değerlerdeki küçük farklılıklar bile, tavır ve davranışlara büyüyerek yansımaktadır. Oysa kültürel yönlendirmeler gözlemlendiğinde, farklılıkların

15 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Kültürlerarası Farklılıklar ve Yönetiminin tarihi gelişimine baktığımızda, 90 lı yıllarda, globalleşme eğiliminin de hızlanmasıyla, kültürlerarası koalisyon ihtiyacı, işletme yönetimlerinin çözmesi gereken başlıca konulardan biri haline gelmiştir. Kültürlerarası koalisyon ihtiyacı da beraberinde uluslararası yöneticiler üzerinde diğer ülkelerin kültürlerini öğrenme yönünde baskıları gündeme getirmiştir. Çünkü yönetsel başarının temelinde, değişime çabuk uyum sağlamak, farklı kültürlerden insanları etkilemek ve işletmede ortak bir değer sistemi oluşturmak yatmaktadır. Kültür kavramı ve Kültürlerarası Farklılıkların Yönetimi ile ilgili yazılmış makaleler, kitaplar ve bilimsel tez çalışmaları mevcuttur. Bunlardan, benim çalışmama da ışık tutan bazı örnekleri şöyle sıralayabiliriz; Beyond Culture (Hall, 1976): Hall bu çalışmasında bir kültürdeki değer sistemi konusu üzerinde etkisi olan yüksek ve düşük kültür karşılaştırmasında bulunmuştur.

16 KÜLTÜRÜN UNSURLARI VE VAR OLAN FARKLILIKLAR 3. KÜLTÜRÜN UNSURLARI VE VAR OLAN FARKLILIKLAR 3.1.Kültür Kavramı Kültür terimini bugün değişik anlamlarda kullansak da kültürün bugüne kadar yapılmış tanımları az çok örtüşür. Kabul edilen görüşe göre kültür etimolojik olarak ekmek, biçmek anlamına gelen ve zirai bir terim olan cultivate den türemiştir. Ancak kültür (culture) kelimesinin kült (cult) sözcüğüyle de bağlantısı kurulabilir. Kült ise dinsel bir terimdir ve tapınma anlamına gelir. Tapınılan nesnenin kendisi için de kült sözcüğü kullanılmaktadır (Concise Oxford Dictionary, 2004:765). Kült kökeni kitle kültürü ve bu kültürün öğelerinin fetiş karakteri göz önüne alındığında kültürün günümüzdeki konumuna daha uygun düşmektedir. Antropolog Edward Burnett Tylor kültürü insanoğlunun toplumun bir üyesi olarak yarattığı bilgi, inanç, sanat, ahlak, hukuk, görenek ve benzeri diğer yetenek ve alışkanlıklar olarak tanımlamıştır. Kültüre birçok tanım getiren Kroeber ve Kluckhohn un en çok kabul gören tanımı ise kültürün somut davranışların bir soyutlaması olduğu, ama kendisinin bir davranış olmadığı tanımıdır (Giddens, 1998: 26). Anthony Giddens ise kültür ve toplum ilişkisini vurgulamış ve biri olmadan diğerinin de olamayacağını savunmuştur. Buna göre kültür artifactler (insan eliyle yapılmış şey ler) bütünüdür, bu artifactler günümüz toplumunu oluşturan öğelerin başında gelir (Giddens, 1998: 26 27). Martin Heidegger, Teknoloji Nedir? sorusunu açıklamaya basit iki cevapla başladığını vurgular. Bunlardan ilki onun bir amaca yönelik araç oluşudur. İkinci özelliği ise bir insan faaliyeti olmasıdır. Bu iki husus Heidegger tarafından bir bütünün iki parçası olarak değerlendirilir. Heidegger, tüm üretilen ve kullanılan alet, aygıt ve makinelerin, kullanılan ve üretilen bütün şeylerin ve bunların cevap verdikleri ihtiyaçların ve hizmet ettikleri hedeflerin tümünün teknolojiye bağlı olduğunu vurgular (Işık, 2004:96). Kullanımda olan tüm bu aygıtların hepsi teknolojiye aitken teknolojinin kendisi de bir aygıt, bir alet olarak kavranır. Yani teknoloji de bir enstrümandır. Latince deki enstrumentum kavramını Heidegger teknoloji ile bağlantılı olarak değerlendirir. Bu bağlamda teknoloji kavramının günümüzdeki tanımının enstrümantal-araçsal ve antropolojik olduğu vurgulanmaktadır (Işık, 2004:98). Kültür, hangi bağlamda, kimin tarafından kullanıldığında bağlı olarak anlam değiştiren, farklı şekillerde tanımlanabilen bir kavramdır. Kültürün anlamı, onunla ilgilenen bilim dalına göre de değişebilmektedir. Örneğin Edward T. Hall'a göre "kültür iletişim, iletişim de kültürdür". Birdwhistell'e göre ise kültür yapıyı ifade ederken, iletişim, süreç üzerinde yoğunlaşmıştır. Brislin'e göre "bir kültür, ortak inançları, deneyimleri ve değer yargıları ile belirlenebilen, bu ortak deneyimleri ile birbirine bağlanmış ve ortak tarihi geçmişe sahip grup olarak anlaşılabilir". Goodenough, kültürü bilişsel sistem olarak kabul edenlerin öncülerindendir. Ona göre, kültür, neyin nasıl olabileceğine, bireyin olan biten hakkında ne hissettiğine ve onunla ilgili olarak neyi nasıl yapabileceğine karar vermesi için gereken şartları içerir. Levi-Strauss, kültürü ortak sembolik asistem olarak kabul etmektedir (Kartarı, 2001:13-14).öHall'e göre, "kültür insanın aktarıcısıdır; insan yaşamının kültürle ilintili olmayan ve onun 5

17 KÜLTÜRÜN UNSURLARI VE VAR OLAN FARKLILIKLAR tarafından etkilenmeyen hiçbir yönü yoktur. Bu, kişiliğin, duygularını belli etme de dahil olmak üzere, kendini ifade etmenin, düşünce tarzının, hareket şekillerinin, problemlerin nasıl çözüldüğünün, ulaştırma sisteminin nasıl işlediği ve düzenlendiğinin, ekonomi ve yönetim sistemlerinin nasıl çalıştıklarının, bütün bunların nasıl bir arada tutulduğunun ve işlevlerini nasıl yerine getirdiklerinin kültürle ilintili olduğu anlamına gelmektedir (Kartarı, 2001:15). Kültür, aletlerden ve tüketim nallarından, çeşitli toplumsal gruplaşmalar için yapılan anayasal belgelerden, insana özgü düşün ve becerilerden, inanç ve törelerden oluşan bütünsel bir toplamdır (Malinowski, 1990: 39). Farklı bir deyişle kültür; insan davranışının ve bu davranışın yansımalarının arkasında yatan dünyanın soyut değerleri, inançları ve algılarından ibarettir. Bunlar toplum üyeleri tarafından paylaşılan ve toplumda kabul edilen davranışlar üretirler. Kültür, biyolojik kalıtımdan çok dil aracılığıyla öğrenilir ve bu kültürün parçaları tamamlanmış bütünler olarak işlev görür (Haviland, 2002:63). Kültür kavramını sınıfsal bir olgu olarak ifade eden Ergun, bu kavramı şu şekilde tanımlamıştır: Kültür, medeniyet koşullarına göre öğrenilmiş toplumsal yaşayış tarzıdır. Ve tanımımızı açmak istersek; medeniyet, maddi gelişmedir ve (bir bakıma) maddi gelişme bilincidir; kültür, öğrenmedir ve kültür öğrenilmeyle elde edilir (Ergun, 1991:30). Kültür kavramı ile çeşitli tanımlamaların birçoğu kültür kavramının belirsizliğine dayanan kesin bir tanımlamasının mümkün olmadığına işaret eden ifadelerdir. Meriç, kültür kavramını şu şekilde ifade etmektedir: Az veya çok kalıplaşan düşünüş, duyuş ve davranış tarzları... Bu bütünü birçok insan öğrenir ve bölüşür (Meriç, 1986:12). Kültür kavramının anlaşılması için bu kavramın öğeleri ve bir toplumda insanlar arasındaki ilişkileri sağlamaya yarayan varlıklar olarak toplumsal inançları, toplumsal düşünüşleri, toplumsal duyuşları, toplumsal davranışları öne çıkarmak gerekmektedir Bu öğelerin ortak niteliklerinin soyutlanıp genel bir kültür kavramına ulaşmak ve bu kültür kavramını göstermek için Köprülü nün belirli bir topluma ait olan ortak duygular anlamında müşterek hissiyat ifadesi ele kullanılmaktadır (Ergun, 1991:30-45). Köprülü nün bu ifadesinde manevi bir gerçek ve manevi bir varlık olarak kültür kavramının niteliği vurgulanmakta ve kültür, ortak duygular olarak tanımlanmaktadır. Kültür, birçok farklı yaklaşımlar dâhilinde tanımlanmıştır. Bu anlamda, sosyoloji, psikoloji, psikanalizde kültürün tarihsel açıdan incelenmesi gerektiğini vurgulayan; gizemli, gizemsel bir varlık olmadığını, insanlar arasındaki ilişkilerde aranması gerektiğini belirten; vb. gibi farklı çizgiler görülmüştür. Kültürü varoluşçu felsefeyle tanımlayan yaklaşımın temsilcisi Sartre, şimdiki zamanın yaşayan bireyine, varoluşçuluğun varolan bireyine ve kültür taşıyıcısı olarak oluşmuş yaşayan bireye inceleme konusu olarak o kültürü oluşturan toplumsal yapılara değil varoluşçu olarak gerçeğin özünü kapsamayacak olan bir yöntem ile gerçeği aramaya çalışmıştır (Sartre, 1961:9). Bu anlamda, varoluşçu yaklaşımın, kültürü, örgütleyici yapılarda ve o yapıların tarihlerinde, tarihsel gerçekleri içinde incelemek, araştırmak taraftarı olmayan ve kültürün oluşumunu ve etkisini görünüşlerde arayan bir yaklaşım olarak düşünülmektedir. Bu yaklaşımın kültür tanımı şu şekildedir: Kültür, ne bir kavram gibi ne de yol gösterici bir ilke gibi düşünülebilir; fakat kültür bir sorunun, problemin yaşandığı tarz gibi düşünülmelidir... Kültür, hiçbir araştırmanın açıklayamayacağı sınırdır ve özdür; bu kültür kavramı, sonuç olarak zavallı Batılı bilgimizin anlayamayacağı en zengin gerçeği kapsar (Ergun, 1991:32). 6

18 KÜLTÜRÜN UNSURLARI VE VAR OLAN FARKLILIKLAR Morin kültür kelimesinin tüm, toptan bir anlamla tortusal, kalıntısal bir anlam arasında kararsızlık içinde olduğunu belirtmiştir. Ona göre, kültür kelimesinin sosyolojik anlamı, psikolojik, duygusal alanı, kişiliği, duyarlılığı ve onların bağlılıklarını sarar, kuşatır. Bu ifadeler çerçevesinde, Morin in toplumsal bağlılıklar olarak adlandırdığı yaşam gerçeğini, bireylerin ancak bu yaşam gerçeği ile kurdukları bağlantılar çerçevesinde ele aldığı; hem bireye öncelik verdiği hem de bu bireyi ancak ve ancak varoluşçu bir bütünlük içinde algılamaya çalıştığı yorumu yapılmaktadır. Kültürün genel olarak tanımı yapıldığında, kültür, öğrenilmiş ve güdülenmiş madde dışı bir varlık; dolayısıyla, manevi, ruhsal bir gerçek olarak tanımlanmaktadır (Ergun, 1991: 31). Kültürün belirgin, kesin olmayan tanımları çerçevesinde Uygur un kültür tanımı daha genel bir çizgi çizmektedir: Kuşbakışı bir yaklaşımla, kültür: insanın ortaya koyduğu, içinde insanın varolduğu tüm gerçeklik demektir. Öyleyse kültür deyimiyle insan dünyasını taşıyan, yani insan varlığını gördüğümüz her şey anlaşılabilir. Kültür, doğanın insanlaştırma biçimi, bu insanlaştırmaya özgü süreç ve verimdir. Kültür, insanın kendini kendi evinde duymasını sağlayacak bir dünya ortaya koymasıdır. Buna göre kültür, böylesi bir dünyanın anlam-varlığına ilişkin tüm düşünülebilirlikleri içerir: İnsan varoluşunun nasıl ve ne olduğudur kültür. İnsanın nasıl düşündüğü, duyduğu, yaptığı, istediği; insanın kendisine nasıl baktığı, özünü nasıl gördüğü; değerlerini, ülkülerini, isteklerini nasıl düzenlediği, -bütün bunlar hep kültürün öğeleridir. İnsanın ne tür bir yaşama-üslubu, ne tür bir varolma programı, ne tür bir eylem-kalıbı benimsediği kültürdür hep. Teknik, ekonomi, hukuk, estetik, bilim, devlet, yöntem insanın meydana getirdiği her şey kültüre girer. Örgütler, dernekler, kurumlar, okullar, tüm kendilerine ilişkin şeylerle birlikte kültürden sayılırlar. İnsanlar arasındaki her çeşit karşılıklı etkileşmelere, her türlü yapıp yaratma alışkanlıklarına, bütün manevi ve maddesel yapıt ve ürünlere kültür denir (Uygur, 1984:5). Kültür, bir toplumun, tarih içinde oluşturduğu değer, norm ve sosyal kontrol sistemlerinin göstergesi olan maddi ve manevi unsurlarla bunların şekillendirdiği ilişkiler ağında, sınır koyma, fonksiyon verme; rasyonalize etme; ve model olanı gösterme, hedef olanı belirleme amacıyla kimlik kazandırmakta; aidiyet bilincine sebep olmaktadır. Bu kimlik kazandırma, aidiyet bilinci sahipliği, bir insanı bir taraftan geçmişteki insanlarla; bir taraftan beraber yaşadığı ya da çeşitli sebeplerle ayrı kaldığı insanlara; bir taraftan da gelecek nesillerle bağlayan fonksiyonalizasyon, rasyonalizasyon ve modelizasyona bağlı durumlara yol açmaktadır. Toplumlara manevi değerlerinin itibari olduğu, onun rasyonelliğinin özel bir idrak şeklinde ortaya çıktığı savunulmaktadır. Kültürün, her bir unsurunun bir diğerini şekillendiren ve bu arada bireye de topluma da sınırlar çizen bir fonksiyonellik taşıdığı belirtilmiştir. Kültür, önce o toplumun üyeleri için, sonra da bütün insanlık için modeller göstermektedir. Bu hedef modeller, kültürün sahibi olan toplumu bütünleştirirken, başka toplumlarda da ilgi ve hayranlık uyandırmasına sebep olmaktadır. Bu ilgi ve hayranlık, başka bir kültürün unsurunun başka kültürler tarafından benimsenmesi şekline girerse, o durum medeniyet olarak ifade edilmektedir (Tural, 1992:12). Değerler, normlar ve sosyal kontroller çerçevesinde, insanı ve toplumu huzur içinde geliştirmek, kültürün sağladığı ve/veya sağlayabileceği marjinal kar olarak karakterize edilmektedir. Nesillerarası değer aktarımları, bir toplumun insanlarını, yerel kimlikten, ulusal kimliğe, kan bağından kültür bağına geçişi hızlandırıcı; yaşanan evreyi 7

19 KÜLTÜRÜN UNSURLARI VE VAR OLAN FARKLILIKLAR ve şartları, rasyonel hedefler doğrultusunda değiştirici olacak şekilde planlaması ve yönlendirmesi gerektiği ifade edilmektedir. Sosyal değişmenin göstergesi olan kültür değişmelerinin kültür temasları, kültürleşme/kültür edinme ve hızlı kültür değişimlerine yol açtığı düşünülmektedir. Kültür temasları ve kültürleşme serbest kültür değişimlerine yol açmakta; serbest kültür değişimleri ise bir sosyal yapının, bir ulusun kendi maddi ve manevi ihtiyaçlarını karşılaması sırasında ortaya çıkan, özü bozmayan, kültür bağımsızlığını etkilemeyen doğal tercihlerdir. Her kültür bir ulusa aittir. Kültür, bir milletin tarihine, ahlakına, örfüne, sanatına, diline, dinine bağlı karakteristik unsurların bileşkesi olarak ifade edilmektedir. Bu bileşkenin bozulmasına sebep olan, bu bileşkeyi çözülmeye götüren unsur hızlı kültür değişimleridir. Mecburi kültür değişimleri, kültürün bağımsızlığına yönelmiş bir tehlike olarak ifade edilmektedir. Bu tür değişimler, toplumu yönlendiren siyasi/idari otoritenin değiştirilmeleri olmaktadır. Siyasi/otorite, bürokrat-teknokrat kadrolar yolu ile, toplum için yeni bir kimlik kazandırılmasını planlamakta olabileceği vurgulanmaktadır. Bu durumda, kültürün fonksiyonellik, rasyonellik ve hedef model özellikleri şeklindeki diyalektiğini, millilik, orijinallik, hususilik ve dinamiklik gibi özelliklerini dikkate almayan bir otorite anlayışı söz konusu olmaktadır. İnsanlar arasında anlaşmayı sağlayan dil, bir milletin kültür değerlerinden, gelenek ve göreneklerinden beslenir: ayrıca, onun gıdası, karşılaştığı diğer kültürlerdir. Edebi eserler de kelimeleri kullanarak dil yoluyla, o ülkenin insanlarını, gerek kendilerine gerekse bütün bir insanlığa anlatır. Bu yönüyle dil, kültür değerlerinden bir şubedir. Kültür kelimesinin, bir milletin maddî ve manevi değerler bütünü olduğu düşünülürse bu değerlerin kelimeler ile yeni nesillere edebiyat ortamında aktarılması, üzerinde tekrar tekrar durulacak bir husustur. Kültür; milleti bir arada tutan dil, din, sanat, edebiyat, gelenek, görenek, anane gibi manevi; han, hamam, câmi, kervansaray, giyim kuşam, eşya gibi maddî değerler bütünüdür. Dil; bir topluma ait bu değerlerin saklanacağı, yeni kuşaklara aktarılacağı; ilim ve teknolojinin imkanları ile insanların gelişeceği, başka kültürler ile ilişki kuracağı çok önemli bir araçtır. Kelimelerin anlamları, mecazlar dünyası, her kelimenin tek tek ve bir arada oluşturdukları çağrışım katmanları, o toplumun kültürü ve estetikteki derecesi hakkında bir fikir verir. Kelimelerin açık ve gizli anlamları, anlam ayrıntıları, tarihten süzülerek gelen anlam değişiklikleri, edebi eserlerde bütün açıklığıyla görülebilir. Dil, kültürün bir parçasıdır; insanlarla anlaşmayı sağlayan ve kültür taşıyıcılığı yapan, estetik bir yorum ortamı arayan edebiyat ise bir millî kültür ortamı içinde meydana gelir ve başka kültürlerle ilişkiye geçer. Sosyal hayat da böyledir. Günlük hayatımız içinde her insanın kendisini ifâde edebilecek bir davranış biçimi ve bu ifadeyi daha farklı heyecan nüansları ile sergileyebileceği bir kültür aynası aradığı bilinmektedir. Bu farklı arayış, öncelikle millî kültürde sağlam bir yer edinebilmelidir. İkinci ve üçüncü derecedeki ifade zeminleri, bir başka milletin kültürü olabileceği gibi, daha problemsiz bir ortamla, komşunun, bir başka kasabanın, bir başka şehrin adet ve görenekleri olabilir. Okunan bir şiir, bir hikâye, bir roman, kurgu dünyasında böyle bir buluşmayı gerçekleştirir ve günlük hayatımız içinde çok sık yapamadığımız farklı aynalarda kendimizi seyretme işlemini, bir eserin satırları arasında çok cazip ve külfetsiz bir gelişim haline getirebilir. Mead e, insanın sahip olduğu sembolik iletişim kapasitesi ve eğilimini, evrimsel sürecin bir parçası olarak görmüştür. Mead e göre, benliğin gelişimi, bireyin kendisi için bir nesne olma kapasitesine bağlı olmakta ve bu gelişme dil yeteneği sayesinde gerçekleşmektedir. Birey, diğerinin rolünü alabildiği ölçüde, kendine, diğeri açısından cevap vermeye ve dolayısıyla, kendisi için bir nesne olmaya doğru gitmektedir. Mead in 8

20 KÜLTÜRÜN UNSURLARI VE VAR OLAN FARKLILIKLAR kuramında, çocuk, doğum anından itibaren tepkisel bir sisteme sahip olmaktadır. Sinir sisteminin olgunlaşmasıyla birlikte, ikinci aşamada çocuk, diğer insanların davranışlarından oluşan sosyal uyarıların düzenli uyarmaları sonucu, sembolleştirme ve tahayyül kapasitesine ulaşmaktadır (Mead, 1973: ). Her benliğin, kişisel kimliğin, sosyal gruba veya sürece katılım içinde oluşması, tüm bireylerde özdeş benlikler yaratmamaktadır. Her bireyin benliği, özgül bir nitelik taşımaktadır çünkü herkes sosyal süreci farklı bir açıdan kavramaktadır. İnsanın özalgısı, diğerlerinin kişiyi algılayışı tarafından belirlenmekte ve diğerlerinin kişiye ilişkin kişinin algısını, kendi benlik algısına bağlı olarak şekillenmektedir. Doğası gereği karşılaştırmalı bir özelliğe sahip olan kavram belirli bir noktada ya da özellikte diğerleriyle aynılık ve teklik derecelerinin paylaşılmasını vurgulamaktadır (Bilgin, 1994:235). Kültürün, bir toplumun üyesi olarak insanın kazandığı bilgi, inanç, gelenek, sanatsal faaliyet, hukuk, ahlaki değerler ve diğer yetenek ve alışkanlıkları içeren karmaşık bir ilişkiler bütünü olduğunu söyleyen Tylor, bir toplumun üyesi olarak insanın kazandığı ifadesi ile insanların biyolojik olarak soya çekimle değil de, belli bir toplum içinde, yani belli bir kültürel geleneğe maruz kaldıkları yerde yetişerek edindikleri inanç ve davranışlara odaklanmıştır (Kottak, 2001:46). Kültür tek tek birbirinden bağımsız bireylere değil, bir grubun üyesi olarak bireylere özgü bir vasıftır. Kültür, toplum içinde aktarılır. Biz kültürümüzü gözleyerek, dinleyerek, konuşarak ve diğer insanlarla etkileşim içine girerek öğreniriz. Paylaşılan kültürel inançlar, değerler, beklentiler, anılar ve düşünme ve hareket biçimleri insanlar arasındaki farklılıkları siler. Kültürleme süreci ise ortak deneyimler sağlayarak insanları birleştirir (Kottak, 2001:52). Bir toplumun bireyleri aynı kanun, eğitim, dil, aile-hısımakrabalık düzeni gibi aynı kurumların ve aynı ekolojik çevrenin etkisinde olduklarından, birbirine benzer kişilik özellikleri gösterirler Kültürün Unsurları Kültür üzerine yapılan çeşitli çalışmalara geçmeden önce, milletler arasındaki öncü kültürel farklılıklarda belirleyici öneme sahip olması olası unsurların bazılarına göz atmak yararlı olacaktır Ekonomik Hayat Farklı ülkelerin farklı ekonomik refah düzeylerinin olması beklenir bir durumdur; bunun da ötesinde belirli bir ülkenin içerisindeki bireyler de farklı ekonomik refah düzeyleri sergileyebilir. Ekonomik refah farklılıkları birçok farklı şekilde kültürde farklılaşmaya yol açabilir. Bunlara örnek vermek gerekirse: Gelişmekte olan ülkelerde, değişik zevkler ile tüketim alışkanlıklarına sahip insan grupları vardır (genelde iyi eğitimli veya durumu iyi olan ya da her ikisine birden sahip insanlar). Veya, düşünecek olursak, çağdaş bir ABD hanesinin görece iyi durumda olması şehir dışında bir ev ile hane başına birden fazla araba düşmesi anlamına gelirken, dünyanın birçok bölgesinde bir ev ya da ev sahibi olmak bile refah düzeyinin yüksekliğine işaret eden bir göstergedir. 9