BALKANLAR'DA ISLAM MEDEN~Y ET~' M~LLETLERARASI SEMPO ZYUMU TEBL~GLER~

Transkript

1 BALKANLAR'DA ISLAM MEDEN~Y ET~' M~LLETLERARASI SEMPO ZYUMU TEBL~GLER~ Sofya Nisan 2000 Editor Ali Caksu 0nsoz Ekmeleddin 1hsanoglu

2 Islain Medeniyeti Tarihi Kaynak ve incelemeleri Dizisi Seri No:8 ISBN= (Tuskce edisyon iqin) ISBN= (Yabanci dil edisyon i~in) ISBN= (Set) islbm Konferansi 'Tegkil2tl (IKT) islam Tarih, Satiat ve Kijltur Ara$t~rrna Merkezi (IKCICA) Adres: Barbaros Rulvar~ Y~ld~z Saray~, Seyir Kii~kii Begikta~ Posta Adresi: P.K. 24, Beyiktq Istanbul - Tiirkiye Tel: Faks: E-posta: ircica@superonline.cam Vcb-sitesi: Soyfa Duzeni ve DDgi Acar Tdnlak Kapak: Halice Polat Bastldlg~ yer: Yildlz Matbaac~llk Yayinclhk ve Ticaxt A.S., 2002, Istanbul IRCXCA KUTUPHANESI KATALOG F'kji Balkanlar'da isllm Rtedeniveti Mllletlerarasl Sempozyurnu - - (21-23 Nism 2000: Sofya) Balkai~lar'da Islim Medeniyeti Milletlerarasr Sempozyurnu Tebligleri! editor Ali Caks~i; iinsoz Ekmeleddin 1hsunoglu.- Istanbul: Islsrn Tarih, Sanat ve Killtiir Aragtirma Merkczi, X, 447s.: res., hrt.; 24sm.- (isl~m Medeniyeti Tarihi Kaynak ve lncelemelen Dlzisi Serj No:@ ISBN: Medeniyet, isism - Balkan Uikeleri 2. Medeniyet, Tiirk - Balkan iilkelerl, I. K.a. 11. Caksu, Ali (ed.) 111. Ihsano&lu, Ekrneleddin (onsijz) IV. (Seri)

3 TUNA NEHRi VE BATI KARADENİZ'DEKi OSMANLI TERSANELERİ VE BULGARiSTAN'DAN SAGLANAN MÜHiMMAT İdris Bostan Tarihin hemen her döneminde denizler, birleştirici özelliklerinden dolayı değişik kültür ve medeniyetlere sahip insan topluluklarını birbirlerine bağlayan önemli bir unsur olmuşlardır. Bu sebeple denizierin önemini bilen ve gelişimini bu özellikler üzerine kuran devletler, bir cihan devleti olma yolunda önemli avantajlar elde etmişlerdir. Türklerin denizlere yönelik devlet politikası gütmeye başlamaları daha Anadolu'nun ilk fetih yıllarına kadar uzanmaktadır. Süratle kuzey ve batı Anadolu sahillerine ulaşan Türkler, derhal denizlerde faaliyetlere başladılar. Selçukluların Alanya'da kurdukları tersane ile Akdeniz 1 için, Sinop'ta kurdukları tersane ile de Karadeniz 2 için bir donanma hazırladıklarını biliyoruz. Böylece Selçuklular Anadolu'nun Akdeniz sahillerini güvenlik altına aldıkları gibi Karadeniz'de Kırım'a kadar uzanan bir sefer düzeiılediler. Selçuklulardan sonra kurulan bazı beylikler de yer aldıkları coğrafi mekanların sahillerde olması sebebiyle deniz faaliyetlerini ihmal etmediler. Mesela Sinop'taki Çandaroğulları Beyliği Karadeniz'de birer deniz beyliği olarak gelişti. Nitekim, donanmasıyla Kırım'ın Sudak kalesini ele geçirdi ve böylece Karadeniz'i kontrol etmeye teşebbüs etti 3 Sahip olduğu topraklar sebebiyle daha çok bir kara devleti olarak kurulmaya başlayan, fakat denizlere ulaşnıasıyla birlikte süratle bir donanma bulundurma ihtiyacı duyan Osmanlı Devleti ise Runıeli'ye geçmesi sırasında ilk defa ciddi bir şekilde denizierin öneminin farkına vardı. Osmanlılar, Rumeli'ye yerleştikten sonra Çanakkale Boğazını ve Marmara sahillerini muhafaza edebilmek için Gelibolu'da önemli bir tersane kurmaya ve bir donanma tesis etmeye çalıştılar. Çünkü bu tarihlerde, gerek Karadeniz ve gerekse Akdeniz'de önemli birer deniz ticaret devleti kurmuş bulunan Venedik ve Ceneviz önemli bir Selçuklu denizciliği için bk. İ. H. Uzunçarşılı, Osmanlz Devleti Teşkilatma Medhal, Ankara 1970, s.ı25-126; Alanya tersanesi için bk. İdris Bostan, "Alanya", Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul ı 989, n. s ; Ali İhsan Gencer, "Bahri ye", DİA, İstanbul 1991, IV, s.soi-502. Uzunçarşılı, Medlzal, s. ı25-ı26. Besim Darkot, "Sinop", İslam Ansiklopedisı, (İA), İstanbul 1966, c. 10, s Yaşar Yücel, XIII-XV. Yüzyıllar Kuzey Batı Anadolu Tarihi, Çoban-oğulları, Candar-oğulları Beyliklerı. Ankara ı980, s

4 tehdit oluşturuyordu. Bu durum karşısında ilk köklü faaliyetleri başlatan padişalı Yıldırım Bayezid oldu. Bu padişah boğazların stratejik ve iktisadi nokta-i nazardan ne derece önemli olduğunu takdir ederek Gelibolu'yu bir deniz üssü olarak kurmaya çalıştı. Bunları gerçekleştirmekle Çanakkale Boğazı üzerinde tam bir kontrol kurmayı planlıyor ve Karadeniz'e giden deniz yollarını elinde tutmak istiyordu. 4 Fatih Sultan Mehmed, İstanbul'u fethettikten sonra Karadeniz sahillerini ve bu arada Trabzon Rum İmparatorluğu'nu Osmanlı topraklarına katıp, akabinde Kırım seferi ile Kefe başta olmak üzere bazı mühim mevkileri Cenevizlilerden aldı ve Karadeniz'i bir Türk gölü haline getirmek için önemli adımlar attı. XV. yüzyılın sonlarında Osmanlıların takip ettikleri deniz politikalarının sonuçları olarak şunları söylemek mümkündür: Fatih ve II. Bayezid devri donanmaları, Ceneviz'in Karadeniz'deki kolonilerini bölgeden uzaklaştırmışlardır. XVI. yüzyılın başlarından itibaren Karadeniz'i bir kapalı deniz haline getirmeye başlayan Osmanlı İmparatorluğu, bu bölgenin ticari kapasitesini imparatorluk topraklarında yaşayan teb'ası için kullanmış ve bu sebeple de uluslararası ticarete kapatmıştır. 5 XIV. yüzyılın sonlarında Osmanlı idaresine giren Bulgaristan bölgesinin hem Karadeniz kıyıları, hem de Tuna nehri kenarındaki liman şehirleri sahip oldukları askeri ve ticari özellikleri sebebiyle Osmanlı deniz tarihçiliği içinde önemli yer tutmaktadır. Bilhassa Tuna nehrinin bölge fütuhatında -mesela. Macaristan, Erdel ve Eflak- Bağdan'ın alınışında- ve ileri bölgelere yönelik daha sonraki fetihlerde rolü olduğu kadar, nehir üzerinde yürütülen ticari faaliyetler bakımından da önemi her zaman sünnüştür. Tuna nehrinin sahip olduğu stratejik önem sebebiyle, üzerinde yer alan Vidin, Niğbolu ve Rusçuk şehirleri her dönemde askeri ve ticari önemlerini korumuşlar, askeri amaçlı inşa edilen kaleleri ile ve oluşturulan küçük nehir İdris Bostan, Osmanlı Bahriye Teşkilatı: XVII. Yüzyılda Tersane-i Amire, Ankara 1992, s Karadeniz'in ticari önemi ve Osmanlı uygnlaınalan ile dış ticarete kapatılınası konusunda bk. Halil inalcık, "The Question of the Ciosing of the Black Sea Under the Ottoınaııs" Aı*lıeion Pontou, Atina 1979, s Karadeniz'in bir Osmanlı iç denizi haline gelişi ve Rusya'nın Karadeniz ticaretine katılma süreci ile ilgili olarak bk. İdris Bostan, "Rusya'nın Karadeniz'de Ticarete Başlaması ve Osmanlı İmparatorluğu F/87", Be lleten, 225, Ankara s ; İdris Bostan. "İzn-i Sefiııe Defterleri ve Karadeniz'de Rusya ile Ticaret Yapan Devlet-i Aliyye Tüccarları " TürklükAraştırmaları Dergisi, 6, isuınhul s

5 tiloları ile savunma ve asayiş görevlerini yerine getirmişler ve nehir boyunca gerçekleştirilen ticari hareketliliği kontrol altında tutarak nehrin kuzey ve güney hinterlandının bu liman şehirlerine yaklaşınasında önemli merkezler olınuşlardır 6 Ulaşıma elverişli ol~ı.n Tuna nehrinden hem askeri ve hem de ticari amaçlı olarak istifade edildiğinden, burada her iki özellik de dikkate alınarak bilgi verilecektir. Özellikle Osmanlılar, Macaristan'ın fethinden sonra Tuna üzerinde bir kapndanlık ihdas etmiş, nehir üzerinde pek çok iskelede gemi inşa etmiş ve Rusçuk'ta 7 önemli bir nehir tersanesi vücuda getirmiştir. Gerek Tuna'da ve gerekse Tuna'ya bağlı nehirlerde işleyen bütün gemileri Tuna Kaptanlığının kontrolü altına almıştır. 8 Bu kaptanlık da ikiye ayrılmış olup, biri Vidin'den Karadeniz'e döküldüğü yere kadar olan kısmına, diğeri ise Vidin'den Macaristan'a kadarki kısmına nezaret ediyordu. Her kaptanın emrinde lo firkate ve bin kadar savaşçı bulwmyordu. Karlofça Antiaşması ile Macaristan'ın Avusturya'ya terkinden sonra, Tuna'daki donamna 19 kalyata, 33 firkate, 3 şayka ve üstüaçık denen 100 nakliye gemisinden oluşuyordu. Bu üstüaçıklardan 12'si Rusçuk'ta duruyordu. Tuna'da hareket eden gemiler arasmda ayrıca aktanna, şalope, çamlıca, kancabaş, çetekayığı ve işkampoye türünden gemiler bulunuyordu. Tuna nehri üzerinde gemi inşa edilen yerler arasında, başta Rusçuk olmak üzere Vidin, Niğbolu ve Silistre önemli bir yer tutuyordu. Rusçuk salrilindeki tersane, Tuna'daki gemilerin kışladıklan emin bir mahal olduğu gibi, ayriı zamanda Tuna donanmasının inşası ve tamiri hususunda Tersane-i Amire'nin bir kısım vazifesini üzerine almakta idi. XVI ve XVII. yüzyıllarda Rusçuk tersanesi faaliyetine devam etmiş, 1565'de 15 gemi ve 1690'da 100 firkateden bir kısım burada inşa edilmişti. 9 XVII. yüzyılın sonlarına doğnı Osmanlı ordusu hizmetinde bulunan Marsigli, Tuna donanmasmdaki gemilerin nehir üzerinde büyük bir maharetle hareket ettiklerini yazmaktadır. 10 Yine Vidin'de 1551'de 50'si zahire ve 50'si at gemisi olmak üzere toplam 100 gemi ve Niğbolu'da 155l'de 100 gemi ile 5 kayık inşa edilmişti 11 Osmanlı İmparatorluğu ihtiyaç duyduğu zamanlarda gemi İnşasma müsait bütün mahalleri bu amaçla kullanmakta idi. Genellikle gemi inşası için lüzuınlu malzemelerin bulunduğu yerler tersane olarak değerlendirilirdi. Karadeniz'in hemen hemen bütün kıyıları Tuna üzerindeki Osmanlı fiitühatı ve bölgenin fethinde Tuna'nın önemi konusunda bk. Yusuf Güldüren, "Kanuni Sultan Süleyman Döneminde ( ) Tiına vetuna'ya Akan Diğer N ehirlerdeki Türk Filosu ve Gemilikleri (Tetsaneleri)", Çevren., XI/43, Prizren 1984, s. I ı-29. Tuna kiyısında tersane olan iskeleler için bk. İdris Bostan, Te~:ytine-i Amire, s.23, 27. Tuna kapudanlığı için bk. İ. H. Uzunçarşılı, Osmanlı Devletmin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Ankara s Bostan, Terstine-iAnıire, s Graf Marsigli, Osmanlı İmparatorluğunun Zuhur ve Terakkısinden İnhitatı Zamanına Kadar Askeri Vaziyeti, (terc. M. N azmi), Ankara 1934, s ıı Bostan, Terstıne-i Anıire, s

6 bu özelliğe sahipti. Batı Karadeniz kıyılarında yer alan bugünkü Bulgaristan'da pek çok sahil şehri zaman zaman gemi inşa edilen önemli tersanelere sahip bulunuyordu. Mesela Varna, Misivri, Ahyolu, Buı gaz, Süzebolu, Vasilikoz ve Alıtabolu bu tersaneler arasında idi. Önemli deniz seferlerinin bulunduğu senelerde bu tersanelerde kadırga ve fırkate başta olmak üzere pek çok çeşit gemi inşa edilmişti. 12 Biraz da, gemi inşasında ihtiyaç duyulan malzemelerin temininden bahsetmek gerekirse, Osmanlı deniz organizasyonu içinde şüphesiz gemi inşası için pek çok ınalzerneye ihtiyaç duyuluyordu ve bu malzemelerin temininde ise Bulgaristan bölgesinin katkısı büyüktü. Osmanlı uygulamalarının genel bir prensibi olarak, ihtiyaç maddelerinin öncelikle ihtiyaç duyulan bölgelerden temini gerekiyordu. Fazlası ise yine imparatorluk topraklarında ihtiyaç duyulan diğer bölgelere sevk ediliyordu. Bu prensip çerçevesinde, Osmanlılar geniş kaynaklatını ihtiyaçları için kullanmakta da oldukça mahir idiler. Nitekim gerek Tuna'da ve gerekse Karedeniz kıyılarında inşa edilen gemiler için en önemli malzemeyi oluşturan kereste, kendir, demir gibi malzemeler bu bölgelerden temin ediliyordu. Sahil bölgelerindeki ormanlardan kereste sağlandığı gibi Alıtabolu, Alıyolu ve Misivri'den gemilere halat yapımında kullanılan kendir, 13 Sarrıakov'dan demir temin ediliyordu. Demir madenieri bakımından önemine Ö. L. Barkan tarafından da dikkat çekilen Bulgaristan'ın Samakov bölgesi, sadece mahalli olarak üretim yapmamakta, aynı zamanda imparatorluk merkezinde demire ihtiyaç duyan her sanayi koluna hizmet verecek yoğunlukta üretim gerçekleştirmekte idi. Mesela Süleymaniye Camii ve imaretinin inşası için lüzumlu demir ve çivi yine Samakov'dan tenıin edilmiş ve yüzlerce tona ulaşan demir buradan İstanbul'a nakledilmiştir. ihtiyacın hacmini anlamaya yardımcı olmak üzere sadece 959 (1552) senesinde 1000 kantar (60 ton civarında) demir ve 1200 kantar (yaklaşık 70 ton) da kurşun getirtildiği görülmektedir. 14 İstanbul'daki merkezi devlet tersanesinin gemileri için lüzumlu olan çivi, lenger ve çapanın da bu bölgeden temin edildiği dikkate alınırsa, bu takdirde bölgedeki demir sanayiinin ne derece gelişmiş olduğu aniaşılacaktır. İstanbul'daki tersanenin ihtiyaçlarını karşılamada da önemli bir payı olan bölgenin, bilhassa dokumacılıkta ileri olması sebebiyle, giyecek malzemelerinin temininde de önemli bir yeri bulunuyordu. Bir çeşit palto demek olan ve kaba, kalın bir yünden dokunan abanın en ünlü üretim merkezi Filibe idi. Ayrıca İslimye ve Pazarcık da abanın üretildiği önemli merkezlerdendi. Aba beyaz, Bostan, Terstine-i Amire, s Bostan, Ter.rtıne-iAmire, s.141. Ö. L. Barkau, Süleymaniye Cami ve imareti İnşaatı, ( ), Ankara 1972, I, s Tersane için ternin edilen demir malzeme için bk. Bostan, Terstıne-i Amire, s

7 siyah ve kırmızı renklerde imal edilmekte, bilhassa kırmızı aba Kapudan Paşa baştardasındaki forsa ve kürek cezası mahkumlarımn elbiselerinin yapımında da kullanılmakta idi. 15 Sefer seneleri haricinde bile çok sayıda gemi ile denize açılan Osmanlı donanınası için bir başka önemli malzeme yiyecek maddesi olan peksimet idi. Donanma sefere çıkacağı zaman bu madde genellikle seferin yakın olduğu bölgelerden temin ediliyordu. Ancak ihtiyacın fazla olduğu senelerde, mesela Girit seferisırasında V ama ve Balçık'ta 7000 kantar (yaklaşık 400 ton) peksimet pişirtilmişti. 16 Donanınaya insan gücü temininde de bütün imparatorluk seferber edildiği gibi, Bulgaristan bölgesinden de yararlanılmakta idi. Yine sahil şehirleri kürekçi temininden, Tuna kıyılarında yaşayan halk ise Tuna donanınası için levent temininden sorumlu idi. Tuna'nın Osmanlı denizciliği içindeki önemi biraz da bu bölgenin ticari ehemmiyetinden kaynaklanmakta idi. Genelde Osmanlı deniz taşımacılığına esas olan çeşitli maddeler içinde hububatın önemli yeri vardı ve hububat temin edilen yerler arasında Tuna havzası ile Batı Karadeniz kıyılarının hinteriandı önemli bir yer tutuyordu. İhtiyaç olan bu maddelerin İstanbul'a taşınması ise, deniz yoluyla oluyordu. Karadeniz'den, özellikle Tuna ve havalisindeki iskelelerden Unkapanı'na zahire taşımak için devletle sözleşmeli olarak çalışan Kapan tüccarının yamsıra, serbest tüccar da çalışıyordu. Kapan tüccarının 1755'teki sayısı 56, sahip oldukları gemilerin sayısı ise 120 idi. Bu da göstermektedir ki, sadece devlet denetiıninde düzenli olarak Tuna havalisinden ve Karadeniz kıyılarından hububat taşıyan gemilerin sayısı önemli bir yekuııa ulaşmıştı ve bu durum Tuna üzerindeki seyr-i seffiyini yakından ilgilendiriyordu. 17 XIV. yüzyıl sonlarında Osmanlı idaresine girişinden XX. yüzyıl başlarına kadar geçen sürede Tuna havzası ve Bulgaristan bölgesinin önemi hiçbir zaman azalmamış, hatta XIX. yüzyıldan itibaren giderek artmıştır. Çünkü XVIII. yüzyılın sonlarında Rusya ve A vustıırya, XIX. yüzyılın başlarından itibaren Fransa ve İngiltere'nin ve daha sonraları diğer Avrupa devletlerinin Karadeniz'de ticarete başlaması ile bu denizin uluslararası ticarete açılması ve 1854'te Kırım Harbi ile birlikte savaş gemilerine izin verilmesi Tuna'nın ve Karadeniz'deki Bostan, Tersilne-i Amire, s.25ı-252. Bostan, Terstine-i Amire, s.248. Lütfi Güçer, "XVIII. Yüzyıl Ortalarında İstanbul'un İaşesi İçin Lüzuınlu Hububatın Teınini Meselesi", İktisat Fakültesi Mecmuası, XI, İstanbul , s

8 Osmanlı limanlarının daha önemli hale gelmesine sebep oldu. Pek çok arşi, belgesi göstermektedir ki, XIX. yüzyılda gerek Tuna üzerindeki limanlarda ve gerekse İstanbul'daki tersanede bu bölgenin muhafazası amacıyla gemi inşasına hız verilmiş ve buraların korunınası için askeri mühimmat kadar, insan gücü de gönderilmek suretiyle imparatorluk topraklarının savunulmasına devam edilmiştir. Bu sebeple Tuna nehrinin türkülere konu olan macerası her zaman devam etmiş, nehrin askeri ve ticari bakımdan önemi hiç azalmamış ve bölge. döneminin en ünlü nehir ulaşırnma salme olmuştur. 266