Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 57, Kasım 2017, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 57, Kasım 2017, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Arş. Gör. Ümran KARADENİZ Manisa Celal Bayar Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü umran.karadeniz@cbu.edu.tr XVII-XVIII YÜZYILLARDA KARADENİZ DE OSMANLI DENİZ TAŞIMACILIĞI * Öz Osmanlı Devleti nde deniz yoluyla yapılan nakliye, belli bir ücret karşılığında gemiler vasıtasıyla sağlanırdı. Navl, navl-ı sefîne/sefâîn veyahut navlun olarak anılan bu ücretler, taşınan malın cinsine ve nakliye yapılacak mesafeye göre değişiklik göstermekteydi. Osmanlı Devleti nde geçerli olan örfi ve şeri hukuk sistemi içerisinde yer alan kanunlar arasında navlun için ayrı bir başlık bulunmamaktadır. Bu çerçevede, navlun ücretlerinin muayyen bir tarifesinin mevcut olup olmadığı şayet varsa bu tarifenin nasıl belirlendiği, nakliye sırasında ya da navlun ücretleri hususunda yaşanan sorunların tespiti çalışmanın temelini oluşturmaktadır. XVII-XVIII. yüzyıllarda Karadeniz sahillerinde cereyan eden deniz taşımacılığından hareketle zahire nakli, asker nakli ve mühimmat nakli ayrı ayrı ele alınacaktır. Nakliye sırasında gemi tedariği ile taşıma usulleri ve taşımada yaşanan problemler değerlendirilmeye çalışılacak ve gemi reislerine taşıma ücretlerinin hangi kaynaktan ve ne suretle ödendiği hususu üzerinde durulacaktır. Anahtar kelimeler: Osmanlı, Deniz taşımacılığı, Navlun ücreti, Karadeniz * Bu makale, Manisa Celal Bayar Üniversitesi tarafından 1-3 Aralık 2016 tarihlerinde Manisa da düzenlenen Uluslararası Fethinin 500. Yılında Cezayir, Barbaros Hayrettin Paşa ve Osmanlı Denizciliği Sempozyumu nda Osmanlı Devleti nde Navl-ı Sefâîn adıyla sunulan ve henüz yayınlanmamış olan tebliğin gözden geçirilmiş halidir.

2 Giriş OTTOMAN SEA TRANSPORTAION IN BLACKSEA IN THE XVII-XVIII CENTURY Abstract In the Ottoman Empire, transportation by sea was provided by ships with a certain freight payment. These freight payments which are called navl, navl-ı sefîne or navl-ı sefâîn varied according to the type of goods carried and the distance to be transported. There are no separate title for freight in the Ottoman Customary Law or Sharia Law System. In this context, to identify whether a specific tariff of freight payments was available, how this payments was determine and problems in transportation or freight payments, is the basis of study. It will be discussed separately grain transport, troops transport and ammunition trasnport in maritime transport which took place in the Black Sea coast in XVII-XVIII centuries. It will be try to assess that chartering of ship for transport, transportation procedures and problems in freight payments, the source of the freight payments and the manner of payment. Keywords: Ottoman, Sea Transportaion, Freight Payment, Blacksea Osmanlı denizciliği, tarih içerisinde gerçekleşen deniz savaşlarından, bahriye teşkilatına, gemi teknolojisinden, deniz ticaretine kadar çok geniş bir alanı ifade etmektedir. Bu konularda yapılan çalışmalarla Osmanlı Devleti nin deniz faaliyetlerinde uyguladığı yöntem ve usulleri takip etmek mümkündür. Deniz yoluyla yapılan taşıma faaliyetlerinin de belli bir usul çerçevesinde gerçekleştiği muhakkaktır. Gemilerin tedarik süreci, taşıma ücretlerinin belirlenmesi, reislerin ve gemi çalışanlarının hukuku, taşımada yaşanan sorunlar ve bu sorunların çözümlenmesi gibi hususlar hakkında örfi ve şeri hukuk kapsamında sabit kuralların mevcut olmayışı, eskiden beri takip edilen alışılmış bir uygulamanın olduğunu akla getirmektedir. Merkezi devlet için yapılan taşımalarda, navlun olarak bilinen taşıma ücretlerinin belirlenme şekli ve ödenme usulleri ile sistemin işleyiş prensipleri konusundaki alışılmış uygulama, arşiv belgeleri ve şeri sicil kayıtları vasıtasıyla tespit edilebilmektedir. 467 Merkezi devlet adına yapılan kara ve deniz nakliyesinde saray iaşesi başta olmak üzere ordu, kale, donanma iaşesi ile mühimmat ihtiyacı için gerekli mallar ve askerler taşınırdı. İaşe ve ikmal konuları muhtelif çalışmalarda ele alınmış 1 ve nakliyede deniz ve nehir yollarının kullanıldığı durumlarda navlunlardan da bahsedilmiştir. Bununla birlikte navlunun genel kuralları çalışmaların kapsamı içinde yer almamaktadır. Navlun temel anlamda taşıma ücreti olmakla birlikte gemilerin kiralanmasından başlayıp taşımanın tamamlanmasına dek uzanan bir süreci kapsar. Bu süreç içerisinde gemi kiralama, ücret 1 İstanbul ve sarayın iaşesi hakkında bkz. Rhoads Murphey, Provisioning Istanbul: The State and Subsistence in the Early Modern Middle East, Food and Foodways, S. 2, 1988, s ; Feridun M. Emecen, XVI. Asrın İkinci Yarısında İstanbul ve Sarayın İâşesi İçin Batı Anadolu dan Yapılan Sevkıyât, Tarih Boyunca İstanbul Semineri, 29 Mayıs-1 Haziran 1988, Bildiriler, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1989, s ; Arif Bilgin, Osmanlı Saray Mutfağı ( ), Kitabevi Yayınları, İstanbul 2004, s ; Salih Aynural, İstanbul Değirmenleri ve Fırınları Zahire Ticareti ( ), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ankara 2001; Tersane-i Amire nin ihtiyaç duyduğu malların tedariki için bkz. İdris Bostan, Osmanlı Bahriye Teşkilâtı: XVII. Yüzyılda Tersâne-i Âmire, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1992; Mora Seferi nde ordu iaşesi hakkında bkz. Mehmet Yaşar Ertaş, Sultanın Ordusu (Mora Fethi Örneği ), Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2007.

3 belirleme, mukavele hazırlama gibi her biri ayrı ayrı incelenmesi gereken aşamalar bulunmaktadır. 1.Nakliye Gemilerinin Kiralanması ve Taşıma Sözleşmeleri Osmanlı donanmasını teşkil eden gemiler, kürekli ve yelkenli olarak iki gruba ayrılıyordu. Kürek ve yelkenle yürüyen gemilere çekdiri, çekdirir veya çekdirme, yalnız yelkenle yürüyen gemilere ise, yelkenli veya kalyon sınıfı gemiler deniliyordu 2. Nakliye amacıyla muhtelif gemiler kiralanırdı. Belgelerde çoğu zaman kiralanan gemilerin türleri hakkında bilgi verilmemektedir. Çoğunlukla Trabzonlu Musaoğlu İbrahim Reis Sefinesi 3 örneğinde olduğu gibi gemi sahibinin ismiyle anılıyordu. Kimi zaman da rençber gemisi 4, çekdiri sefinesi 5, Tuna sefinesi 6 ve Karadeniz sefinesi 7 gibi genel isimlere yer veriliyordu. Bununla birlikte Karadeniz de asker, top, top arabası, kereste ve sair mühimmat nakli için genellikle üçdirekli gemiler 8, şaykalar 9, kalyon kıçlı geç gemiler 10, tonbazlar 11, melekseler 12 ve firkateler 13 kiralandığını gösteren belgeler mevcuttur. Zahire nakli için genel olarak gemi türü belirtilmemekle birlikte bir belgede Bolazan 14 ve Braşanraka/Braşanarka adlı gemilerle nakliye yapıldığı belirtilmektedir 15. Gemiler, taşımanın yapılacağı iskeleden, yakın iskelelerden yahut İstanbul dan tedarik edilirdi. Bu hususta, navlun ücreti ve zaman bakımından en karlı olacak yer tercih edilirdi. Mesela, 1713 senesinde Silistre den Kili ye ve oradan Özi ye nakledilecek zahire için Kili den gemi kiralanması düşünülmüş, ancak gemilerin Kili den Silistre ye gidip tekrar Kili ye dönmesi iki kat navlun ücretinin yanı sıra zaman kaybına da neden olacağından dolayı Silistre de mevcut olan gemilerle taşıma yapılmasına karar verilmiştir İstanbul da gemi kiralama işi, kimi zaman gümrük emini ve çoğunlukla gemiciler esnafı tarafından yapılmaktaydı. Gemiciler esnafının diğer iskelelerde de kiralama işinde görev aldıkları görülmektedir 17. Evliya Çelebi, İstanbul da Karadeniz gemicileri esnafı ve Akdeniz gemicileri 2 İdris Bostan, Osmanlılar ve Deniz - Deniz Politikaları, Teşkilat ve Gemiler, Küre Yayınları, İstanbul 2010, s D.BŞM.d MD.6, h C.AS MAD.d.21874, s C.AS C.AS.43921; C.AS.49044; C.AS.13217; C.AS.13536; C.AS.15299; C.AS.2605; C.AS.28563; C.ML Kalyon, barça, firkateyn ve korvet üç direkli yelkenli gemilerdir. Bkz. Bostan, Osmanlılar ve Deniz, s CAS.49044; C.AS İnce donanma türü gemilerdir. Altı düz ve enli, bilhassa Özi, Dinyeper ve Tuna nehirleriyle Karadeniz de Osmanlılar ve Kazaklar tarafından kullanılmış bir tür savaş gemisi. İnce donanma gemileri, daha çok nehirlerde özellikle Tuna da kullanılan ve sığ yerlerde rahatlıkla girebilen gemilerdi. Bkz. Bostan, Osmanlılar ve Deniz, s C.AS.46446; İnce donanma gemilerindendir. İdris Bostan, Gemi, DİA, c.xiv, İstanbul 1996, s Tonbaz veya tombaz, yelkeni, ikişer demiri ve kürekleri bulunan bir gemidir. Bostan, Osmanlılar ve Deniz, s D.MKF.d.30661; Melekse, kısa kavak ağaçlarından yapılan ve etrafına kalın kamış ve hasırlar örülen küçük bir yelkenli gemiydi. Bostan, Gemi, s C.AS Firkate: Firkateler, uzun ve dar, kürek ve yelkenle hareket edebilen seri gemiler olup çekdiri türü donanma gemilerindendir. Bkz. Bostan, Osmanlılar ve Deniz, s Bolazan (Borazan) gemisi, ince donanma gemilerindendir. Bostan, Gemi, s İE.BH MAD.d.21874, s Sinop iskelesinde yapılan kiralama faaliyeti için Bkz. İbrahim Güler, XVIII. Yüzyılda Sinop ta Gemi İnşa Teknolojisinin Altyapı, İstihkam, İstihdam, Üretim ve Pazarlama Sorunu, Türk Teknoloji Tarihi, 1. Türk Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi Bildirileri (15-17 Kasım 2001), İstanbul 2003, s

4 esnafı olarak iki ayrı esnaf grubundan bahseder 18. Bu esnaf grubu içindeki reisler yahut ticaretle uğraşan gemi sahipleri, kendi hesaplarına çalışırlardı 19. Kiralamadan önce nakli yapılacak ürün, miktarıyla birlikte gemiciler esnafına bildirilirdi. Gemiciler esnafından 20, gemiciler kethüdası yahut reisler kethüdası 21, yiğitbaşı 22 ve kapan-ı dakik ihtiyarları 23 bir araya gelir, nakliye için en uygun gemi ya da gemileri tespit ederek kiralardı. Taşıma ücreti ise gemi sahibiyle yapılan pazarlık sonucunda belirlenirdi 24. Bu aşamadan sonra merkeze, geminin hazır olduğu ve navlun ücreti için tezkere hazırlanması gerektiği bildirilirdi. Nakliye konusunda iki tarafın da güvence altına alınması için taşımadan önce ve sonra sözleşme niteliğinde birer belge hazırlanırdı. Gemisi kiralanan reis ile kiralayan taraf arasında anlaştıkları navlun ücreti, taşınacak malın miktar ve cinsi, ödeme koşulları ve tarafların taahhüt ettiği konular taşımadan önce şer i mahkeme huzurunda kayda geçer ve hüccet yazılırdı 25. Taşıma öncesinde reisler genellikle taşıdıkları zahire, mühimmat ve sair malların taşınmasından sonra, malların alımıyla görevli olan kişiye teslim ettiklerini beyan eden mühürlü bir senet 26 ; asker nakleden bir reis ise, askerin taşınmasından sonra görev yerlerine ulaştıklarını beyan eden mühürlü bir senet 27 getirmeyi taahhüt ederdi. Gemiyi kiralayan taraf ise, belirlenen navlun ücretinin tamamını ödemeyi garanti ederdi. Taşıma tamamlandıktan sonra taşımayı yapan reisin, navlun ücretini tamamen aldığına dair yeni bir hüccet hazırlanırdı. Bu hüccetlerde ise genel olarak, taşımayı yapan reis, navlun ücretini ödeyen kişi, taşıma yapılan gemi/gemilerin türü, geminin yük taşıma kapasitesi, taşımaya konu olan ürünün türü ve miktarı, taşımanın nereden nereye gerçekleştiği, belirlenen navlun ücreti ve taşıma reisinin taahhüt ettiği hususlar yer almaktadır Deniz Taşımacılığında Navlun un Tespiti Hububat, asker, savaş mühimmatı ve çeşitli malzemelerin deniz yoluyla nakledilmesi, kara yoluyla yapılan nakliyata göre daha hesaplıydı. Bu nedenle, deniz ve nehir nakliyesinin mümkün olduğu yerlerde bu taşıma yöntemi tercih ediliyordu. Bu taşıma sırasında, gemi sahibine taşıma için bir miktar ücret ödenirdi. Bu ücret, navlun olarak ifade edilirdi. İtalyanca nolo kelimesinden türeyen terim, gemilere yüklenen mallardan ağırlığına, değerine veya türüne göre alınan nakliye ücretini ifade etmekteydi. Gemiciler, güzergâhları üzerindeki limanlarda indirilmek üzere gemilerine yüklenen mallardan aldıkları navlunla hem taşıma masraflarını karşılar hem de belirli bir kâr elde etmiş olurlardı Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul, haz. S. A. Kahraman Y. Dağlı, c.i Kitap 2, İstanbul 2008, s.499, Robert Mantran, 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul Kurumsal, İktisadi, Toplumsal Tarih Denemesi, çev. M. A. Kılıçbay E. Özcan, c.i, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1990, s Belgelerde geçen gemiciler kethüdası, reisler kethüdası, yiğitbaşı ve kapan-ı dakik ihtiyarları gibi tabirler, gemiciler taifesinin teşkilatlı bir esnaf grubunu temsil ettiğini göstermektedir. 21 Belgelerde kimi zaman gemiciler kethüdası, reisler kethüdası yahut sefine reisleri kethüdası gibi farklı şekillerde ifade edilmiştir. (C.AS.46446; C.AS.14512; C.AS.13536; C.AS.23323; C.AS.28563; C.AS.28554; C.AS.41891) 22 C.AS.23323; C.AS.28563; C.AS.28554; C.AS Kapan-ı dakik ihtiyarları bazı belgelerde isim zikredilmeden bazılarında ise tek tek isim verilerek kaydedilmiştir tarihli bir belgede 23 adet kapan-ı dakik ihtiyarının tek tek ismi verilmiştir. C.AS Belgelerde geçen katʻ-ı bazâr ifadesi, gemi kiralamasında navlunun belirlenmesinde pazarlık usulünün uygulandığını göstermektedir ( C.AS.46446, C.AS.14512; C.AS.14638; C.AS.23323; C.ML.29379) 25 ber-muʻtâd-ı kadîm yedinden hüccet-i şerʻiyye olunmak şartıyla 140 guruş navl-ı sefînesi hazîne-i âmireden ve ber-vech-i peşîn iʻtâ ve ihsân buyrulmak bâbında C.AS C.AS.23323; C.AS C.AS Kerim İlker Bulunur, 16. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu nda Deniz Taşımacılığı: Navlun ve İskerçe Sözleşme-

5 Osmanlı Devleti nde navul, navlun yahut navl-ı sefâîn olarak geçen deniz taşımacılığının ücretlendirilmesinde iki ayrı usul uygulanmaktaydı: Taşınacak ürünün birim miktarı (kile başı, kantar başı, kişi başı vs.) için belirlenen ücretin geminin kapasitesi doğrultusunda hesaplanmasıyla tespit edilen navlun ve genellikle pazarlık neticesinde belirli süreliğine tamamen kiralanan gemiler için ödenen navlun ücreti 29. Zahire, mühimmat ve asker nakli sırasında her iki usulün de uygulandığı görülmektedir. - Birim (Kile, Kantar, Asker) Başına Ücretlendirme Zahire naklinde genellikle kile başına fiyat uygulaması yapılmıştır. Hınta, şair, dakik, darı gibi ürünlerin her kilesi için, peksimetin ise her kantarı için navlun ücreti tespit edilmiştir senesinde İstanbul dan İsakçı ya nakledilecek zahire için kile başına 5 akçe, peksimet için ise kantar başına 15 akçe navlun ödenmiştir 30. Asker naklinde ise navlun kişi başına hesaplanırdı tarihinde Sinop ve Samsun dan İstanbul a yeniçeri naklinde navlun, asker başına 30 akçeden hesaplanmıştır senesinde ise Trabzon dan Taman a nakledilecek yeniçeriler için asker başına 1 akçe, Taman dan Azak a ise asker başına yarım akçe navlun ödenmiştir 32. Mühimmat naklinde de taşınacak mühimmatın ölçü birimine göre kantar ya da çeki başına navlun belirlenirdi. Bununla birlikte asker ve mühimmat naklinde, kiralanacak gemilerin taşıyabildikleri zahire kapasitesinden hareketle kile başına ücret ödendiği de olurdu senesinde İstanbul dan Açu Kalesinin tamiratı için gönderilen mühimmatın nakline, 9000 kile zahire taşıyabilen bir gemi kiralanmış ve kile başına 13 akçeden akçe navlun ödenmiştir senesinde ise, Sinop iskelesinden Kefe ye gidecek asker için üç direkli bir gemi akçe navlun ile kiralanmıştır. 575 askerin nakli için kile hıntayı taşıyabilen gemi uygun görülmüş ve navlunu kile başına 11 akçeden hesaplanmıştır Belirli Süre İçin Tamamen Kiralamada Ücretlendirme 470 Mühimmat ve asker naklinde sıklıkla uygulanan bu kiralama usulünde pazarlık neticesinde navul ücreti belirlenirdi. Bu ücretlendirme usulünde aynı mesafe ve aynı cins yük için farklı ücretlendirmeler yapıldığı görülmektedir senesinde İstanbul dan Silistre ye topçu ve top arabacı ortalarıyla mühimmat nakli için 11 adet gemi kiralanmıştır 35. Mühimmat nakli için 150 guruş, 175 guruş, 200 guruş ve 250 guruş navlun ile dört ayrı gemi kiralanmıştır. Sadece asker nakli için 175 guruşa iki gemi ve 200 guruşa bir gemi kiralanmıştır. Asker ve mühimmatı birlikte taşımak üzere 175 er guruşa üç gemi, 225 guruşa bir gemi kiralanmıştır. Pazarlıkla belirlenen bu navlun ücretlerinin sabit olmaması, taşınan ürünlerin miktarlarındaki farklılıktan kaynaklanmış olacağı düşünülebilir. 3.Navlun Ücretlerini Etkileyen Unsurlar Navlun ücretlerinin belirlenmesinde temel etken mesafeydi. Aynı yıl içerisinde farklı uzaklıktaki iskeleler arasında yapılan nakliye için ödenen navlun ücretlerinden bu durumu tespit etmek mümkündür. leri, Journal of History Studies, Vol.6, Issue 3, Nisan 2014, s Sivil taşımacılıkta, bir geminin belirli fiyat karşılığında tamamıyla kiralanması iskerçe/iskarça olarak adlandırılmaktaydı. İskerçe anlaşmaları için Bkz. Kerim İlker Bulunur, a.g.m., s D.MKF.d.27863, s MAD.d.17910,s.26,h.1 32 MAD.d.2777, s C.AS C.AS C.AS.25405

6 Tablo yıllarında nakliye için kiralanan gemilere kile başına ödenen navlun miktarları 36 Nereden Nereye Navlun (Akçe) Akkirman Özi 3 Silistre İsakçı 3 Silistre Kili 3 Kili Özi 4 Tulca Özi 4 İsakçı Özi 4 Ruscuk Kili 4 Ruscuk İsakçı 4 İbrail Özi 6 Kalas Özi 6 Bergos Akkirman 8 Karaharman Akkirman Özi-Akkirman ya da Silistre-Kili gibi yakın mesafe için daha az, Bergos-Akkirman yahut İstanbul-Azak gibi daha uzak mesafelerde ise daha çok navlun ödendiği görülmektedir. Bununla birlikte taşınan ürünün cinsine göre navlun değişebiliyordu. Arpa ve buğday benzer zahire ürünleri olmalarına rağmen, 1755 senesinde Kili den İstanbul gönderilen buğdayın kile başına ücreti 10 akçeden, arpanın kile başına ücreti ise, 9 akçeden hesaplanmıştır 37. Bu durum, kimi zaman ürünlerin cinslerinin de navlun ücretini etkilediğini göstermektedir. Merkezi idare, nakliye ücretlerinin her sene aynı şekilde ödenmesini istemesine rağmen, navlunların sabit bir tarife üzerinden devam etmesi her zaman mümkün olmamış ve artışlar yaşanmıştır. Aynı mesafede yapılan nakliyelerin taşıma ücretlerinde artış ve azalma görülmektedir yılında İbrail den Özi ye taşıma kile başına 6 akçe iken 38, 1778 senesinde ücret iki katına çıkmış ve 12 akçe olmuştur yılında Ruscuk dan İsakçı ya yapılan bir taşımada ise, navlun kile başına 3 akçe iken, 1714 senesinde 5 akçe olmuştur 40. Tablo 2 Kili-Azak ve Ruscuk-İsakçı iskeleleri arasında yapılan nakliyede ödenen kile başına navlun ücretinin yıllara göre değişimi D.MKF.d.27863; C.AS D.MKF.d D.MKF.d AE.SABH.I D.MKF.d D.MKF.d.27863; MAD.d.9934, s.184

7 Tarih Nereden Nereye Navlun (Akçe) 1679 Kili Azak Kili Azak Ruscuk İsakçı Ruscuk İsakçı Ruscuk İsakçı Ruscuk İsakçı 5 Navlun ücretlerinde zaman içinde yaşanan değişiklik her zaman artış şeklinde olmayıp azalma da yaşanabilirdi. Bu hususu Kili-Vidin arasında gerçekleşen nakliye için ödenen navlundan takip etmek mümkündür. Tablo 3 Kili-Vidin iskeleleri arasında yapılan nakliyede ödenen kile başına navlun ücretinin yıllara göre değişimi 42 Tarih Nereden Nereye Navlun (Akçe) 1693 Kili Vidin Kili Vidin Kili Vidin Bazı özel şartlardan dolayı böyle bir artma-azalma yaşanmış olabilir. Nitekim çalıştıracak gemici bulmakta zorlanan gemi reislerinin isteği üzerine navlunların belli süreliğine arttırıldığı görülmektedir. Buna benzer özel durumların yaşandığı zamanlarda navlun hususunda inisiyatif kullanıldığı ve buna bağlı fiyat hareketliliğinin oluştuğunu söylemek mümkündür. 4.Navlunun Ödenme Usulleri Navlun ödemelerinin çoğunlukla bir kısmı peşin bir kısmı ise taşımadan sonra yapılmaktaydı. Genel olarak göze çarpan usul, ücretin üçte ikisinin taşımadan önce peşin olarak, üçte birinin ise taşıma tamamlandıktan sonra gemicilerin döndüğü vakitte ödenmesidir 43. Ancak 1778 tarihli bir belgede, İbrail Kalesi nden Özi Kalesi ne zahire nakli için kiralanan geminin navlun ücretinin üçte ikisi peşin olarak ödendikten sonra, gemicinin eksik olan gemi takımını tamamlamak için kalan navulu da talep etmesi üzerine geri kalan üçte birlik ödemenin de taşımadan önce peşinen yapıldığı görülmektedir tarihli bir başka belgede ise, Bergos dan Karaharman a kadar olan iskelelerden Akkirman a nakledilecek zahire için İstanbul dan kiralanan gemilerin navlun ücretlerinin yarısı İstanbul da, diğer yarısı ise yükleme yapılan iskelede zahire mübaşirleri tarafından ödenmiştir D.MKF.d.27863; İE.BH navl-ı sefînesinin sülüsânı bu tarafdan ber-vech-i peşîn verilip ve sülüs navlı dahi hîn-i avdette verilmek üzre C.AS.43921; C.AS.8966; C.AS AE.SABH.I C.AS.45295

8 Osmanlı Devleti donanmanın ihtiyaçlarını farklı kaynaklardan temin edebiliyordu. Deniz nakliyesini gerçekleştiren gemicilerin navlun ücretleri, mübaşirler vasıtasıyla doğrudan merkez hazineden 46 ödendiği gibi, gemilerin bulundukları iskelelerin gümrük mukataasından 47, cizye hazinesinden 48, voyvodaları zimmetinden 49 yahut nezaret hazinesinden de 50 karşılanırdı 51. Ödeme yapması kararlaştırılan bir cizye ya da voyvoda malı, başka bir yere sarf edildiğinde ise, ödemeyi yapacak yeni bir kalem tayin edilirdi 52. Merkezi hazineden yapılan ödemelerde, navlunun karşılanacağı yerin ayrıntılı olarak tarif edildiği de oluyordu senesinde İstanbul dan Kerş Kalesine mühimmat nakli için kiralanan gemilerin navlun ücretinin, varisi olmadan vefat eden Ömer Efendi zimmetinden hazineye geçen maldan ödenmesi emri verilmiştir 53. Birbirini takip belgelerden gemi reislerinin navlun ücretlerini, farklı ellerden ancak merkez hazineden aldıklarını görmek mümkündür senesinde merkezden Azak defterdarına navlun ve diğer masraflar için nakit para gönderilir 54. Azak defterdarı ise, navlun ücreti için iskele eminlerine ödeme yapar 55. Gemiciler de navlun ücretlerini iskele eminlerinden teslim alırlar. Böylece, merkezden gelen para, aracılar vasıtasıyla gemi reislerine ulaşmıştır. XIX. yüzyıl başlarına ait iki ayrı belgede ise, devam eden Osmanlı-Rus Savaşı nda bulunan ordunun asker ve cephane mühimmatının nakli için kiralanan gemilerin navlun ücretlerinin, darbhane-i amirede bulunan seferiye akçesinden karşılandığı kaydedilmektedir 56. Bu belgeler geç tarihli olmakla birlikte, navlun ücretlerinin karşılandığı kaynakların zaman ve ihtiyaca göre değişebileceğini göstermesi bakımından önemlidir. 5.Deniz Nakliyesi Öncesinde ve Navlun Konusunda Yaşanan Sorunlar Deniz nakliyesinde çeşitli sebeplerle aksama ve gecikmeler yaşanabilmekteydi. Bu aksamalar, nakliye öncesinde ve nakliye sırasında yaşanan sorunlardan kaynaklanırdı. Nakliye sırasında olumsuz hava şartları 57, korsanlık faaliyetleri 58 yahut kazalar 59 dolayısıyla yaşanan sorunlar MAD.d.10140; MAD.d.9901, s.268; MAD.d.9936, s.67; MAD.d.21874, s.236; AE.SAMD.III tarihli belgede Sinop ve Samsun iskelelerinden İstanbul a asker nakli için kiralanan gemilerin navlun ücretleri, Sinop ve Samsun Gümrük mukataası malından karşılanmıştır (MAD.d.17910, s.26, h.1); İstanbul Gümrüğü Mukataasından karşılanan navlun örnekleri için bkz. MAD.d.21874, s.63; C.AS.35603; C.AS senesinde Trabzon iskelesinden Taman a ve oradan Azak a nakledilecek asker için kiralanan geminin navlunu Trabzon cizyesi malından karşılanmıştır (MAD.d.2777, s.259); 1734 senesinde Kalas iskelesinden Azak a nakledilecek darı için kiralanan geminin navlunu Kili cizyesi malından karşılanmıştır (MAD.d.9934, s.51) senesinde İsakçı iskelesinden Hotin Kalesi ne nakledilen peksimetin navlun ücreti Boğdan voyvodası tarafından karşılanmıştır ( C.AS.76); 1793 senesinde Ziştovi de bulunan sefer bakıyesi zahirenin İbrail iskelesine nakli için gerekli navul Ziştovi voyvodası tarafından karşılanmıştır (C.AS.11462) senesinde Kili den İbrail e naklolunacak cebeciler için kiralanan geminin navlunu İbrail Nezareti nden karşılanmıştır (AE.SAMD.III ) 51 Osmanlı Devleti donanmanın ihtiyaçlarını da farklı kaynaklardan temin ederdi. Bkz. Özlem Başarır, XVIII. Yüzyılın Sonlarında Donanma-yı Hümâyûn Kalyonlar Mevâcibinin Karşılanması Örneğinde Osmanlı Mali Pratiğindeki Baskı ve Uzlaşma Tavrı, Asos Journal Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl:5, Sayı:39, Ocak 2017, s senesinde kiralanan gemi navlunu için Kili cizyesinden ödeme yapılması emrolunmuş ancak Kili cizyesi malı başka yere sarf olununca Silistre cizyesi malından karşılanmıştır (MAD.d.9934, s.184) 53 AE.SAMD.II MAD.d.9909, s MAD.d.9909, s C.AS.27614; C.AS Lütfi Güçer, XVI-XVII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Hububat Meselesi ve Hububattan Alınan Vergiler, İstanbul 1964; Arif Bilgin, Osmanlı Sarayının İaşesi ( ), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Korsanlık faaliyetleri hakkında bkz. Arif Bilgin, a.g.t., s ; Karadeniz de Kazak akınları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Victor Ostapchuk, XVI.ve XVII. Yüzyıl Kazak Deniz Akınları Karşısında Osmanlı Karadeniz i, çev. Sedat İşçi, Türk Denizcilik Tarihi, c.1, s

9 aksamalara neden olabilirdi. Nakliye öncesinde ise genellikle gemi tedariği ve navlun anlaşmaları hususunda sorunlar yaşanırdı. Deniz nakliyesi için öncelikle gemi ve gemicilerin hazır bulunması gerekirdi. Çoğunlukla taşımanın yapılacağı iskeleden veya yakın iskelelerden gemiler kiralanır yahut doğrudan İstanbul dan kiralanan gemiler, taşımanın yapılacağı iskeleye gönderilirdi. İskelelerde nakliye yapacak gemilerin bulunmaması gecikmelere sebep olurdu tarihinde Tersane-i amirede yapılacak gemiler için Kefe den birkaç defa kereste istenmiş ancak mevcut gemi bulunmadığından gönderilememiştir. Bunun üzerine kerestelerin, İstanbul a zahire getirmek için Kefe ye varan gemilere yüklenip gönderilmesine karar verilmiştir senesinde ise, Bolu dan Azak a gidecek kerestenin nakliyesi için gemilerin Bolu dan kiralanması emredilmiş, Bolu voyvodası ise, Bu tarafda sefîne tedariği mümkün değildir sefîneleri âsitaneden göndermeğe muhtâcdır şeklinde haber göndermiştir. Ancak devlet, bu durumun fazla navlun ücreti ile birlikte zaman kaybına da sebep olacağı düşüncesiyle yine Bolu dan tedarik edilmesini istemiştir 61. Aynı yıl içerisinde İstanbul dan Azak a eşya nakli için gemi tedariği konusunda yaşanan sorun ise, daha özel bir sebepten kaynaklanmaktadır. İstanbul dan Azak a kereste götüren gemiler, Azak kıyılarına yanaşamadığından keresteleri daha küçük kayıklar olan tonbazlara yükleyerek Azak a göndermiş, ancak tonbaz sahipleri gemi reislerinden navlun talep etmiştir. Bu durum, gemi reislerini zor durumda bırakmış ve bu olaydan sonra İstanbul daki gemi reisleri Azak a gitmekten çekinmişlerdir. Azak a eşya taşıyacak gemi bulamayan devlet, Azak a yanaşamayan gemilerdeki yükün boşaltıldığı tonbazlar için navlun talep edilmemesi hususunda Azak muhafızını uyarmıştır Deniz taşımacılığında nakliye öncesinde yaşanan temel sorun ise, gemicilerin talep ettikleri fazla navlun ücretiydi. Çoğunlukla devlet, fazla navlun talebini hoş karşılamayıp bu durumun önüne geçmeye çalışırdı senesinde fazla navlun talebinde bulunan gemiciler hakkında ilgili kadılar, kadîmü l-eyyâmdan berü ödenen yahut sene-i mezbûrede ödenen navlundan fazla navlun aldırılmaması ve almak isteyenlerin haklarından gelinmesi hususlarında uyarılmıştır 63. Bu hususta direnen gemiciler hakkında, tutulup hapsedilmeleri ve gemilerinin mîrîiçin alınmaları gibi kararlar verildiği de olurdu 64. Geçerli bir sebebi olan gemicilerin fazla navlun talebi ise, olumlu karşılanırdı senesinde gemici tedariğinde yaşadıkları sıkıntıdan dolayı fazla navlun talep eden gemi reislerinin talebi uygun görülmüştür 65. Deniz taşımacılığında uygulanan navlun konusunda, iskelelerde yolsuzluk yapıldığı da olurdu. Bir dönem Süveyş iskelesinde yüklenen miri gemilerin navlunları hususunda ortaya çıkan yolsuzluğun araştırılması için bir reis gönderilmiş ve navlunla ilgilenen Süveyş Kâtibi azledilerek yerine İskenderiye Kaptanı görevlendirilmiştir Deniz kazaları için bkz. Şenay Özdemir, Osmanlı Denizciliğinde Gemi Kazaları ve Dalışlar, OTAM, S. 19, Ankara 2006, s ; Kazuaki Sawai, Deniz Kazası Araştırmalarının Önemi ve Osmanlı Tarih Yazımındaki Yeri: Amasra da 1586 Tarihli Deniz Kazası, Toplumsal Tarih, S. 146, 2005, s ; Suraiya Faroqhi, Osmanlı da Kentler ve Kentliler, çev. Neyyir Kalaycıoğlu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul MD.6, h MAD.d.9906, s MAD.d.9906, s MD.3, h.203; İE.BH MAD.d.9934, s C.AS MD.7,h.1859

10 Navlun sorunlarının bir başka örneği ise, 1711 senesinde yaşanmıştır. Bergos iskelesinden Karaharman iskelesine kadar olan iskelelerden (Bergos, Ahyolu, Varna, Balçık, Kavarna, Mankalya, Köstence, Karaharman) Akkirman a yapılacak zahire nakli için gemiciler, gemici tedariğinde yaşadıkları sıkıntı dolayısıyla fazla navlun talep etmişlerdir. Sıkıntının sebebi ise, donanmada bulunan firkate, kancabaş ve kalyon gibi gemiler için gemiciler tutulmuş olmasıdır. Normal şartlarda bu nakliyat için zahirenin her kilesi için 8 akçe ödenirken, merkez ile gemiciler arasında yapılan pazarlık neticesinde 9,5 akçe olarak belirlenmiştir 67. Sonuç Devlet ekonomisinin sağlıklı bir şekilde işlemesinde, gelir ve giderlerin denetim altına alınması önemli bir konudur. Osmanlı Devleti, bu bakımdan alacağı vergiler kadar ödemesi gereken meblağları da kontrol altında tutmaya çalışmıştır. Gider kalemlerinden biri olan navlun ödemeleri için de benzer bir denetim uygulandığını söylemek mümkündür. Navlunun tespiti ve ödenmesi konusunda alışılmış bir uygulama takip edilmektedir. Bunun yanı sıra navlun ücretlerinde de genel olarak taşıma mesafesi esas alınarak sabit bir tarife uygulandığı görülmektedir. Bununla birlikte birtakım istisnai uygulamalar da söz konusudur. Bu durum, kimi zaman gemi/gemici tedariğinde yaşanan sıkıntılardan kimi zaman ise, savaş dönemi dolayısıyla yaşanan sorunlardan kaynaklanırdı. Zahire başta olmak üzere, mühimmat ve asker naklinde kullanılan deniz taşımacılığı için ödenen taşıma ücretlerinde zamana bağlı artışlar da olmuştur. Ancak bu artışlar, çoğu zaman düşük oranlarda olmuştur. Bu doğrultuda, navlun hususunda takip edilen sitemli bir uygulamanın varlığından söz etmek mümkündür. 475 Arşiv Belgeleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi KAYNAKLAR D.BŞM.d (Başmuhasebe Kalemi Defterleri) nr.1618 D.MKF.d (Mevkûfât Kalemi Defterleri) nr.30661, 27863, MAD.d (Maliyeden Müdevver Defterler) nr.2777, 9901, 9906, 9909, 9934, 9936, 21874, 10140, C.AS (Cevdet Askeriye) nr.76, 2605, 8966, 10196, 11462, 13217, 13536, 14350, 14512, 14638, 15299, , 25405, 27614, 28554, 28563, 35603, 40429, 41891, 43921, 45295, 46446, 49044, C.ML (Cevdet Maliye) nr İE.BH (İbnülemin Bahriye) nr.377, 695, 776 AE.SABH.I (Ali Emiri Abdülhamid I) nr AE.SAMD.II (Ali Emiri Ahmed II) nr AE.SAMD.III (Ali Emiri Ahmed III) nr , AE.SMST.II (Ali Emiri Mustafa II) nr C.AS.45295

11 Yayınlanmış Arşiv Belgeleri 3 Numaralı Mühimme Defteri, Özet ve Transkripsiyon, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara Numaralı Mühimme Defteri, Özet-Transkripsiyon ve İndeks II, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara Numaralı Mühimme Defteri, Özet-Transkripsiyon-İndeks I, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara Makale ve Kitaplar Aynural, Salih, İstanbul Değirmenleri ve Fırınları Zahire Ticareti ( ), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ankara Başarır, Özlem, XVIII. Yüzyılın Sonlarında Donanma-yı Hümâyûn Kalyonlar Mevâcibinin Karşılanması Örneğinde Osmanlı Mali Pratiğindeki Baskı ve Uzlaşma Tavrı, Asos Journal Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl:5, Sayı:39, Ocak 2017, s Bilgin, Arif, Osmanlı Saray Mutfağı ( ), Kitabevi Yayınları, İstanbul 2004., Osmanlı Sarayının İaşesi ( ), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Bostan, İdris, Osmanlı Bahriye Teşkilâtı: XVII. Yüzyılda Tersâne-i Âmire, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara , Osmanlılar ve Deniz - Deniz Politikaları, Teşkilat ve Gemiler, Küre Yayınları, İstanbul 2010., Gemi, DİA, c.xiv, İstanbul 1996, s Bulunur, K. İlker, 16. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu nda Deniz Taşımacılığı: Navlun ve İskerçe Sözleşmeleri, Journal of History Studies, Vol.6, Issue 3, Nisan 2014, s Emecen, F., XVI. Asrın İkinci Yarısında İstanbul ve Sarayın İâşesi İçin Batı Anadolu dan Yapılan Sevkıyât, Tarih Boyunca İstanbul Semineri, 29 Mayıs-1 Haziran 1988, Bildiriler, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1989, s Ertaş, M. Yaşar, Sultanın Ordusu (Mora Fethi Örneği ), Yeditepe Yayınevi, İstanbul Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul, haz. S. A. Kahraman Y. Dağlı, c.i, Kitap 2, İstanbul Faroqhi, Suraiya, Osmanlı da Kentler ve Kentliler, çev. Neyyir Kalaycıoğlu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul Güler, İbrahim, XVIII. Yüzyılda Sinop ta Gemi İnşa Teknolojisinin Altyapı, İstihkam, İstihdam, Üretim ve Pazarlama Sorunu, Türk Teknoloji Tarihi, 1. Türk Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi Bildirileri (15-17 Kasım 2001), İstanbul 2003, s Güçer, Lütfi, XVI-XVII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Hububat Meselesi ve Hububattan Alınan Vergiler, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1964.

12 Mantran, Robert, 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul Kurumsal, İktisadi, Toplumsal Tarih Denemesi, çev. M. A. Kılıçbay E. Özcan, c.i, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, Murphey, Rhoads, Provisioning Istanbul: The State and Subsistence in the Early Modern Middle East, Food and Foodways, S. 2, 1988, s Ostapchuk, Victor, XVI.ve XVII. Yüzyıl Kazak Deniz Akınları Karşısında Osmanlı Karadeniz i, çev. Sedat İşçi, Türk Denizcilik Tarihi, c.1, s Özdemir, Şenay, Osmanlı Denizciliğinde Gemi Kazaları ve Dalışlar, OTAM, S. 19, Ankara 2006, s Sawaı, Kazuaki, Deniz Kazası Araştırmalarının Önemi ve Osmanlı Tarih Yazımındaki Yeri: Amasra da 1586 Tarihli Deniz Kazası, Toplumsal Tarih, S. 146, 2005, s Ek-1: Farklı senelerde muhtelif iskeleler arasında yapılan nakliyede ödenen kile başı taşıma ücretleri 68 Tarih Nereden Nereye Navl/Kilebaşı 1670 İstanbul Tekirdağ İstanbul İsakçı İstanbul İsakçı İstanbul Azak İstanbul Azak 14 - İstanbul Bergos 5 - İstanbul Varna 6 - İstanbul Balçık 7 - İstanbul Mankalya 7 - İstanbul Köstence 7 - İstanbul Karaharman 7 - İstanbul Kili 8 - İstanbul İsmail 8 - İstanbul Tulca İstanbul İsakçı 8 - İstanbul Kalas MAD.d.9901, s.258; MAD.d.9901, s.259; MAD.d.9901, s.268; MAD.d.9934, s.51; MAD.d.9934, s.184; MAD.d.3180, s.57; MAD.d.9909, s.140; MAD.d.21874, s.154; MAD.d.21874, s.236; D.BŞM.d.1618; C.AS.45295; C.ML.2635; AE.SMST.II ; AE.SAMD.II ; AE.SABH.I ; İE.BH.695; D.MKF.d.27863; D.MKF.d.31472; D.MKF.d.29325; D.MKF.d

13 - İstanbul İbrail 10 - İstanbul Silistre 12 - İstanbul Niğbolu 14 - İstanbul Vidin 16 - İstanbul Akkirman 8 - İstanbul Özi 10 - İstanbul Kılburun 10 - İstanbul Gözleve 10 - İstanbul Kefe 10 - İstanbul Akıntıburnu 10 - İstanbul Taman 10 - İstanbul Temrük 13 - İstanbul Açu 13 - İstanbul Azak Bergos İsakçı Bergos İsakçı Bergos Tulca Bergos Akkirman Bergos Azak Bergos Azak 14 - Ahyolu İstanbul 6 - Ahyolu Özi 6 - Ahyolu Kefe 10 - Ahyolu Kerş ve Taman ve Açu 8 - Ahyolu Azak Varna İsakçı Varna Trabzon Varna İstanbul 6 - Varna Özi 6 - Varna Kefe 10 - Varna Kerş ve Taman ve Açu 8

14 - Varna Azak 14 - Balçık İstanbul 6 - Balçık Özi 6 - Balçık Kefe 10 - Balçık Kerş ve Taman ve Açu 8 - Balçık Azak Mankalya İsakçı 5 - Mankalya İstanbul 7 - Mankalya Özi 5 - Mankalya Gözlevi 8 - Mankalya Kefe 10 - Mankalya Kerş ve Taman ve Açu 12 - Mankalya Azak Köstence Azak Köstence İstanbul 4 - Köstence İstanbul 7 - Köstence Özi 5 - Köstence Gözlevi 8 - Köstence Kefe 10 - Köstence Kerş ve Taman ve Açu 12 - Köstence Azak Karaharman İsakçı Karaharman Akkirman 8 - Karaharman İstanbul 7 - Karaharman Özi 5 - Karaharman Gözlevi 8 - Karaharman Kefe Karaharman Kerş ve Taman ve Açu 12 - Karaharman Azak İsmail Vidin İsmail Özi 4

15 - İsmail İstanbul 8 - İsmail Özi 4 - İsmail Gözlevi 6 - İsmail Kefe 8 - İsmail Kerş ve Taman ve Açu 10 - İsmail Azak Kili İstanbul Kili Azak Kili Belgrad Kili Vidin Kili Vidin Kili Özi Kili İstanbul Kili Vidin Kili Özi Kili Özi Kili Azak 7 - Kili İstanbul 8 - Kili Özi 4 - Kili Gözlevi 6 - Kili Kefe 8 - Kili Kerş ve Taman ve Açu 10 - Kili Azak Tulca Azak Tulca Özi Tulca İstanbul 10 - Tulca İstanbul Tulca Özi 4 - Tulca Gözlevi 6 - Tulca Kefe 8 - Tulca Kerş ve Taman ve Açu 10

16 - Tulca Azak İsakçı Kili İsakçı İstanbul İsakçı Demirkapı İsakçı Vidin İsakçı Özi İsakçı Akıntıburnu Akkirman Özi Akkirman Özi 3 - Akkirman İstanbul 8 - Akkirman Özi 3 - Akkirman Gözlevi 5 - Akkirman Kefe 7 - Akkirman Kerş ve Taman ve Açu 9 - Akkirman Azak İbrail İsakçı 1, İbrail Kalas İbrail Özi İbrail Özi 12 - İbrail İstanbul 10 - İbrail Özi 6 - İbrail Gözlevi 8 - İbrail Kefe 10 - İbrail Kerş ve Taman ve Açu 12 - İbrail Azak Kalas Özi Kalas Azak Kalas İstanbul 10 - Kalas Özi 6 - Kalas Gözlevi 8 - Kalas Kefe 10

17 - Kalas Kerş ve Taman ve Açu 12 - Kalas Azak Silistre İsakçı Silistre İsakçı Silistre Vidin 4, Silistre Vidin Silistre İsakçı Silistre Kili Silistre İsakçı Silistre İsakçı Ruscuk Silistre Ruscuk Kalas Ruscuk İsakçı Ruscuk İsakçı Ruscuk Kili Ruscuk Vidin Ruscuk Belgrad Ruscuk Kili Ruscuk İsmail Ruscuk Kili Ruscuk İsakçı Ruscuk İsakçı Ruscuk Vidin Ziştovi İsakçı Ziştovi Belgrad Ziştovi İsmail Ziştovi İsakçı Ziştovi Vidin Ziştovi Fethülislam Niğbolu Kalas Niğbolu İsakçı 4

18 1680 Niğbolu Kili Niğbolu Vidin Niğbolu Belgrad Niğbolu İsakçı Niğbolu Vidin Niğbolu Fethülislam Vidin Belgrad Vidin Belgrad 2 483