İZMİR İLİ KEMALPAŞA YÖRESİNDE MEYVE ÜRETİCİLERİNİN ÇEVRE ANLAYIŞI VE BUNUN TARIMSAL UYGULAMALARA YANSIMASI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

Transkript

1 İZMİR İLİ KEMALPAŞA YÖRESİNDE MEYVE ÜRETİCİLERİNİN ÇEVRE ANLAYIŞI VE BUNUN TARIMSAL UYGULAMALARA YANSIMASI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Yrd.Doç.Dr.Şule IŞIN * 1. GİRİŞ Sanayileşmenin giderek artması, yeni enerji kaynağı arayışları ve teknolojinin hızla gelişimi ülkelerin refah düzeyini artırmakta ancak birçok sorunu da beraberinde getirmektedir. Şüphesiz bu sorunlardan son yıllarda en fazla sözü edileni çevre sorunları dır. Başlangıçta yalnızca sanayileşmenin bir sonucu olarak gelişmiş ülkelerde sözü edilen bu soruna artık tarım sektörü de katılmaktadır. Üstelik tarımın çevre ve çevre sorunları ile çok yönlü bir etkileşim içinde olduğu da düşünülmektedir. Çünkü tarımsal üretimin bir yandan gelişmiş teknolojiyi kullanarak çeşitli çevre sorunları yarattığı, diğer yandan da özellikle sanayi tarafından yaratılan çevre sorunlarından olumsuz etkilendiği düşünülmektedir. Tarımda yeni teknolojinin uygulanması verimliliği artırmış, ancak bunun sonucunda önemli sorunlar da ortaya çıkmıştır. Tarımsal kökenli kirliliğin özellikle kimyasal ilaçlar, yapay gübreler, sulama, hormon kullanımı, toprak işleme, bitki artıklarının yakılması gibi uygulamalardan kaynaklandığı ifade edilmektedir (Topbaş, Brohi ve Karaman, 1998, s:194). Tarımsal üretimde kullanılan kimyasal ilaçların verimi önemli ölçüde artırdığı bilinmektedir. Ancak zararlı böceklerin zamanla dirençli hale gelmesi, etkili maddelerin zamanla toprakta birikimi, bazı bitki ve hayvanlar için zararlı oluşu, bunun yanında insan sağlığı için de çeşitli açılardan tehlikeli oluşu bu kimyasalların dikkatli kullanılmasını gerektirmektedir. Yapay gübrelerin de verim ve kalite üzerindeki olumlu etkileri yanında aşırı dozlarda ve bilinçsizce kullanımının; içme sularının kirlenmesi, göl ve akarsuların ötrifikasyonu, bitkiye olumsuz etkisi gibi nedenlerle çevreye zarar verdiği ifade edilmektedir (Kansu, 1996, s:6). Gelişmiş ülkelerde çevre sorunlarının temelinde hızlı kalkınma ve sanayileşme olduğu ve sanayileşmenin nitel açıdan değerlendirilme zorunluluğu artık anlaşılmıştır. Çevre için asıl önemli olan noktanın gelişmekte olan ülkelerdeki ilkel planlama, kontrolsuz bir sanayileşme ve kalkınma olduğu belirtilmektedir. Bu ülkelerde özellikle kimyasal ilaç kullanımının üzerinde dikkatle durulması gerektiği vurgulanmaktadır (A.İlkin, E.İlkin, 1991, s:23). Türkiye de, tarımda özelikle entansif üretimin yapıldığı bazı bölgelerde aşırı ve bilinçsizce yapay gübre ve kimyasal ilaç kullanıldığı bilinmektedir. Ayrıca bazı bölgelerde tarım aleyhine gelişen sanayinin de tarım sektörü üzerinde olumsuz etkileri olmaktadır. Çevre ve çevre sorunları konusu son yıllarda Türkiye de de önem kazanmış, ancak bunun genellikle kentsel özelliği üzerinde durulmuştur. Oysa daha önce de belirtildiği gibi bu konuda tarım kesimindeki yanlış uygulamaların da bir tehdit unsuru oluşturduğu gözden uzak tutulmamalıdır. Hızlı ve kontrolsuz sanayileşme ve kentleşmenin verimli tarım toprakları üzerindeki baskısı tarım alanlarının hızla azalmasına neden olmakta, verim artırıcı uygulamaların ağırlık kazanması gündeme gelmektedir. Dolayısıyla tarım sektörü bir yandan mevcut çevre sorunlarından olumsuz etkilenmekte, bir yandan kendisi yeni çevre sorunları yaratmakta, diğer yandan uzun dönemde kendi yarattığı çevre sorunlarından etkilenir duruma geleceği endişesi yaşanmaktadır. * E.Ü.Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Bornova, İzmir.

2 Bu araştırmada belirli bir yöredeki üreticilerin çevre ve çevre sorunları konusundaki görüşleri ve bu görüşlerin kendi tarımsal uygulamalarına yansıma biçimi incelenmiştir. Bir başka ifadeyle üreticilerin çevre konusundaki tutum ve davranışlarının karşılaştırılması hedeflenmiştir. 2. MATERYAL ve YÖNTEM Bu araştırmanın ana materyalini İzmir ili Kemalpaşa ilçesinde bulunan 61 üreticiden anket yoluyla elde edilen bilgiler oluşturmaktadır. İşletme düzeyinde elde edilen veriler 1999 yılı üretim dönemini kapsamaktadır. Kemalpaşa ilçesi sahip olduğu tarımsal potansiyeli nedeniyle İzmir ilinde önemli bir yere sahiptir. Yörede tarım ve sanayi iç içe bulunmaktadır. Bu nedenle, hızlı ve plansız sanayileşmenin yöre tarımı üzerinde önemli etkileri de görülmektedir. Bir yandan mevcut sanayiden üreticilerin etkilenme durumunu ortaya koymak, diğer yandan entansif tarım tekniklerinin uygulandığı meyve üretiminde üreticilerin çevre konusundaki eğilimlerini belirlemek amacıyla Kemalpaşa ilçesi araştırma yöresi olarak seçilmiştir. İlçe Tarım Müdürlüğü elemanlarından alınan bilgiler doğrultusunda kiraz, şeftali ve çekirdeksiz kuru üzüm üretiminin yoğun olarak yapıldığı Armutlu, Ören ve Bağyurdu beldeleri ile Yiğitler köyü araştırma kapsamına alınmıştır. Örnek hacmini belirleyebilmek amacıyla beldelerde Çiftçi Malları Koruma Dairesi Başkanlıklarından ve Yiğitler köyünde de muhtarlıktan alınan bilgiler doğrultusunda, tarımla uğraşan üretici sayısı belirlenmiştir. Yetkililerle yapılan görüşmeler sonucunda işletmesinde her üç meyveye yer veren üreticilerin oranı yaklaşık % 75 olarak saptanmıştır. Oransal örnekleme (Newbold, 1995, s:764) kullanılarak aşağıdaki formül yardımıyla % 90 önem düzeyinde % 10 hata payı ile örnek hacmi saptanmış ve 61 üretici ile görüşülmesinin yeterli olacağı belirlenmiştir. Np(1 p) n = 2 ( N 1) σ + p(1 p) px n = örnek hacmi N = populasyon p = her üç meyveyi de yetiştirenlerin oranı (0.75) (1-p) = yetiştirmeyenlerin oranı (0.25) σ px 2 = varyans (α = 0.10 için σ px =0.0547) Araştırma kapsamına alınacak üreticiler belde ve köylerdeki toplam üretici sayıları dikkate alınarak orantılı olarak dağıtılmıştır. Buna göre Armutlu da 18, Bağyurdu nda 21, Ören de 15 ve Yiğitler de 7 üretici olmak üzere toplam 61 üretici daha önce belirtilen kayıtlardan tesadüfi olarak seçilmiştir. Örnek hacminin % 25 ini oluşturacak şekilde 15 yedek üretici belirlenmiştir. Anket çalışmasından elde edilen bilgiler genel olarak ortalama ve yüzde hesaplarından yararlanılarak değerlendirilmiştir. Araştırmada üreticilerin çevre ve çevre sorunlarından ne anladıklarının yanı sıra, genel olarak tarımsal üretimin, bunun içinde de kimyasal ilaç, yapay gübre, hormon gibi tarımsal kimyasalların çevre sorununa yol açıp açmadığı konusunda düşünceleri alınmıştır. Üreticilerin çevre konusundaki anlayışlarının kendi uygulamalarına yansıması, çeşitli kimyasalları kullanırken başvurduğu bilgi kaynakları, uygulama biçimleri vb. konulardaki davranışları da ortaya konmuştur. Üreticilerin çevre konusundaki görüşleri ile bunun uygulamaya yansıma durumunu belirlemek amacıyla khi-kare analizi yapılmıştır. Khi-kare analizinde gözlerin beklenen değerinin 1 den az olmaması, beklenen değeri 5 den az olan gözlerin sayısının toplam göz sayısının % 20 sini geçmemesi prensibine uyulmuştur. Bu prensibe uymayan sonuçlar değerlendirme dışı bırakılmıştır. 2

3 3. ARAŞTIRMA BULGULARI 3.1. Araştırma Kapsamına Alınan Üreticilerin Genel Özellikleri Araştırma kapsamına alınan üreticilerin yaş ortalaması dir. Üreticiler yıldır tarımla uğraşmakta, 31 yıldır meyvecilik yapmaktadırlar. Öğrenim süresi ise ortalama olarak 5.71 yıldır. İncelenen üreticilerden 20 si (% 32.8) herhangi bir kooperatife ortak olmadığını belirtmiştir. Üreticilerden 25 i Tarım Kredi Kooperatifine ortaktır. Görüşülen üreticilerden 12 si (% 19.7) kooperatifleşmenin herhangi bir yarar sağlamadığına inanmakta, 49 üretici ise (% 80.3) kooperatifleşmeyi ürün pazarlaması ve girdi sağlamadaki kolaylıklar gibi nedenlerle yararlı görmektedir. Ancak, bunun uygulamada tam olarak işlemediğini de belirtmektedirler. Üreticilerin tarımsal uygulamalarına ilişkin olarak yörede bulunan tarım teşkilatı ile olan ilişkilerinin de ortaya konması yararlı görülmektedir. Araştırma kapsamına alınan 61 üreticiden 40 ı (% 65.6) yöredeki tarım teşkilatına hiç uğramadığını ve bilgi alışverişinde bulunmadığını ifade etmiştir. 10 üretici (% 16.4) özellikle yörede bulunan ziraat teknisyeni ile sık sık görüşerek bilgi aldığını, kalan 11 üretici de (% 18.0) ayda bir hem yörede bulunan ziraat teknisyeni ile hem de İlçe Tarım Müdürlüğü elemanları ile görüştüklerini ifade etmişlerdir. Araştırma kapsamına alınan yörede yalnızca bir belde ve köyde ziraat teknisyeni bulunmaktadır. Diğer beldelerde bulunan üreticiler yörelerinde ziraat teknisyeni olmamasını önemli bir sorun olarak görmektedirler İncelenen İşletmelerde Ortalama İşletme Genişliği ve Ürün Deseni İncelenen işletmelerde ortalama işletme genişliği 33.6 dekardır. İşletmelerde en fazla yer verilen üretim dalları kiraz, şeftali ve çekirdeksiz kuru üzümdür. Bunların yanında az da olsa zeytin, erik, armut, kayısı, buğday, arpa ve sebzeye de yer verilmektedir. 11 işletmede küçük çapta hayvancılık yapılmaktadır İncelenen Üreticilerin Çevre ve Çevre Sorunları Konusundaki Düşünceleri Çevre; insan ya da başka bir canlının yaşamı boyunca ilişkilerini sürdürdüğü dış ortam olarak tanımlanmaktadır. Hava, su ve toprağın bu çevrenin fiziksel unsurlarını, insan, hayvan ve diğer mikroorganizmaların ise biyolojik unsurlarını oluşturduğu belirtilmektedir (Topbaş, Brohi ve Karaman, 1998, s:3). Araştırma kapsamına alınan üreticilerin çevre kavramı konusundaki görüşleri incelenmiştir. Üreticilerin büyük çoğunluğu (% 41.0) çevreyi yaşadığımız yer olarak tanımlamıştır. Yine üreticilerin % 41.0 i çevre deyince öncelikle temizlik kavramının aklına geldiğini belirtmiştir. 10 üretici (% 16.4) yeşil alan ve doğayı çevre olarak tanımlamakta, 1 üretici ise bu konuda fikri olmadığını belirtmiştir. Çevre kirliliği, doğanın temel fiziksel unsurları olan hava, su ve toprak üzerinde olumsuz etkilerin oluşması ile ortaya çıkan ve canlı ögelerin hayati aktivitelerini olumsuz yönde etkileyen çevre sorunları olarak tanımlanmaktadır (Topbaş, Karaman ve Brohi, 1998, s:3). Araştırma kapsamına alınan üreticilerden 31 i (% 50.8) çevre sorununu çevrenin çeşitli yollarla zarar görmesi şeklinde algılamaktadır. 8 üretici ise bu konuda herhangi bir fikri olmadığını belirtmiştir (Çizelge 1). İşşizlik, eğitim, sağlık, sanayileşme, sosyal güvenlik, kredi, kooperatifleşme, orman alanlarının azalması ve tarım reformu gibi diğer önemli sorunlar içinde çevre sorunlarının yerini belirlemek amacıyla üreticilerin görüşleri alınmıştır. Bu amaçla anılan sorunlara önem düzeyine göre 1 en az önemli, 10 en önemli olmak üzere üreticilerin puan vermesi istenmiştir. Eğitim, üreticiler tarafından en önemli sorun olarak 3

4 görülmektedir (8.3). Bunu sırasıyla işsizlik (7.3), sağlık (7.0), kredi (6.9) ve kooperatifleşme (6.0) izlemektedir. Çevre 6. sırada yer almaktadır (5.4). Bir başka araştırmada üreticilerin en önemli gördüğü sorun işsizlik olarak belirlenmiş, çevre sorunlarının ise 5. sırada yer aldığı saptanmıştır (Gökçe, 1995, s:41). Çizelge 1. İncelenen Üreticilerin Çevre Sorunları Hakkındaki Görüşleri Oranı Üretici sayısı (%) Bilmiyor Çevrenin zarar görmesi Hava kirliliği Gürültü ve çöp Hava kirliliği ve gürültü Su kirliliği Sanayileşme TOPLAM Üreticiler arasında çevre ve çevre sorunlarına ilişkin olarak en fazla belediyelerin ilgili olduğu düşünülmekte, bunun yanında Çevre Bakanlığı da üreticilerin çoğu tarafından bilinmektedir (Çizelge 2). Çizelge 2. İncelenen Üreticilerin Çevre ve Çevre Sorunları İle İlgili Kuruluşlar Konusundaki Görüşleri Üretici sayısı Oranı (%) Bilmiyor Belediye Belediye, İlçe Tarım Müd., Kaymakamlık Belediye, Sağlık Müd., İlçe Tarım Müd Belediye, Çevre Bakanlığı Çevre Bakanlığı TOPLAM Üreticiler arasında yukarıda belirtilen kuruluşların genel olarak görevlerini yerine getirmediği düşüncesi hakimdir. 38 üretici (% 62.3) bu kuruluşların görevlerini yerine getirmediğini, 6 üretici (% 9.8) bu kuruluşların çevre ve çevre sorunları konusunda kısmen etkili olabildiğini, 17 üretici (% 27.9) ise bu kuruluşların görevlerinde oldukça başarılı olduğunu belirtmiştir. Çevrecilik konusunda üreticiler çoğunlukla doğayı ve yeşili koruma şeklinde görüş bildirmiştir (% 55.7). Bunun yanında çevre konusunda bilinçlenme (% 8.2), çevre kirliliğine karşı önlem alma (% 14.8) gibi tanımlamalar da yapılmıştır. Üreticilerin % 21.3 ü bu konuda bir fikri olmadığını belirtmiştir. Üreticilerin çoğunluğu çevre konusundaki bilgileri yörede bulunan çevre sorunlarını gözlemleyerek edindiğini bildirmiştir (% 44.3). Gazete ve televizyon da çevre konusunda bilgi edinmede önemli bir araç durumundadır (% 37.7). Bunun yanında yörede bulunan ziraat teknisyeninden ve arkadaşlarından çevre ve çevre sorunları konusunda bilgi aldığını belirten üreticiler de bulunmaktadır. Ele alınan üreticilerden yalnızca 12 si çevre konusunda düzenlenen bir toplantıya katıldığını belirtmiştir. Üreticilerden 11 i (% 18.0) bulundukları yörede herhangi bir çevre sorunu olmadığını belirtmiştir. Yörede bulunan fabrikaların atıklarının derelere karışması, evsel atıklar, yörede bulunan tavukçuluk işletmeleri, kanalizasyon yetersizliği gibi sorunlar üreticiler tarafından önemli çevre sorunları olarak görülmektedir (Çizelge 3). 4

5 Çizelge 3. Üreticilerin Yörede Bulunan Çevre Sorunları Konusundaki Görüşleri Oranı Üretici sayısı (%) Çevre sorunu yok Tavukçuluk işletmeleri Çöp Fabrika atıklarının derelere karışması Fabrikaların kokusu Hava kirliliği Gürültü Tarım alanlarının bozulması Kanalizasyon TOPLAM Araştırma kapsamına alınan yörede bulunan üreticilerden 27 si (% 44.3) yakın çevrelerinde herhangi bir sanayi kuruluşu bulunmadığını belirtmiştir. Bulundukları yörede sanayi kuruluşu olan üreticilerden 3 ü (% 4.9) bu kuruluşların çevreye bir zararı olmadığı görüşündedir. 31 üretici (% 50.8) ise bu kuruluşların yörede atık sular, koku vb. nedenlerle çevre kirliliğine yol açtıklarını ifade etmişlerdir. Sözü edilen kuruluşlar genellikle tarıma dayalı sanayi ve kimya sanayi işletmeleridir. Görüşülen üreticilerin çoğunluğu yaşadıkları çevrede önemli sorunların olduğunu belirtmiştir. Üreticilerin önemli bir kısmı bu sorunların nasıl çözümleneceği konusunda bir görüşe sahip bulunmamaktadır (% 39.3). 8 üretici bu konuda bireylerin üzerine düşeni yapmasıyla sorunların çözümlenebileceğini, diğer üreticiler ise bu sorunların çözümünün belediye ve Çevre Bakanlığının sorumluluğunda olduğunu belirtmişlerdir. Üreticilerin bir anlamda çevre konusundaki bilinç düzeylerini ortaya koyabilmek amacıyla genel olarak tarımın ve meyveciliğin çevre sorunlarına neden olup olmadığı konusundaki görüşleri de alınmıştır. İncelenen üreticilerin 31 i (% 50.8) tarımsal üretimin hiçbir şekilde çevreye zararı olmadığını, bunlardan 2 üretici tersine tarımın diğer çevre sorunlarından etkilendiğini belirtmiştir. 24 üretici tarımın çevreye zararı olabileceğini, 6 üretici de belki zararı olabileceğini ifade etmiştir. Tarımın çevreye zarar verebileceğini düşünen 30 üreticiden önemli bir kısmı bunu yalnızca bilinçsiz kimyasal ilaç kullanımı (% 43.3) ya da hem ilaç hem de gübre kullanımı (% 40.0) şeklinde ifade etmiştir. Bunun yanında 2 üretici (% 6.7) tarım kesiminde özellikle hayvancılık işletmelerinin çevre sorunu yaratabileceğini, 3 üretici de (% 10.0) bu konuda fikri olmadığını belirtmiştir. Meyvecilik, üreticiler tarafından çevreye daha az zarar verici olarak görülmektedir. 25 üretici meyveciliğin aşırı ilaç ve gübre kullanımı, hastalık ve zararlı taşıyan çubukların sağa sola atılması nedeniyle çevreye olumsuz etkilerinin olabileceğini ifade etmiştir. Çizelge 4. Üreticilerin Tarımsal Girdilerin Çevreye Verebileceği Zarar Konusundaki Görüşleri Yapay Gübre K.İlaç Hormon Ü.sayısı Oranı(%) Ü.sayısı Oranı(%) Ü.sayısı Oranı(%) Hiç zararlı değil Biraz zararı olabilir Zararlı TOPLAM

6 Özellikle kimyasal ilaç, yapay gübre kullanımının çevreyi olumsuz etkilediği, hormon ya da bitki geliştiricilerin de insan sağlığına zararlı olduğu bilinmektedir. Araştırma kapsamına alınan üreticilerin sözü edilen girdilerin çevreye zararlı olup olmayacağı konusundaki görüşleri de alınmıştır. Üreticilerin tamamına yakını üretimde hormon kullanımını insan sağlığına zararlı olarak gördüklerini belirtmişlerdir (Çizelge 4). Çeşitli girdilerin çevreye hangi zararları verebileceği konusunda üreticiler değişik görüşler belirtmişlerdir. Özellikle kimyasal ilaç ve yapay gübrelerin doğal çevreye zarar verdiğini, birçok hayvan türünün (tavşan, yılan vb.) bu nedenle yörede yok olduğunu gözlemlediklerini ifade etmişlerdir (Çizelge 5). Çizelge 5. Üreticilerin Tarımsal Girdilerin Çevreye Zarar Veriş Şekilleri Konusundaki Görüşleri Y.Gübre K. İlaç Hormon Bilmiyor Hemen yiyince zehirleyebilir Toprağı çoraklaştırıyor Suyu kirletiyor İnsan sağlığına zararlı Hayvanlara zararlı Bitkiye zararlı TOPLAM Buraya kadar araştırma kapsamına alınan üreticilerin çevre ve çevre sorunları, bu sorunların kaynakları vb. konularda görüşleri alınmıştır. Genel olarak ele alınan üreticilerin çevre ile ilgili konuları izledikleri, çevre sorunlarına karşı duyarlı oldukları söylenebilir. Ancak burada önemli olan nokta üreticilerin bu bilinç düzeyini kendi uygulamalarına da yansıtabilmeleridir. Yukarıda da belirtildiği gibi, üreticilerin çoğunluğu çeşitli kimyasalları çevre için zararlı görmektedir. Bu nedenle ele alınan üreticilerin kendi tarımsal uygulamalarının incelenmesinin de yararlı olacağı düşünülmektedir İncelenen Üreticilerin Tarımsal Uygulamalardaki Davranış Biçimleri Araştırmanın bu bölümünde, üreticilerin hayvansal atıkları saklama biçimi, gübre ve ilaç kullanımındaki bilgi kaynakları, uygulama biçimleri gibi konulara yer verilmiştir. Araştırma kapsamına alınan üreticilerden 11 i hayvancılıkla uğraşmaktadır. Bu üreticilerden yalnızca 2 si (% 18.2) hayvansal atıkları çukurda ve üstü kapalı olarak saklamaktadır. Bu konu ile ilgili olarak yapılan başka bir araştırmada da benzer bulgulara ulaşılmış, görüşülen üreticilerin yalnızca % 6.1 inin hayvansal atıkları kapalı yerlerde biriktirdikleri saptanmıştır (Gökçe, 1995, 40). İncelenen üreticiler arasında hormon kullanımı yaygın olmayıp, yalnızca 2 üretici ilaç bayisinin önerisiyle üzümde hormon kullandığını belirtmiştir. Üreticiler hem yapay gübre hem de hayvan gübresi kullanmaktadır. Ele alınan üreticilerden yalnızca 13 ü (% 21.3) toprak tahlili yaptırdığını belirtmiştir. Toprak tahlili yaptıran 7 üretici tahlili gerekli gördüğünü ve tahlil sonuçlarına aynen uyduklarını ifade etmişlerdir. 6 üretici ise hangi gübreyi kullanacağını merak ettiği için topraklarını analiz ettirdiğini, ancak tahlil sonuçlarını dikkate almadığını belirtmişlerdir. İncelenen üreticilerden çoğunluğu (% 67.2) gübre miktarını kendi deneyimlerine bağlı olarak belirlediğini ifade etmiştir. Bunun yanında yöredeki ziraat teknisyeninin görüşünü alan üreticiler, deneyimli üreticilerin önerilerini dikkate alan üreticiler de bulunmaktadır. Ele alınan üreticilerden büyük çoğunluğu (% 70.5) gübre miktarını göz kararı ile belirlemekte, % 29.5 i ise ölçek kullanmaktadır. 6

7 Üreticilerin kimyasal ilaç kullanımı konusundaki davranışları da incelenmiştir. Üreticilerin % 47.5 i ilacın cinsi, dozu, uygulama zamanı gibi konularda kendi deneyimlerine göre hareket ettiklerini belirtmişlerdir. Üreticilerin ilaçlama zamanına karar vermelerinde de deneyimlerinin önemli rolü bulunmaktadır. İncelenen üreticilerden yalnızca 5 i (% 8.2) yöredeki ziraat teknisyeninin ilaçlama zamanını haber vermesini beklediğini ve ilaçlamayı buna göre yaptığını belirtmiştir. Üreticilerin % 34.4 ü hastalık ve zararlıyı görünce, % 13.1 i koruma amacıyla önceden, % 4.9 u herkes attığı için ilaçlama yaptığını ifade etmiştir. 24 üretici ise (% 39.4) deneyimlerine göre ilaçlama zamanına karar vermektedir. İncelenen üreticilerden tamamı ilaç ambalajının üzerindeki yazılı uyarıları okuduğunu belirtmiştir. 33 üretici (% 54.1) yazılı uyarıları ve önerilen dozu dikkate almakta, 27 üretici (% 44.3) ilaç dozunu biraz fazla kullanmakta, 1 üretici ise önerileri dikkate almamaktadır. Tarım ilaçlarının çevreye olduğu kadar uygulama sırasında üreticilere de zararı olabilmektedir. Bu amaçla üreticilerin ilaçlama yaparken herhangi bir önlem alıp almadığı da saptanmaya çalışılmıştır. İncelenen üreticilerden hiçbiri ilaçlama yaparken özel bir giysi giymemektedir. 11 üretici (% 18.0) ilaçlama yaparken sigara içtiğini, 32 üretici (% 52.5) de ağzını örtmediğini belirtmiştir. Boş ilaç ambalajlarının da gerek çevre gerekse de insan sağlığı açısından zararlı olabileceği bilinmektedir. Ele alınan üreticilerden çoğunluğu (% 34.4) boş ilaç ambalajlarını rastgele attığını belirtmiştir. 6 üretici (% 9.8) ise ambalajın özelliğine göre yaktığını ya da gömdüğünü ifade etmiştir. Boş ilaç ambalajlarını çöpe atanların oranı % 11.5, yalnızca yakanların oranı % 18.0, yalnızca gömenlerin oranı ise % 26.3 dür. Ele alınan üreticiler meyveye göre değişmekle birlikte hasattan en son ortalama gün önce ilaçlama yapmaktadırlar. Görüşülen üreticilerin tamamı kendi tükettikleri ürünlere de aynı miktar gübre ve ilaç kullandıklarını belirtmişlerdir. Üreticiler tarafından bunun nedenleri; kullanılan gübre ve ilaç miktarının az olduğu için insan sağlığı açısından tehlike taşımadığı (% 57.4) ve bazı ağaçlara daha az gübre ve ilaç kullanıldığı ya da hiç kullanılmadığı zaman, hastalık ve zararlıların diğer ağaçlara daha çabuk bulaşabileceği (% 42.6) şeklinde açıklanmıştır İncelenen Üreticilerin Çevre Konusundaki Görüşlerinin Kendi Uygulamalarına Yansımasının Değerlendirilmesi Ele alınan üreticilerin çevre ve çevre sorunları konusundaki tutumlarını kendi tarımsal uygulamalarına tam olarak yansıtamadığı düşünülmektedir. Yukarıda da belirtildiği gibi üreticiler bir yandan gübre, ilaç gibi kimyasalları çevre ve insan sağlığı açısından zararlı görmekte, ancak bunların kullanımında gerekli özeni göstermemektedirler. Bir başka ifadeyle, üreticiler arasında bu konuda bir tutum ve davranış farklılığı görülmektedir. Üreticiler arasında en sık kullanılan ilaçlar; Dursban 4, Hektavin 85, Lebaycid, Karate 5, Zolone, Supracide, Comite, Mavrik, Basudin gibi ilaçlardır. 5 üretici bağda folidol kullandığını belirtmiştir. Bunlar arasında içerdikleri etkili madde gereği Dursban 4 (chlorpyrifos-ethyl), Hektavin 85 (carbaryl), Lebaycid (fenthion), Folidol (parathion-methyl) gibi ilaçların özellikle arılara ve doğal çevreye zararlı olduğu belirtilmektedir (Öztürk, 1990, çeşitli sayfalar). Ancak daha önce de belirtildiği gibi, üreticilerin çoğu uygulamada gerekli önlemleri almamaktadır. Üzerinde önemle durulması gereken bir diğer nokta da, üreticilerin ilaçların etkili madde içerikleri konusundaki bilgilerinin zayıf oluşudur. Örneğin; kirazda yaprak büken için kullanılan Zolone (phsalone) arılara tehlikesiz ilaçlar grubunda yer almaktadır. Ancak üreticiler bu özelliği 7

8 arıları bile öldürmüyor şeklinde yorumlamakta ve bu ilacı aşırı dozlarda kullanmanın herhangi bir sakınca yaratmayacağını düşünmektedirler. Üreticilerin çevre konusundaki görüşleri ve uygulamaları arasındaki benzerlik ya da farklılıkları ortaya koyabilmek amacıyla khi-kare analizi yapılmıştır. Ele alınan değişkenlerin tümü için bu analizler yapılmış, ancak khi-kare analizi açısından yorumlamaya uygun olmayan sonuçlar burada verilmemiştir. Sonuçları yorumlamaya olanaklı kılabilmek amacıyla bazı değişken gruplarının birleştirilmesi yoluna gidilmiştir. Yapay gübrelerin çevreye zararı konusunda farklı görüş bildirenlerle, gübre miktarını göz kararı ya da ölçekle belirleyenler arasında yapılan khi-kare analizi sonucunda istatistiksel bir farklılık olmadığı saptanmıştır (χ 2 =4.034, sd:2, p=0.133). Üreticilerin bazıları gübreyi değişik açılardan zararlı görseler bile miktarını göz kararı belirlemektedirler. Dolayısıyla bu konuda üreticiler arasında bir tutum ve davranış farklılığı bulunmaktadır. Üreticiler gübreyi çeşitli açılardan çevreye zararlı görmelerine rağmen gübre kullanım kararları konusunda en fazla kendi deneyimlerinden yararlanmaktadırlar, istatistiksel olarak da gübrenin çevreye zararı konusunda farklı görüş bildirenlerle (gübrenin çevreye biraz zararı olabilir diyenlerle zararı olabilir diyenler birleştirilmiştir), gübre miktar ve çeşidini yalnızca kendi deneyimlerine göre belirleyenler ve bu konuda öneri alanlar arasında anlamlı bir farklılık bulunamamıştır (χ 2 =2.496, sd:1, p=0.114). Bir başka ifadeyle üreticiler gübreyi çevre açısından zararlı görseler bile, herhangi bir öneri almaksızın kendi deneyimlerine göre kullanıma devam etmektedirler. İlaç kullanımına ilişkin olarak da yorumlanabilir sonuçlara ulaşabilmek amacıyla aynı düzenlemeler ışığında değerlendirmeler yapılmış ve benzer sonuçlar elde edilmiştir. Üreticiler tarımsal ilaçları çeşitli açılardan zararlı görmekte ancak gene de ilaç çeşidini, dozunu kendi deneyimlerine göre belirlemektedirler (χ 2 =0.698, sd:1, p=0.404). Boş ilaç ambalajlarının uygun koşullarda yok edilmesi gerektiği üreticiler tarafından da belirtilmiştir. Ancak uygulamada üreticilerin çoğunluğunun bu artıkları rastgele, herhangi bir önlem almaksızın attıkları saptanmıştır. Tarımsal ilaçların çevreye farklı etkileri ile boş ambalajların yok edilme şekilleri (önlem alanlar ve almayanlar) konusunda yapılan analiz sonucunda istatistiksel olarak bir farklılığın olmadığı saptanmıştır (χ 2 =0.723, sd:1, p=0.395). Üreticiler bir yandan ilaçları çevre konusunda zararlı görmekte, diğer yandan atık ambalajların saklanması konusunda herhangi bir önlem almamaktadırlar. Bu konuda da üreticilerin tutum ve davranışlarının uyumlu olmadığı düşünülmektedir. Tarım ilaçlarının çevreye zararlı olup olmadığı görüşü ile ambalajların üzerindeki önerilere uyup uymama konusunda da istatistiksel olarak bir farklılık olmadığı saptanmıştır (χ 2 =0.950, sd:1, p=0.330). Bu sonuca göre ilacın çevreye zararlı olduğunu düşünen üreticilerin de ambalajlardaki yazılı uyarıları dikkate almadığı düşünülmektedir. 4. SONUÇ ve ÖNERİLER Buraya kadar yapılan açıklamalardan araştırma kapsamına alınan üreticilerin çevre ve çevre sorunları konusunda oldukça fazla bilgiye sahip oldukları ve bu konuda duyarlı oldukları sonucuna varılabilir. Ancak bu bilgilerin uygulamaya aktarılabildiğini söylemek güçtür. Ele alınan yörede çeşitli sanayi kuruluşları bulunmaktadır ve bunların çeşitli şekillerde çevreye zarar verdiği üreticiler tarafından da dile getirilmiştir. Özellikle yöredeki su kaynaklarının giderek kirlenmesi, doğal çevrenin bozulması üreticilerin de dikkatini çekmektedir. 8

9 Ancak üreticilerin tarımsal üretimdeki yoğun girdi kullanımı nedeniyle kendilerinin de uzun dönemde benzer sorunlara yol açabilecekleri konusundaki endişeleri fazla değildir. Gübre, ilaç gibi girdilerin çevreye çeşitli zararları olduğu belirtilse de bunların uygulamaları sırasında temel noktalar dikkate alınmamaktadır. Gerek gübre gerekse de ilaç kullanımında geleneksel yaklaşımlar, deneyimler ön plana çıkmakta, uzman önerileri, analiz sonuçları çok fazla dikkate alınmamaktadır. Üreticiler arasında toprak tahlili yaptırma eğilimi çok sınırlı olup, tahlil yaptıran üreticilerden bir kısmı da bu sonuçlara uygun gübreleme yapmamaktadır. İlaç kullanımında da benzeri sonuçlara varılmıştır. Üreticiler arasında ilaçların çevreye zararlı olduğu kanısı hakimdir, ancak bu, bireysel uygulamalara tam olarak yansıyamamaktadır. Üreticiler kimi zaman gereksiz yere ilaçlama yapmakta, kimi zaman aşırı dozda ilaç kullanmaktadır. Bunların çevre açısından en azından uzun dönemde olumsuz etkileri olabileceği açıktır. İlaçlama sırasında üreticiler kendilerine yönelik önlemleri de nadiren almakta, hatta bu konuda diğer üreticilerin görüşlerinden olumsuz etkilenmektedirler. Örneğin incelenen üreticilerden 2 si ilaçlama yaparken daha önceleri maske taktığını, ancak yörede bulunan üreticiler tarafından kendisiyle alay edildiğini, bu nedenle de bir daha maske kullanmadığını belirtmiştir. Aynı gözlemlere boş ilaç ambalajlarının yok edilmesi konusunda da ulaşılmıştır. Üreticiler daha önce belirtildiği gibi, yöredeki sanayi kuruluşlarının su kaynaklarını, dereleri kirlettiğini ifade ederken, kendileri de boş ilaç kaplarını derelere ya da orman kenarlarına atmaktadırlar. Üreticiler arasında genel olarak ilaçların etkisiz olduğu kanısı yaygındır. Bu nedenle de üreticiler genellikle hem uygulama dozlarını yüksek tutmakta, hem de ilaçlama sırasında gereken önlemleri almamaktadırlar. Ancak, yanlış teşhis nedeniyle yanlış ilacın kullanımı, sürekli aynı ilaçların kullanılması nedeniyle zararlıların bağışıklık kazanmaları ya da etkili maddenin özelliği üreticiler tarafından fazla dikkate alınan konular değildir. Üreticilerin çok azı hayvancılık yapmakta, ancak hayvancılık yapanların çok önemli bir kısmı hayvansal atıkları açıkta, bahçe kenarlarında ya da avluda bırakmaktadır. Oysa üreticiler tarafından hem çevre kavramı temizlik olarak tanımlanmış hem de tavukçuluk işletmeleri, çöp ya da kanalizasyon gibi önemli çevre sorunlarının olduğu belirtilmiştir. Bu noktada da üreticilerin tutum ve davranış uyumsuzluğu içinde olduğu düşünülmektedir. Yukarıda belirtilen konulara yönelik olarak öncelikle üreticilerin çevre ve tarım ilişkileri konusunda bilinçlendirilmesi gerektiği düşünülmektedir. Özellikle ilaç ve gübre kullanımı konusunda teknik elemanların üreticilere bilgi vermesi gerekli görülmektedir. İlaçlamada bazı ilaçların reçete ile satılması, entegre tarımsal mücadele uygulamalarının başlatılması çevresel olduğu kadar ekonomik açıdan da önemli yararlar sağlayacaktır. Şüphesiz bu noktada üretici ve teknik eleman işbirliğinin sağlanması da önem taşımaktadır. Aynı zamanda, araştırma kuruluşları ve üniversitelerden de üreticilere bilgi akışının sağlanmasının yararlı olacağı düşünülmektedir. 9

10 KAYNAKLAR - GÖKÇE, O.; İzmir İli Kırsal Kesiminde Çevre Sosyolojisi Konusunda Bir Araştırma, E.Ü. Araştırma Fonu, İzmir, İLKİN, A., E. İLKİN; Çevre Sorunları, Ekonomik ve Sosyal Sorunlar, Çözüm Önerileri Dizisi 1, TOBB, Ankara, KANSU, İ. A.; Doğa ve Tarım, Tarım ve Çevre İlişkileri Sempozyumu, Doğal Kaynakların Sürdürülebilir Kullanımı, Mayıs 1996, Mersin, s: NEWBOLD, P.; Statistics for Business and Economics, Prentice Hall Int., USA, ÖZTÜRK, S.; Tarım İlaçları, İstanbul, 1990, Hasat Yayıncılık. - TOPBAŞ, M. T., A. R. BROHİ, R. KARAMAN; Çevre Kirliliği, T.C.Çevre Bakanlığı, Ankara,