ERZURUM İLİ KERKÜR (Ferula mervynii) TÜR KORUMA EYLEM PLANI

Transkript

1

2 ERZURUM İLİ KERKÜR (Ferula mervynii) TÜR KORUMA EYLEM PLANI HAZIRLAYANLAR Mustafa TEL Prof.Dr. Eyüp BAĞCI Dr. Ümit SUBAŞI Grafik Tasarım Eda YILDIZ

3 İLETİŞİM BİLGİLERİ T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI DOĞA KORUMA VE MİLLİ PARKLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Beştepe Mahallesi Alparslan Türkeş Caddesi No: 71 Tel: ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI 13. BÖLGE ERZURUM ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ Ömer nasuhi bilmen mah. Kombina cad. Orman bölge müdürlüğü kampüsü MerkezYakutiye / Erzurum Tel: erzurum@ormansu.gov.tr AKTEL MÜHENDİSLİK EĞT. TURZ. GIDA. SAN. TİC. LTD.ŞTİ Sok No:16/16 Aşağıöveçler/ANKARA Tel :(0 312) aktel1@aktel1.com Sayılı Fikir ve Sanat Eserlerini Koruma Kanunu Gereği Telif Hakları Konusunda Yasal Uyarı: Tür Eylem Planı'nın ve eklerinin, isim hakları, içeriği, şablonu, tasarımı ve içindeki tüm dokümanlara ait hakları saklıdır. Tür Eylem Planı'nın içinde yer alan hiçbir doküman, sayfa, grafik, tablo, şekil, fotoğraf, tasarım unsuru ve diğer unsurlar izin alınmaksızın kopyalanamaz, başka yere taşınamaz, alıntı yapılamaz, internet üzerinden veya her ne şekilde olursa olsun yayınlanamaz ve kullanılamaz (arama motorlarının dizinleri için kullandıkları geçici bellek kayıtlarından alınmış olsalar dahi) Kullanıcılar; Tür Eylem Planı'nın telif hakkı konusunda Orman ve Su İşleri Bakanlığı'nın tüm talep ve açıklamalarını kabul ettiklerini beyan ve taahhüt ederler. Hakları saklı tutulmuş bu Tür Eylem Planı'nın ve ekleri; sahibi Orman ve Su İşleri Bakanlığı'nın muvafakati olmadan hiçbir suretle çoğaltılamaz, alıntı yapılamaz, başka bir yerde kullanılamaz. Tür Eylem Planı'nın içinde yer alan tüm dokümanların, Orman ve Su İşleri Bakanlığı'nın önceden verilmiş açık muvafakati olmaksızın başka bir raporda, akademik makale, eser yada medyalara kopyalanamaz.

4 ÖNSÖZ Ülkemiz zengin bir biyolojik çeşitliliğe sahiptir. Bakanlığımızın temel vazifelerinden biri de biyolojik çeşitliliğin korunmasıdır.ülkemize özgü türlerimizin belirlenmesi ve korunmasına yönelik çalışmaları yapmak, nesli tehlike altına düşmüş, düşebilecek türlerin korunmasına yönelik eylem planlarını hazırlanmak Genel Müdürlüğümüzün görevleri arasındadır. 24 Şubat 2014 tarihlerinde Genel Müdürlüğümüzün organizasyonunda ilgili kamu kurumları bilim insanları ve sivil toplum kuruluşlarından uzmanların katılımı ile yapılan Nesli Tehlike Altındaki Türlerin Korunması Stratejisi Eylem Planı Çalıştayında ülkemizde bulunan bitki ve hayvan türlerinden arası türün ülkemizde varlıklarını koruyabilmesi için özel koruma tedbirlerine ihtiyaç olduğu belirlenmiştir. Genel Müdürlüğümüz de 2023 hedefleri arasında bu türlerden en az 100 ü için eylem planı yaptırarak özel koruma tedbirlerini uygulamayı hedeflemektedir. Bu kapsamda endemik bir tür olan ve nesli tehlike altında olan Ferula mervynii (Kerkür) nin, Erzurum İli sınırları içinde araştırılması, türün korunması ve alternatif üretim alanlarının tespiti için 2015 yılında Tür Eylem Planı hazırlanmıştır. Bu plan çerçevesinde Ferula mervynii (Kerkür) için yıllarını kapsayan bir uygulama planı ortaya konmuştur. Literatür araştırmaları ve yapılan arazi çalışmaları neticesinde Ferula mervynii (Kerkür) için işbirliği yapılacak kişi ve kurum/kuruluşlar tespit edilerek toplantılar düzenlenmiş ve türü geleceğe taşıyabilmek için atılması gereken adımlar bu çalışma ile bir araya getirilmiştir. Hazırlanan Erzurum İli Kerkür (Ferula mervynii) Tür Eylem Planı nın biyolojik çeşitliliğimizi korumak adına gerekli katkıyı yapması umuduyla planı hazırlayanlara özverili çalışmaları sebebiyle teşekkür ederim. Nurettin TAŞ Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürü i

5 ÖNSÖZ Biyolojik çeşitlilik bir ülkenin biyolojik zenginliğidir. Ülkemiz hem tür, hem genetik hem de ekosistem açısından zengin bir çeşitliliğe sahiptir. Türkiye, sahip olduğu ekosistem ve habitat özelliğiyle biyolojik çeşitlilik açısından küçük bir kıta özelliği göstermektedir. Dünya üzerinde 1,7 milyondan fazla bitki ve hayvan türünün tanımlandığı bilinmektedir. Maalesef, son yüzyılda bu türlerin sayısı tarihte görülmemiş bir hızla azalmaya başlamıştır ten beri dünya üzerindeki bilinen türlerin yüzde 30 u yok olmuştur. Biyolojik çeşitliliğin azalması insanlığın günümüzde karşılaştığı en ciddi küresel çevre tehditlerinden biri olarak tanımlanmaktadır. İnsanın çevreyi olumsuz etkilediği bu çağda tür kayıplarının daha önceki dönemlere kıyasla daha da hızlandığı görülmektedir. Biyolojik çeşitlilikteki bu hızlı azalma halen yeryüzünün canlı kaynaklarından sağlamakta olduğumuz ekolojik, ekonomik, manevi ve kültürel kazançları tehdit etmektedir. Unutmayalım ki biyolojik çeşitlilik bizlere bırakılan bir emanettir. İnsanoğlu kadar her canlı da yaşama hakkına sahiptir. Ulusal mevzuat ve uluslararası anlaşmalar çerçevesinde korumakla yükümlü olduğumuz türlerin izlenmesi ve korunma esaslarının belirlenmesi büyük önem arz etmektedir. Bu çerçevede Bakanlığımız, ülkemiz biyolojik çeşitlilik envanterinin oluşturulması konusunda başta kamu kurumları olmak üzere, üniversiteler, sivil toplum kuruluşları ve ilgili birimlerle koordineli bir şekilde çalışmaktadır. Bu maksada yönelik olarak hazırlanan tarihli Tür İzleme ve Koruma Genelgesi doğrultusunda ülkemi zde biyolojik çeşitliliğin korunmasına yönelik adımlar atılmaya başlanmıştır. Bu amaçla ülkemize özgü endemik, nesli tehlike altında bulunan türlerin korunmalarına yönelik Tür Koruma Eylem Planları nın hazırlanması gerekli görülmüştür. Bu amaçla Ferula mervynii (Kerkür) Tür Eylem Planı projesi kapsamında; endemik bir tür olan ve nesli tehlike altında olan Ferula mervynii (Kerkür) türünün Erzurum ili genelindeki yaşam alanlarının korunmasına temel olacak araştırmaların yapılması sağlanmıştır. Biyolojik çeşitlilik bilincini artırmaya yönelik bu projenin hazırlanmasında emeği geçen herkese teşekkür ederim. Ahmet AKKİPRİK Orman ve Su İşleri Bakanlığı (Doğa Koruma ve Milli Parklar) 13.Bölge Müdürü ii

6 TEŞEKKÜR Erzurum İli Kerkür (Ferula mervynii) Tür Koruma Eylem Planının hazırlanmasında, TC. Orman ve Su İşleri Bakanlığı 13. Bölge Müdürü Ahmet AKKİPRİK e Bölge Müdür Yardımcısı Mustafa ŞENTÜRK e, Erzurum Şube Müdürü Vekili Oğuzhan ŞAHİNOĞLU na Doğa Koruma ve Sulak Alan Şube Müdürü Mesut KARASU ya, Orman Yüksek Mühendisi Nurdan KAKŞİ ye, Biyolog Esra KESKİN UZEL e, Tekniker M.Mustafa TOPALOĞLUNA, Orman Muhafaza Memuru Hasan BALAT a, projenin her aşamasında bilgileriyle desteklerini sunan proje danışmanız Prof.Dr. Eyüp BAĞCI ya ve Proje Botanik uzmanımız Dr. Ümit SUBAŞI ya ayrıca şirket bünyesinde çalışan destek personellerimiz Ercan VELDET (CBS Uzmanı) e projenin bu zamanlara kadar gelmesinde koordinasyonu sağlayan koordinatörümüz Mustafa TEL e ve AkTel Mühendislik Eğitim Turizm Gıda Sanayi ve Ticaret LTD. ŞTİ. çalışanlarına, proje kapsamında yardımlarını esirgemeyen diğer kurum ve kuruluşlara teşekkür ederiz. iii

7 COĞRAFİ KAPSAM Çalışma alanı; Kerkür (Ferula mervynii) türünün Erzurum İlindeki tüm yaşam alanlarını kapsamaktadır. iv

8 PROJE EKİBİ Mustafa TEL (Proje Koordinatörü) Prof.Dr. Eyüp BAĞCI (Fırat Üniversitesi, Fen Fakültesi, Proje Danışmanı) Dr. Ümit SUBAŞI (Botanik Uzmanı) DESTEK PERSONEL Muharrem YILMAZ (Kamu Yöneticisi) Ercan VELDET (Çevre Mühendisi, CBS Uzmanı) Haydar KARACAN (Yük. Su Ürünleri Mühendisi) Oya ORBAY (Biyolog) Tolga ÇETİNKAYA (Biyolog) v

9 PROJE KÜNYESİ PROJE SAHİBİNİN ADI ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI 13. BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ ERZURUM ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ ADRESİ Ömer Nasuhi Bilmen Mah. Kombina Cad. Orman Bölge Müd. Kampüsü merkez YAKUTİYE / ERZURUM TELEFON FAKS EPOSTA İHALE KAYIT NUMARISI 2015/39437 BAŞLANGIÇ TARİHİ BİTİŞ TARİHİ 07 MAYIS EKİM 2015 (150 GÜN) PROJENİN ADI ERZURUM İLİ KERKÜR (Ferula mervynii) TÜR EYLEM PLANI PROJENİN YERİ vi TEL : FAKS : erzurum@ormansu.gov.tr ERZURUM İLİ RAPORU HAZIRLAY AN KURULUŞUN ADI AKTEL MÜHENDİSLİK EĞT. TURZ. GIDA. SAN. TİC. LTD.ŞTİ. RAPORU HAZIRLAYAN 1330.Sok No:16/16 Aşağıöveçler/ANKARA KURULUŞUN ADRESİ, TELEFON Tel :(0 312) FAKS Faks :(0 312) EPOSTA eposta: aktel1@aktel1.com MOBİL GSM: WEB

10 İÇİNDEKİLER GİRİŞ TÜRÜ TANIYALIM Hakkında Genel Bilgiler Taksonomik Hiyerarşi Apiaceae (Umbelliferae) Ailesi Ferula Cinsinin Özellikleri Türkiye nin Ferula Türleri Ferula mervynii Türünün Morfolojik Özellikleri Ferula Cinsinin Tıbbi ve Ekonomik Önemi Ferula mervynii Türünün Biyolojik Özellikleri (Yaşam Evresi ) Çiçek ve Tohum Verimi Dünyadaki Durumu Türün Eylem Planının Kapsadığı Bölgedeki Durumu Ferula mervynii Türünün Yaşam Alanına İlişkin Flora ve Vejetasyon Özellikleri Yaşam Alanı Ferula mervynii Türünün Dağılımı ve Nüfusu Ferula mervynii Yaşam Alanlarının Mülkiyet Durumu TÜR VE YAŞAM ALANINA YÖNELİK TEHDİTLER VE SINIRLAYICI FAKTÖRLER Ferula mervynii Türü Üzerindeki Tehditler Bitki Çeşitliğine Yönelik Tehditler IUCN Sınıflarının Yapısı İLGİLİ ULUSAL MEVZUAT VE ULUSLARARASI SÖZLEŞMELER HEDEFLER İdeal Hedef Faaliyet Hedefleri FAALİYETLER VE FAALİYET PLANLARI UYGULAMA DÖNEMİ ÇALIŞMA PLANI KAYNAKLAR vii

11 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1. Türkiye nin İçinde Yer Aldığı Fitocoğrafik Bölgeler (Davis (1970)...2 Şekil 2. Ferula mervynii Morfoloji...8 Şekil 3. F. mervynii nin Türkiye Dağılışı (A8: Erzurum; A9: Artvin)...20 Şekil 4. Ferula mervynii Tür Eylem Planı Paydaş Kurumlar İşbirliği Ağı...38 Şekil 5. Ferula mervynii Tür Eylem Planı Projesi Uygulama Şeması Ana Hatları...39 FOTOĞRAFLAR DİZİNİ Fotoğraf 1. Ferula mervynii Genel Görünüm...12 Fotoğraf 2. Ferula mervynii ye Ait Çiçek Yapısı(1)...13 Fotoğraf 3. Ferula mervynii ye Ait Çiçek Yapısı(2)...13 Fotoğraf 4. Ferula mervynii ye Ait Meyve Yapısı (1)...14 Fotoğraf 5. Ferula mervynii ye Ait Meyve Yapısı (2)...14 Fotoğraf 6. Ferula mervynii ye Ait Dip Yaprak Yapısı(1)...15 Fotoğraf 7. Ferula mervynii ye Ait Dip Yaprak Yapısı(2)...15 Fotoğraf 8. Ferula mervynii ye Ait Gövde (Okrea) Görünümü...16 Fotoğraf 9. Ferula mervynii ye Kök Görünümü...16 Fotoğraf 10. Ferula mervynii ye Ait Kurumuş Tohumlu Birey(1)...17 Fotoğraf 11. Ferula mervynii ye Ait Kurumuş Tohumlu Birey(2)...17 Fotoğraf 12. Habitat Görünümü(1)...21 Fotoğraf 13. Habitat Görünümü(2)...21 Fotoğraf 14. Ferula mervynii nin Artvin Yusufeli (Sarıgöl) Populasyonu...22 Fotoğraf 15. Ferula mervynii Yaşam Alanı (Erzurum Uzundere) Uydu Görünümü...23 Fotoğraf 16. Ferula mervynii (Kerkür) Bitkisi nin Yetiştiği Alandaki Mevcut Durum(1) Fotoğraf 17. Ferula mervynii (Kerkür) Bitkisi nin Yetiştiği Alandaki Mevcut Durum(2)...24 TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1. Ferula Taksonlarınm Endemizın Ve IUCN Kategorilerinin Karşılaştınlması...6 Tablo 2. Ferula mervynii nin Fenoloji Takvimi...11 Tablo 3. Ferula mervynii Bitkisinin Yaşam Alanı ve Çevresinin Florası...19 Tablo 4. Ferula mervynii (Kerkür) Bitkisi Tür Koruma Eylem Planı Tehditler ve Düzeyi...25 Tablo 5. İlgili Ulusal Mevzuat ve Uluslararası Sözleşmeler...29 Tablo 6. Ferula mervynii Bitkisinin Tür Eylem Koruma Planı İdeal Hedefi...29 Tablo 7. Kerkür (Ferula mervynii) Tür Koruma Eylem Planı Faaliyet Hedefleri...30 Tablo 8. Ferula mervynii Tür Eylem Planı İzleme ve Değerlendirme Programı...40 viii

12 KISALTMALAR BERN :Avrupa Yaban Hayatı ve Yaşam Ortamlarının Korunması CITES :Sözleşmesi ve Nesli Tehlike Altındaki Türlerin Ticaretine İlişkin Sözleşme CR :Critically Endangered(Kritik olarak tehlike altında) EN :Endangered(Tehlikede) EW :Extinct in the Wild(Doğada tükenmiş) IUCN :Dünya Doğa ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği LC :Az Tehdit Altında R :Rare (Nadir) Red Data Book of Turkish Plant : Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı UNEP : Birleşmiş Milletler Çevre Programı ve ark. : Ve Arkadaşları VU : Zarar görebilir WRI : Dünya Kaynakları Enstitüsü WWF : World Wildlife Fund (Doğal Hayatı Koruma Vakfı) ix

13 YÖNETİCİ ÖZETİ Ülkemizde doğal olarak yayılış gösteren tüm türlerin nesillerinin devamlılığı için biyolojik çeşitliliği meydana getiren unsurların bütüncül olarak değerlendirilmesiyle oluşturulan strateji doğrultusunda yapılan korumaya yönelik eylemlerin tamamı Tür koruma olarak ifade edilmektedir. Türün doğal yaşam alanında sürdürülebilir popülasyonlarının sağlanmasına yönelik olarak; türün biyolojik ve ekolojik ihtiyaçlarını ve koruma ve yararlanma ilkelerini tanımlayarak alandaki insan faaliyetlerinin ekonomik, kültürel ve sosyal boyutlarını düzenleyen plan ise Tür Eylem Planı olarak ifade edilmektedir. Ülkemizin biyolojik çeşitliliğinin zenginliği diğer ülke hatta bazı kıta biyoçeşitliliği ile karşılaştırılacak olursa ne kadar zengin olduğu bilinen bir gerçektir. Buna karşılık, son yıllarda sürdürülebilir kalkınmanın önemli ayaklarından birini oluşturan biyolojik zenginliğimizin çok kırılgan bir noktada olması ise çok az bilinen bir durumdur. Bu kadar zengin biyoçeşitlilik yanında önemli olan en ciddi konu, ülkemizde bazı türlerin neslinin tehdit ve tehlike altında olması, düşük birey ve popülasyon seviyeleri nedeniyle türün hayatını sürdürebilme zorluğudur. Ülkemizdeki bitki türlerinin hemen hemen 3 te birinin endemik olması ve bunlardan bir kısmının lokal popülasyonlaraa sahip olması, değişen ve gelişen Türkiye de ekolojik ve topoğrafik yapıların uğradığı değişiklikler de türlerin yok olma oranını artırmakta ve bunların korunma yükümlüğünü tüm vatandaş ve devlet kurumlarına zorunlu kılmaktadır. Bu amaçla, başlatılan tür eylem koruma planları ülkemizdeki bu türlerin korunmasını bilimsel temeller çerçevesinde tek bir kurumun değil de belli bir koordinasyonla paydaş kurumlarla sürdürülebilir korumayı hedeflemektedir. Model bir örnek çalışma olarak dünyada sadece Erzurum Uzundere ve ArtvinYusufeli ilçe lerinden bilinen ve IUCN (2001) kategorisine göre; CR (Critically Endangered/Kritik Tehkilede) seviyede tehlike altında olan Ferula mervynii (Kerkür) bitkisi gibi Korunma zorunluluğu olan türlerle ilgili olarak kamu kurumları, üniversiteler, sivil toplum örgütleri ve halkın daha çok işbirliği içerisinde olması ülkemizin doğal zenginliğinin korunması bakımından büyük önem arzetmektedir. x

14 GİRİŞ Ferula mervynii (Sağıroğlu & Duman) 2007 yılında Kuzeydoğu Anadolu dan ayrı bir bir tür adıyla tanımlanmış ve uluslararası bir dergide yeni tür olarak yayınlanmıştır. Türün tip lokaliteleri Türkiye Florası ndaki grid sisteme göre A8 olarak Artvin ve Erzurum olarak belirtilmektedir. Tür Ferula cinsi içerisinde Güney Anadolu da yayılış gösteren Ferula coskunii ye benzerlik göstermekle beraber genel görünüşü, dip yaprakları, çiçeklenme şekli ve merikarp özellikleri bakımından farklılıklar göstermektedir. Bir ülkenin florasının zenginliği, o ülkede yetişen türlerin sayısı ile, ilginçliği ise bitkilerin yayılışı ve çeşitli vejetasyon tiplerine sahip olması ile ölçülebilir. Ülkemiz, üzerinde barındırdığı bitkiler açısından dünyada zengin ve ilginç ülkeler arasında yer alır. Bu zenginlik ve ilginçlik çeşitli iklim tiplerinin etkisi altında olması, coğrafik durumu, jeolojik yapısı, değişik topoğrafik yapılara ve toprak gruplarına sahip olması ve üç farklı fitocoğrafik bölgenin birleştiği yerde olmasından kaynaklanır (Davis & Hedge, 1975). Türkiye kuzey yarıkürede yer alan ülkeler arasında floristik açıdan önemli bir yere sahiptir. Türkiye nin bu kadar çeşitliliğe sahip olmasının başlıca nedenleri olarak; Avrupa nın nispeten az engebeli topografik yapısına göre Türkiye nin sahip olduğu oldukça fazla sayıdaki dağlık kesimlerinden, vadilerinden ve bu vadilerin barındırdığı mikroklimalarının etkisinden kaynaklanmaktadır. Ayrıca, Türkiye, Akdeniz, İranTuran ve Avrupa Sibirya gibi üç farklı bitki coğrafyası bölgesinin kesiştiği alanda bulunur (Şekil 1); Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının arasında köprü oluşturur ve her üç kıta arasında karşılıklı bitki göçleri ile çeşitliliğini artırır. İklimsel, topografik, jeolojik ve edafik çeşitliliğe s ahiptir. Ayrıca Anadolu toprakları tarımın ilk yapılmaya başlandığı bölgelerden biridir ve buğday, arpa, çavdar, nohut ve mercimek gibi birçok tarım bitkisinin gen merkezidir (Davis & Hedge, 1975). Bu özellikler Türkiye yi ve biyoçeşitliliğini önemli kılmaktadır. Ülkemiz sahip olduğu biyolojik kaynakların değerinin bilincinde olarak, biyolojik çeşitliliğin korunması ve devamlılığının sağlanarak insanlık yararına kullanılması adına yürütülen uluslararası süreçlerin yakın takipçisi olmuştur. Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi başta olmak üzere birçok uluslararası sözleşmeye imza atmış ve taraf olmuş Türkiye, doğal biyoçeşitliliğimizin korunması noktasında son yıllarda ciddi çabalar göstermektedir. Belirlenen amaçlara ulaşmak için kamu kurumları, üniversiteler, sivil toplum örgütleri ve halkın daha çok işbirliği içerisine girmesinin sağlanması hedeflenmektedir. Tedbir alınması zorunluluk arz eden türler kısa, orta ve uzun vadeler düşünülerek önceliklendirilmiş ve bunların korunması için uygulanması gereken yöntemler paydaş kuruluşlarla birlikte tanımlanmıştır 1

15 Bu türün ait olduğu Ferula cinsi Apiaceae familyası içinde 3. Büyük cins olup, dünya üzerinde türle temsil edilmektedir (Pimenov & Leonov, 2004). Ferula mervynii, Dünyada sadece Artvin ve Erzuruma ait küçük popülasyonlardan kaydı bulunması nedeniyle IUCN (2001) kategorilerine göre EN (Endangered B1 a Tehlike atında) olarak sınıflandırılmış, fakat CR (Critically Endangered B2 Kritik olarak tehlike altında) kategoroisinde değerlendirilmesi önerilmiştir (Sağıroğlu ve Duman, 2007). Türle ilgili yapılan literatür araştırmaları ve arazi çalışmaları sonucunda Artvin ve Erzurum dan 23 lokaliteden kayıt verilen türün bu popülasyonlarının da bir kısmının yok olduğu saptanmıştır. Bölgede projelendirilmiş ve yapımı devam eden baraj projeleri bu populasyonların yok edilmesinde birinci tehdit ve tehlike olarak görülmektedir. Türün böyle sınıflandırılmasının en önemli sebepleri olarak, türün yayılış alanın gittikçe azalması ve bu popülasyonlardaki olgun birey sayısının ciddi azalışın olması ve bu durumun bu proje kapsamında yapılan arazi çalışmaları sırasında da tespit edilmesi bitkinin ciddi tehdit altında olduğunu ve korunmaya ihtiyaç duyduğunu göstermektedir. Şekil 1: Türkiye nin İçinde Yer Aldığı Fitocoğrafik Bölgeler (Davis (1970) e ; Anadolu Diyagonali (Çaprazı); Grid Sistem ( 2

16 1. TÜRÜ TANIYALIM 1.1. Hakkında Genel Bilgiler Literatürde Ferula isminin ilk kullanılışı Linne ile başlar. Linne ilk olarak Ferula communis'i isimlendirmiştir. Ferula türleri Anadolu' da genel olarak Çaşır, Çakşır otu olarak isimlendirilmektedir. Ferula cinsine ait bazı türler Umbelliferae familyasının bazı cinsleri ile karıştırılmaktadır (Thapsia, Foeniculum). Doğu Anadolu bölgemizde de Ferula türleri, Prangos (P. pabularia Llndl., P. paltyclaena Boiss., P. ferulacea Boiss.) ve bazı Ferulago türleri (F. asparagifolia Boiss., F. longistylis Boiss.) ile Seseli andronakii Woron türü çaşır veya çakşır otu olarak bilinmektedir. Van ve çevresinde Ferula türlerine (F. orientalis, R hausknechtii) beliz adı verilmektedir. Anadolu'nun farklı bölgelerinde Ferula türlerine değişik isimler verilmektedir. Bunların başlıcaları çağşır, çanşur, hiltik, bitik, asa otu (Silifke), helizan, kerkür, siyabo, kasın (Sivas F. szowitsiana ) dır Taksonomik Hiyerarşi Kingdom (Alem) : Plantae Division (Bölüm) : Magnoliophyta Class (Sınıf) : Magnoliopsida Subclass (Altsınıf) : Rosidae Order (Takım) : Apiales Family (Aile) : Apiaceae Genus (Cins) : Ferula Species (Tür) : Ferula mervynii Sagiroglu & H.Duman Apiaceae (Umbelliferae) Ailesi Apiaceae familyası üyeleri genellikle internodlarda içi dolu ve kuvvetli gövdeye sahip otsu bitkilerdir. Bitkiler sukkulent yada değildir. Yapraklar tabanda rozet şeklinde; gövdede almaçlı dizilmiş; tabanda yaprak kını bulunur; basit ya da bileşik bazen peltattır, bileşik olduğunda ternat, pinnat, bipinnat ya da çok pinnat bazen de palmat; yaprak kenarı düz, parçalı, dikenli olabilir; stipul bulunmaz; yaprak büyüklüğü değişkendir; damarlanma pinnat, palmat ya da paraleldir. Genellikle birleşik umbel, basit umbel nadiren simöz çiçek durumları 3

17 görülür. Çiçek durumunda 3 brakte vardır ya da yoktur. Çiçekler genellikle brakteollü; brakteoller küçüktür. Bitkiler genellikle hermafrodittir, andromonoik, poligam ya da dioik olabilir. Kaliks indirgenmiş; indirgenmemişse serbest ya da birleşik, kesinlikle kaliks tüpü oluşturmaz, sepal 5, çok küçük. Korolla serbest; petal 5; beyaz, sarı, pembe ya da eflatun; nadiren petalsizdir. Stamen 5, perianttan bağımsız, sepallerle karşılıklı dizilir, fertil, tomurcukta içe dönüktür. Ovaryum alt durumlu (1)2 bölmelidir. Stilus 2, tabanı genişleyip stilopodyum oluşturmuştur. Plesantasyon axillar ya da apikaldir. Ovül her bölmede 1 ya da 2 tanedir. Meyve kuru, 2 merikarplı şizokarptır. Her merikarp 1 tohumludur; merikarpların iç yüzleri birbirine bakar; arada birbirine bağlayan karpofor bulunur; dış yüz ise 5 birincil sırtlı, nadiren 4 ikincil sırt da bulunur. Sırtlar arasında vitta (yağ kanalları) bulunur. Tohumlarda yağlı endosperm bulunur (Pimenov and Leonov, 2004; Davis, 1972). Apiaceae familyasındaki bitkiler genellikle kendilerine has bir kokuya sahiptirler, buna neden taşıdıkları uçucu yağ, reçine zamk veya müsilaj karışımlarıdır. Bu karışımlar bitkinin özellikle meyve, petiol, gövde, yaprak ve köklerinde yer alan salgı kanallarında bulunur. Apiaceae familyasında Conium maculatum L., ve Aethusa cynapium L. gibi pek çok zehirli tür bulunurken, Petroselinium crispum (Miller)A.W. Hill., Daucus carota L., Apium graveolens L., Pastinaca sativa L., Foeniculum vulgare Miller, Pimpinella anisum L., Anethum graveolens L., Coriandrum sativum L. ve Carum carvi L. gibi türleri sebze, şifalı bitki ve baharat olarak değerlendirilir. Dorema ammoniacum D. Don. ve Aegopadium podagraria L. gibi bazı türlerde uzun süre şifalı bitki olarak kullanılmıştır Ferula L. Cinsinin Özellikleri Yurdumuzda 23 tür ve dört alt tür ile temsil edilen Ferula cinsi bitkileri otsu, çok yıllık, monokarpik veya polikarpik, çoğunlukla soğan (Allium) gibi kokan bitkilerdir. Kazık kök kuvvetli olup, odunsudur. Gövde dallanması, alternat, karşılıklı veya vertisillat olup, gövde tabanı lifsi artık kınlarla örtülüdür. Gövde cm çapında, (20)50250(500) cm uzunluğunda, genellikle sağlam yapılı, dik, silindirik, genellikle belirgin oluklu, yeşilimsimumsu veya menekşe renktedir. Tabanda bulunan alt gövde yapraklarının ayası genellikle triangularovat, yaprak sapı genişleyerek gövdeyi sarıcı, tüylü ya da tüysüz, yaprak sapının kınsız kısmı 050 cm; yaprak ayaları 37 pinnat, yaprak segmentleri ovatoblong, filiformsetaseous ile linear arasında değişmekte, segmentler 170 mm, tüylü ya da tüysüz, uçları akutakuminat, segment lopları bazen 12 pinnatisekttir. Üst gövde yaprakları kınlı olup 4

18 oblongovat ile lanseolat arasında değişmektedir; daha yukarılarda giderek küçülmektedir. Kınlar çok iyi gelişmiş, genellikle derimsi, gövdeyi sarıcıdır. Çiçek durumu panikulatkorimboz, çiçekler genellikle hermafrodit, bazen yan umbellerde erkek organlar gelişmiştir. Dallanma seyrek veya sık, tabana yakın veya uzaktır. Merkezi umbellalar verimli, saplı veya sapsız, raylar genellikle dik yükselicidir. Yan umbellalar genellikle verimsiz, uzun saplı olup bazen yan umbel yoktur. Umbellulalar 655 çiçekli, olgun meyve sapı 120mm dir. Brakteler yoktur. Brakteoller birkaç tane çok küçük, tüylü veya tüysüz, dökülücü bazen yoktur. Sepaller körelmiş veya yoktur. Petaller genellikle sarı renkte, tüysüz veya nadiren tüylüdür. Merikarplar; sırtta basık şekilde yassılaşmış, eliptikoblong ile ovatobovat arasında değişmekte, 520 x 315 mm, olgunlaştığında kahverengiden kremsi renge kadar değişiklik gösterirler. Sırttaki kanatlar genellikle filiform, yan taraftakiler 0.34 mm genişliğindedir. Merikarplar stilopodyuma yakın tarafta şişkin veya değil, kommisural yüzeyleri genellikle düz, nadiren asperousdur. Stilus kalıcı veya dökülücü olup genellikle başcıklı; stilopodyum konikal veya terete; reçine kanalları belirgin veya değil, sırt kısımdaki her valekulada 16, kommisuralda ise 210 reçine kanallıdır. Kommissural taraftaki reçine kanalları karpofora yakın veya uzaktır. Karpofor tabanda iki yarıklıdır. Tohum yüzeyi düz veya az konkavdır (Peşmen, 1972; Sağıroğlu, 2004; Menglan and Watson, 2005). Ferula isminin ilk kullanılışı Linne (1753) ile başlar. Linne, ilk olarak Ferula communis i isimlendirmiştir (Baytop, 1977). Linne den sonra ilk ciddi araştırmayı Boissier (Boissier, 1872) yapmıştır; çalışmasını Flora Orientalis adlı eserde toplamıştır. Boissier, bu eserde tüm Ferula türlerini üç seksiyon altında toplamıştır; bu seksiyonlarda toplam 29 tür belirtmiştir. Boissier, 1888 de, yayınladığı ek cilttekilerle beraber toplam 30 tür vermiştir. Boissier, bu seksiyonları yaparken merikarplardaki vittae sayıları ve petallerin şeklini temel almıştır Türkiye nin Ferula türleri Ferula cinsi yurdumuzda Doğu Anadolu, orta Anadolu, Güney ve Güneydoğu Anadolu ile Doğu Akdeniz de çokça yetişmektedir. Ortalama yükseklikleri 2 metreyi bulan sarı renkli çiçekleri olan otsu bir şifalı bitkidir. Anadolu nun farklı bölgelerinde Ferula türlerine değişik isimler verilmektedir. Ferula drogları, geçmişte insanlar tarafından çok değişik amaçlarla kullanılmıştır. Günümüzde de çeşitli şekillerde kullanıldığı görülmektedir. çakşır, Türkiye deki Ferula cinsinin revizyonu ile ilgili çalışmada (Sağıroğlu, 2005), Ferula cinsi yeni tanımlanan türler de dahil edilerek altcins ve seksiyonlara ayrılmıştır. Sağıroğlu (2005), cinsin ülkemizde 23 tür ve dört alt tür olmak üzere 27 taksonla temsil 5

19 edildiğini belirtmiş; bunların ülkemizdeki yayılışlarını göstermiştir. Bu çalışma ile Türkiye Florasındaki dokuz endemik taksona sekiz endemik takson daha ekleyerek 17 endemik taksonu olan (%62.9) bir cins durumuna getirilmiştir (Sağıroğlu, 2005). Tablo 1. de ülkemizde yayılışa sahip Ferula taksonlarının endemizm durumları ve IUCN kategorileri literatür verileriyle sunulmuştur. Bu tabloya göre 10 Ferula taksonu CR ve 5 taksonda EN kategorisinde tehdit ve tehlike altındadır. Tablo 1. Ferula taksonlarınm endemizın ve IUCN kategorilerinin karşılaştınlması (Sağıroğlu, 2005). Endemizm Tehlike kategorisi Taksonlar Sağıroğlu (2005) e göre RED data Book a göre Sağıroğlu (2005) e göre LC CR CR CR 1 F. szowitsiana 2 F. drudeana 3 F. cosk:unii sp. nov. 4 F. mervynii sp.nov. 5 F.communis VU 7 F. tingitana LC 8 F. duranii sp. nov. 9 F. lycia 10 F. hermonis 11 F. anatolica 12 F. orientalis subsp. orientalis 13 F. orientalis subsp. ingolensis 14 F. brevipedicellata 15 F. halophila 16 F. rigidula subsp. rigidula 17 F. rigidula subsp. rupestris 18 F. parva 19 F. tenuissima Türkiye Florasına (Davis, 1972) e göre LR(cd) VU VU CR DD CR LC CR EN VU EN LC VU VU EN VU F. haussknechtii F. pesmenii subsp. nov. pesmenü CR EN

20 22 F. pesmenii subsp. hadimensis 23 F. elaeochytris 24 F. longipedunculata F. amanicola F. huber morathü F. caspica CR LC EN CR EN CR EN EN VU VU Ferula mervynii Türünün Morfolojik Özellikleri Diğer Ferula Türlerinden kolayca ayrılan belirgin bir tür olan F. mervynii görünüş olarak F. coskunii' ye benzer. Polikarpik, çok yıllık, kök silindirikdikdörtgenimsi, 0.52 cm genişliğinde, kök bazen 2 gövdeli. Gövde tabanında ipliksi yaprak sapı kalıntıları mevcut, 13 cm, gövde silindirik, 3090 (130) cm, tabanda 1,56 mm çapında, tüysüz. Taban yaprakları triangularovat, 1020 x 615 cm, tüysüz, kınsız yaprak sapı 13 cm; yaprak ayası 34 pinnat, son segmentler linear, 525 x 0,52 mm, gövde yaprak lopları daha uzun, uçları akutmukronat. Bütün kınlar zarımsı yapıda, tüysüz, oluklu, hafifçe şişkin, hafifçe mavimsi yeşil, linearlanseolat, 410 x 0,20,5 cm; alt ve orta kısımdaki kınlar gövdeyi sarıcı; üst taraftaki kınlar gövdeyi yarı sarıcı. Çiçeklenme durumu çok seyrek panikulatkompound, genellikle yan umbeller yok varsa merkezi umbel 2 cm uzunluğunda; ray'lar 411 tane, 28 cm, eşit değil, yükselici; umbellulalardaki çiçek sayısı 2055 tane, olgun meyve sapı 515 mm, eşit değil. Brakteol genellikle yok, nadiren 24, 12 mm, linearlanseolat, tüysüz, dökülücü. Sepaller tamamen körelmiş. Petaller koyu sarı renkte, 11,5 mm, tüysüz, uçtan içe kıvrık. Merikarplar eliptikoblong, 45 (7) x 24 mm, olgunlaştığında koyu kahve renkte meyvenin sırt taraftaki kanatlar belli belirsiz filiform yapıda, yan taraftaki kanatlar 0,10,3 mm genişliğinde, commissural yüzey asperous; stilus kalıcı, sitilopodyum silindirik, belirgin şekilde dalgalı; sırttaki her kanat arasında 24, karın tarafında ise 24 reçine kanallı,reçine kanalları karpafora yada lateral kanatlara yakındır (Şekil 2). Çiçeklenme: 78. ay. Yetişme ortamı ve yükseklik : Eğimli taşlı yerler, serpantin kayalıklar, m. Tehlike kategorisi: CR. (Critically endangered) Endemizm: Yöresel endemik. 7

21 Şekil 2. F. mervynii. Morfoloji A(l ): Taban yaprağı, A(2): Alt Gövde Yaprağı. B: Taban Yaprağı. C: Meyveli Unıbel. D: Merikarp. E: Merikarpın Enine Kesiti (Sağıroğlu, 2005). 8

22 Meyye yapısı Merikarpların rengi: Koyu kahverengi Merikarpların şekli: Eliptikoblong Merikarpların ölçüleri: 47 x 24 mm Stilopodyumun şekli : Silindirik Sırttaki kanat: Bellibelirsiz ipliksi Yan kanat : mm genişliğinde Sırtta her valekuladaki vittae sayısı :24 tane Kommissural yüzeydeki vitta sayısı ve yüzeyin yapısı :24 Kommissural yüzeyin özelliği: Karpofora veya yan kanatlara yalcın ve yüzey süngerimsi. Yüzey ornemantasyonu: Tüpsü, pulsu (Tubules, scale)yapıda. Tüpsü yapılar 26 µ kalınlığında Polen Özellikleri Polen tipi :Radialsimetrili, trikolporate Polen şekli :Perprolata Polar eksen(p) :34.60 µ. Ekvatoral eksen(e) :14.10 µ. P/E :2.45 µ. Apertür özelliği :Kolpus'lar (C) belirgin, dar ve uzun, µ; por şekli oblata, endoapertür şeklinde uzamış, plg:3.58 µ., plt: 5.17 µ, plglplt: 0.68 µ. Ekzin yapısı :Tektat Omemantasyon : Rugulat Taban yapraklarının özellikleri hariç, ince gövde özelliği, kın şekli ve yapısı, çiçeklenmesi, küçük meyveli olması ile F. coskunii ' ye benzerlik: gösterir. F. coskunii 'den taban yapraklarının 34 pinnat ve tüysüz oluşu, kınsız yaprak sapının kısa olması, umbellulalardaki çiçek sayısının fazla olması, meyve sapının daha uzun olması, merikarplarının daha küçük ve kommissural yüzeyin asperous olması, dorsal vitta'ların fazla olması ile ayrılır. 9

23 Ferula Cinsinin Tıbbi ve Ekonomik Önemi Ferula cinsine ait bitkilerin yurdumuzda ve dünyanın değişik yerlerinde halk tıbbında şifalı bitkiler olarak kullanıldığı bilinmektedir (Kılıc and Bagci, 2013). Günümüzde Ferula drogları; kuvvet verici (afrodizyak), vücudu güçlendirici, mikrop öldürücü, öksürük sökücü, kabızlıkta gevşetici olarak, hemoroid tedavisinde, idrar yolu hastalıklarında ve zehirlenmelere karşı panzehir olarak kullanılmaktadır. Cinsin tıbbi ve farmakolojik özelliklerinden dolayı birçok türün kimyasal yapısı çalışılmış olup halen devam etmektedir. Özellikle cinsin kokulu ve aromatik yapıları olan uçucu yağları ve bu yağlarn bazı hastalıklar üzerindeki etkileri üzerinde yapılmış birçok çalışma bulunmaktadır. Bitki üzerinde yapılan bu çalışmalarda; benzoik asit, methanolik koumarinler, antibakteriyal sesquiterpenoidler, terpenoidler, ferulenol, esterler, methanol, ethanol, sülfidler, fosfolipidler, germakrane alkol,13 hidroksimetilen 12 tetradekatrien gibi kimyasallar tespit edilmiştir. Çakşır otunun Yararları olarak; cinsel isteği ve gücü arttıran önemli bir afrodizyak, sperm sayısını ve sperm hareketlerini de arttırıcı etkisinin olduğu, kasların güçlenmesine ve s inir sistemine de olan faydası nedeniyle sinirleri yatıştırma, sakinlik verme özelliği de bulunduğu bildirilmektedir. Ferula cinsinin bazı türleri insanlar tarafından tüketilmektedir. Ferula meifoliae türü çok eski tarihlerden beri bilinen ve kullanılan bir bitkidir. Doğu Anadolu da haşlanıp acılığı giderildikten sonra gıda olarak kullanılır, turşusu yapılır. Ayrıca hayvan yemi olarak da kullanılır. Çakşır otu, kökleri toz edilip bal ile karıştırılıp kudreti arttırıcı olarak da kullanılmaktadır. Orta ve Doğu Anadolu dağlarında yetişen diğer bir Ferula türü, F. rigidula suyabu adıyla tanınır. Rayları (ışınları), Van bölgesinde hazırlanan, çok sevilen ve yenen meşhur Otlu peyniri nin içine konmakta ve özel bir tad vermektedir. Ülkemizde yetişmeyen, İran ve Türkistan da yetişen Ferula assafoetida türünün köklerinden elde edilen usâre şeytan tersi adını alır. Bu madde sarımsı esmer renkte, sarımsak kokusunda, soğukta sertleşen, sıcakta yumuşayan ve acı lezzettedir. İçerisinde, zamk, uçucu yağ ve organik asitler vardır. Sinir sistemini yatıştırıcı, hazmı kolaylaştırıcı ve kurt düşürücü etkileri görülür. Baharat olarak da Doğu ülkelerinde kullanılır. Ege bölgesinde ise kuru gövdesi baston olarak kullanılır. Orta Asya ve diğer bölgelerde kökleri kaynatılarak elde edilen süt sonradan hava ile temasta kahverenk alır ve donar. Bu, içecek olarak kullanılır. Köklerinden elde edilen özüt su ile karıştırılarak lapa yapılır ve yenir. Güzel kokulu ve ekşimsi bir tadı vardır. 10

24 Ferula mervynii Türünün Biyolojik Özellikleri (Yaşam Evresi) Ferula mervynii Haziran ayının başlarında çiçek tomurcuları görülmeye başlayıp, ilk çiçeklerini bu ay içerisinde göstermektedir. Çiçeklenme dönemi Haziran ayı sonu ile başlayıp Temmuz ayının ortalarına kadar devam etmektedir. Aynı zamanda ve aynı çiçek üzerinde hem çiçek hemde meyve görülebilmektedir. Olgunlaşmamış ilk meyveler Temmuz ayının ilk haftalarında gözlenmektedir. Olgunlaşmış ilk meyve ve tohumlar ise Temmuz ayının son haftasında gözlenmektedir. Bu süreç Eylül ayının ilk haftalarına kadar devam etmektedir (Tablo 2) Tablo 2. Ferula mervynii nin Fenoloji Takvimi Aylar Vejetatif Dönem Çiçek Tomurcuğu Çiçek Generatif Dönem Olgunlaşmamış Meyve Olgunlaşmış Meyve /Tohum 11

25 Haziran 2015, Uzundere Erzurum Foto: Dr. Ümit SUBA ŞI Fotoğraf 1. Ferula mervynii Genel Görünüm 12

26 Haziran 2015, Uzundere Erzurum Foto: Dr. Ümit SUBAŞI Fotoğraf 2. Ferula mervynii ye Ait Çiçek Yapısı (1) Haziran 2015,Uzundere Erzurum Foto: Dr. Ümit SUBA ŞI Fotoğraf 3. Ferula mervynii ye Ait Çiçek Yapısı (2) 13

27 Haziran 2015,Uzundere Erzurum Foto: Dr. Ümit SUBAŞI Fotoğraf 4. Ferula mervynii ye Ait Meyve Yapısı (1) Haziran 2015,Uzundere Erzurum Foto: Dr. Ümit SUBAŞI Fotoğraf 5. Ferula mervynii ye Ait Meyve Yapı sı (2) 14

28 Foto: Dr. Ümit SUBAŞI Ferula mervyniidip Yaprak, UzundereERZURUM Fotoğraf 6. Ferula mervynii ye ait Dip Yaprak Yapısı (1) Foto: Dr. Ümit SUBAŞI Ferula mervyniidip Yaprak, UzundereERZURUM Fotoğraf 7. Ferula mervynii ye ait Dip Yaprak Yapısı (2) 15

29 Foto: Dr. Ümit SUBAŞI Ferula mervyniiyaprak Bağlantısı (Okrea), UzundereERZURUM Fotoğraf 8. Ferula mervynii ye ait Gövde (Okrea) Görünümü Foto: Dr. Ümit SUBAŞI Ferula mervyniikök Yapısı, UzundereERZURUM Fotoğraf 9. Ferula mervynii ye ait Kök Görünümü 16

30 Çiçek ve Tohum Verimi Umbeldeki çiçek sayısı 3550 arasında olup, merikarp açılmayan kuru meyve tipine sahiptir (Fotoğraf 10;11). Ferula mervyniiolgun Meyve, UzundereERZURUM Foto: Prof.Dr. Eyüp BAĞCI Fotoğraf 10. Ferula mervynii ye ait Kurumuş Tohumlu Birey (1) Ferula mervyniitohum, UzundereERZURUM Foto: Prof.Dr. Eyüp BAĞCI Fotoğraf 11. Ferula mervynii ye ait Kurumuş Tohumlu Birey (2) 17

31 1.2. Ferula Cinsinin Dünyadaki Durumu Ferula cinsi, GüneyBatı Avrupa, Orta Avrupa, Orta Asya, Çin, Afganistan, Suriye, Filistinİsrail, Kuzey Afrika ve Kuzey Amerika ya kadar geniş bir coğrafyada yayılış gösterir. Ferula cinsinin gen merkezi Orta Asya dır. Ferula, Apiaceae familyasından dünyada en fazla tür içeren üçüncü cins olması yönü ile de ilginçtir. Dünyada şu ana kadar yaklaşık 445 Ferula taksonu yayınlanmıştır. Fakat bunların büyük bir kısmı sinonimdir. Ferula cinsi, günümüz dünyasında yaklaşık tür ile temsil edilir (Peşmen, 1971; Pimenov and Leonov 2004; Sağıroğlu, 2005; Elibol, 2009). Ferula cinsi ile ilgili 1947 yılında Korovin tarafından yapılmış bir monograf çalışması vardır. Korovin, tüm Ferula ları altı altcinse ayırmıştır. Korovin den sonra yazılan Filistin florasında sekiz Ferula türü belirtilmiştir. Ancak burada bu altcinsler kullanılmamıştır. Türler seksiyon adı altında verilmiştir. Seksiyonlar ise Boissier in sınıflandırması dikkate alınarak sunulmuştur (Zohary 1966 a;b). Suriye florasında sekiz Ferula türü vardır. Buradaki türlerin verilişinde herhangi bir altcins ve seksiyon ayırımı yapılmamıştır (Mouterde, 198a;b). İran Florası nda ise 53 tür vardır. Bu bitkiler, altcins kullanılarak Korovin in Monografına uygun şekilde verilmiştir (Chamberlain and Rechinger, 1987 a;b) 1.3. Türün Eylem Planının Kapsadığı Bölgedeki Durumu Bitkinin tip lokalitesi (Tip A8. Artvin Yusufeli Sarıgöl Yolu 1. Km. 650 m M. Sağıroğlu 2207) dir. Ayrıca Artvin Yusufeli lokalitel erinden birkaç iyi populasyonun var olduğu bildirilmekle beraber bu bölgede yapılan ve yapılacak olan barajların sayısının fazla olması bitkinin geleceğinin ciddi tehlike altında olduğunu göstermektedir. Ayrıca yapılan arazi çalışması sonrasında Ferula mervynii nin Erzurum sınırları içerisinde yayılışı Erzurum merkezine 84 km uzaklıkta bulunan Uzundere ilçesi ile sınırlı olduğu görülmüştür. Muhtemel yayılış alanı olarak Uzundere ilçesine bağlı Altınçanak köyü sınırları içerisinde yayılışa sahip Ferula mervynii, yaklaşık 0,156 km2 yayılış alanına sahip olarak saptanmıştır. Yaklaşık ardarda 4 5 tepe de yayılış gösteren bitkinin bu lokalitedeki potansiyel birey sayısının birey olarak sayılmıştır. Bunun dışında Erzurum il sınırları içinde farklı lokalitelerde de arazi çalışması yapılmış fakat sadece bu lokaliteden bitki örneğine rastlanmıştır. Var olduğu belirtilen Azort yaylası ve baraj girişi lokalitelerinde yapılan arazi çalışmalarıında bitkiye rastlanmamıştır. 18

32 1.3.1.Ferula mervynii Türünün Yaşam Ala nına İlişkin Flora ve Vejetasyon Özellikleri Türün yayılış alanında, 15 familyadan 19 takson gözlemlenmiştir. Bu taksonlardan 3 ünün uluslararası ölçekte tehlike sınıfları IUCN(2001) göre Tablo 3 te sunulmuştur. Bu taksonlardan 6 sı ise Ulusal ölçekte Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabına göre endemik olarak değerlendirilmektedir. Tablo 3. Ferula mervynii Bitkisinin Yaşam Alanı ve Çevresinin Florası Familya Bilimsel Adı Türkçe adı Endemizm IUCN Sumak VU Sığır kuyruğu Anacardıaceae Rhus coriaria L. Scrophulariaceae Verbascum gracilescens Hub.Mor. Apiaceae Ferula szowitsiana DC. Çakşır Anethum graveolens L. Dere otu Caragana grandiflora (Bieb.) DC. Karagana Erzurum çiviti Hum LC Tesbihcik VU Brassicaceae Isatis erzurumica Davis, Ephedraceae Ephedra major Host Liliaceae Boraginaceae Asphodeline tenuior (Fischer) Ledeb. ssp. tenuiflora (C.Koch) Tuzlaci Atraphaxsis billardieri Jaub. & Spach. var. tournefortii (Jaub. & Spach) Cullen Onosma sericeum Willd. Kağıt emcek Fabaceae Chesneya elegans Fomin L. Hoş Çeşneya Fabaceae Astragalus eriocephalus Willd. Geven Kaya yarpuzu Boz şavlak Kısakılaç Yaz iğneliği Savran Güngülü Gökmahmuz Polygonaceae subsp. eriocephalus Lamiaceae Micromeria elliptica C.Koch, Phlomis armeniaca Willd. Poaceae Stipa caragana Trin. Geraniaceae Erodium oxyrrhynchum Bieb. Asteracae Helichrysum plicatum DC. subsp. plicatum Helianthemum nummularium (L.) Miller Ranunculaceae Consolida hohenackeri (Boiss.) Grossh. 19

33 Yaşam Alanı (Habitat) Ülkemizde 2 (A8: Erzurum; A9: Artvin) ilimizden bilinen Ferula mervynii, Habitat olarak eğimli taşlı yerleri ve serpantin kayalıklar tercih etmekte olup m. aralıktaki yüksekliklerde yayılış göstermektedir (Fotoğraf 12 ve Fotoğraf 13). Şekil 3. F. mervynii nin Türkiye Dağılışı (A8: Erzurum; A9: Artvin) 20

34 Foto: Dr. Ümit SUBAŞI Ferula mervyniihabitat Görünümü, UzundereERZURUM Fotoğraf 12. Habitat Görünümü (1) Foto: Dr. Ümit SUBAŞI Ferula mervyniihabitat Görünümü, Uzundere ERZURUM Fotoğraf 13. Habitat Görünümü (2) 21

35 Ferula mervynii Türünün Dağılımı ve Nüfusu Ferula mervynii Erzurum ve Artvin olmak üzere ülkemize iki lokaliteden bilinmektedir. Ancak burada yalnızca Erzurum il sınırları içerisinde bulunan dağılımından ve populasyon büyüklüğü değerlendirilmiştir. Ferula mervynii, Erzurum ili Uzundere ilçesi Altınçanak köyü sınırlarında yayılış göstermektedir. Altınçanak köyü 0,156 km2 alanda (Fotoğraf 15) yayılış göstermekte olup buradaki populasyonda gözlenen birey olarak tespit edilmiştir. Foto: Dr. Ümit SUBAŞI Ferula mervyniihabitat Görünümü, YusufeliARTVİN Fotoğraf 14. Ferula mervynii nin Artvin Yusufeli (Sarıgöl) Populasyonu 22

36 Fotoğraf 15. Ferula mervynii Yaşam Alanı (Erzuru m Uzundere) Uydu Görünümü (Google, 2015) Ferula mervynii Yaşam Alanlarının Mülkiyet Durumu Ferula mervynii yayılış alanı mülkiyeti kamu arazisi olup hazineye aittir. Yusufeli lokalites i bölgedeki baraj yapımından dolayı ve bölgenin su altında kalma tehlikesi altındadır (Fotoğraf 16;17). 2. TEHDİTLER VE SINIRLAYICI FAKTÖRLER Çalışma sırasında elde edilen bulguların değerlendirmesinden ve literatür araştırması sonrasında türü tehdit eden dört ana problem tespit edilmiştir. Tehditler ve tehdit düzeyleri Tablo 4 de verilmekte olup, tehditlerle ilgili ayrıntılı bilgiler aşağıda verilmiştir. 23

37 Foto: Dr. Ümit SUBAŞI Ferula mervyniihabitat Görünümü, Uzundere ERZURUM Fotoğraf 16. Ferula mervynii (Kerkür) Bitkisi nin Yetiştiği Alandaki Mevcut Durum(1) Foto: Dr. Ümit SUBAŞI Ferula mervyniihabitat Görünümü, Uzundere ERZURUM Fotoğraf 17. Ferula mervynii (Kerkür) Bitkisi nin Yetiştiği Alandaki Mevcut Durum(2) 24

38 Tablo 4. Ferula mervynii (Kerkür) Bitkisi Tür Koruma Eylem Planı Tehditler ve Düzeyi Tehditler Etkisi Bölgede antropojenik etkilerin Türün tamamen alandan yok genişlemesi olmasına sebep olacaktır. Bölgede yapılacak tarım ve orman Sürülmesi veya seki kesilmesi sonucu faaliyetleri tür tamamen yok olacaktır Tehdit düzeyi Kritik Kritik Bitkilerin gelişmemesi veya tohum Bölgede baraj benzeri yapıların, alanın bırakamaması sonucu birey sayısının su bakımdan fakirleşmesine ve azalmasına, yakın ve uzun vadede mikroklima özelliğini değiştirmesi bitkinin populasyonlarını tehdit Yüksek etmektedir. Yörede çakşır bitkisinin toplanarak kullanıması sonucu toplanarak yanlışlıkla da olsa kullanılma ihtimali Bitkinin az olan popülasyon ve birey sayısının tamamen yok olması Orta 2.1. Ferula mervynii Türü Üzerindeki Tehditler Bitkinin Artvin Yusufeli popu lasyonu türün otörleri (Sağıroğlu & Duman, 2002) tarafından birey sayısı açısından daha iyi populasyonlara sahip olduğu fakat bölgede yapılan ve yapılacak baraj çalışmalarının bitkinin neslinin tehdit edebileceğini rapor etmişlerdir. Bitkinin Erzurum Uzundere populasyonu genel olarak yerleşim alanına yakın yerler olması nedeniyle antropojenik(insan) etkilerle tehdit altındadır. Bunun yanında özellikle tip lokalitesininde bitkinin ilçenin (Yusufeli) merkezinde yerleşim yerinde bulunması bitkinin tehdit ve tehlike seviyesini artırmaktadır. Erzurum Uzundere lokalitesi ise aynı şekilde Altınçanak köyünün üst kesimleri olması ve yerleşim alanına çok yakın ve sınır olması nedniyle ve özellikle şahıs mülkiyetinin hemen sınırında bulunması nedeniyle ciddi tehlike altındadır. Arazinin kadastro dışı ve hazine arazisi olması bitkinin korunmasında çeşitli kolaylıklar getirmekle beraber yörede yapılacak her türlü tarımsal, ormansal ve antropojenik faaliyetler bitkinin populasyon sayısının azalmasına sebebiyet verecektir. Bu bağlamda yapılan Tür Koruma Eylem Planı büyük önem arzetmektedir. 25

39 2.2. Bitki Çeşitliliğine Yönelik Tehditler Biyoçeşitlilik; kara, deniz ve diğer sucul habitatlarda ve ekolojik komplekslerdeki canlılar arasındaki çeşitliliktir ve tür içinde, türler arasında ve ekosistemlerdeki farklılıkları kapsar (UNEP, 1992). Küresel Biyoçeşitlilik Stratejisi kapsamında desteklenen tanıma göre biyoçeşitlilik; bir bölgedeki gen, tür ve ekosistemlerin tamamıdır (WRI, IUCN and UNEP 1992). Castri ve Younes ise biyoçeşitlilik için daha farklı bir tanım geliştirmiştir: Biyoçeşitlilik, genetik, taksonomik ve ekolojik ölçekli organizasyonların farklı düzeyleri arasındaki hiyerarşik etkileşimlerin bir bütünüdür (Castri ve Younes, 1996). Popu lasyonlar (kendi gen havuzlarıyla birlikte), türler ve ekosistemler de bu üç ölçek arasındaki etkileşim noktalarındaki temel taşlardır (Solbrig,1991). Norse ve arkadaşları (1986) biyoçeşitliliği üç temel sınıfa ayırmışlardır: (i) genetik çeşitlilik, (ii) tür çeşitliliği ve (iii) ekosistem çeşitliliği. Buna göre: genetik çeşitlilik türler arasındaki, DNA düzeyinde oluşan farklılıkları incelemektedir. Genetik çeşitliliğin ölçülmesinde temel olarak gen havuzunu oluşturan popülasyonlar incelenmektedir. Tür çeşitliliği ekosistem içerisindeki farklı türler arasındaki etkileşimleri inceler ve temel etkileşim öğesi türlerdir. Ekosistem çeşitliliği ise farklı ekosistemleri ve bunlar arasındaki etkileşimleri incelemektedir. Tür çeşitliliğinin kaybı doğal bir süreçtir. Fosil ve tarihsel verilerden elde ettiğimiz kadarı ile tüm türler belirli bir yaşam süresine sahiptir. Tahminle re göre her yüz milyon yılda bir tür yok olmaktadır. Bu yok olmaları açıklamak için farklı araştırıcılar türler arası rekabet, iklim değişiklikleri, ölümcül genlerin birikimi, akrabalar arası çaprazlanma stresi gibi farklı teoriler ortaya atmıştır. Türlerin kaybında, kayba neden olan etkinin rastgele olup olmadığına bağlı olarak 2 farklı süreç bulunmaktadır. Rastgele olmayan etkiler: Ormanların kesilmesi, habitatların parçalanması gibi belirlenebilme şansı olan, insan kaynaklı etkilerdir. Bu olaylarda bir popülasyon parçalanabilir veya amamen ortadan kalkabilir. Ayrıca, bu etki sonucunda güçlenen yeni bir popülasyon yerel popülasyonu baskılayarak yok olmasına neden olabilir. Önceden belirlenemeyen rastgele etkiler: Doğal dinamiklerin işin içine daha çok karıştığı bu süreçte, etkiler önceden tahmin edilememektedir: 1. Nüfus belirsizliği: Popülasyon büyüklüğü hayatta kalma şansı açısından en temel etkendir (Lande ve Barrowclough, 1987). Araştırmalar 100 bireyden daha az olan bir popülasyonun soyunu devam ettirebilme şansının oldukça düşük göstermiştir. Yani küçük popülasyonlar yok olmaya daha yakındırlar. 26 olduğunu

40 2. Çevresel belirsizlikler: İklimlerdeki ani değişiklikler, besin kaynaklarının azalması, hastalık ve zararlıların yaygınlaşması, rekabetin artması gibi çevresel etkenler tür çeşitliliğinin kaybolmasında önemlidir (Shaffer, 1987). 3. Doğal felaketler: Sel, fırtına yangın kuraklık gibi doğal felaketler de tür çeşitliliğini etkiler. Bunlar genellikle çok kısa sürer, ancak etkisi oldukça büyük olur. 4. Genetik belirsizlik: Genomda meydana gelen rastgele değişiklikler ve mutasyonlar da tür kaybına neden olur. Rastgele ve Rastgele olmayan etkenler, birlikte veya tek başlarına çalışarak, türlerin çeşitliliğini etkilemektedirler IUCN Sınıflarının Yapısı Türlerin kaybolma tehlikesi ile karşı karşıya olması ve azalması ile ilgili sorunlar 1992 BM konferansında geniş olarak tartışılmıştır. Sonuçta IUCN (International Union for Conservation of Nature) (1995) kırmızı kategorileri oluşturulmuştur.buna göre: 1 Kaybolma Tehlikesi Taşıyan Türler: Nesli tükenmiş/yok Olmuş (Extinct, EX): Son 50 yılda yabani formda bulunmayan, ancak tarımsal yöntemlerle (kültürlemelerle) nesli devam ettirilen türlerdir. Bununla beraber, bu türler ancak kültürde yaşatılabildikleri için çoğu araştırıcı doğada yok olmuşǁ (EW, Extinct in the Wild) tanımının kullanılmasının daha uygun görmektedir (Koopwitz ve Kaye, 1990). Nesli tükenme tehlikesi taşıyan türler (Endangered, EN) : Kısa bir süre içerisinde (birkaç on yıl) doğadaki yabani formlarının yok olacağı öngörülen türlerdir. Bu gruba birey sayısı kritik sayıda azalmış ve/veya habitatları ciddi bir şekilde zarar görmüş/azalmış taksonlar girer. Kaybolma eğiliminde olan türler (Vulnerable, VU) : Olumsuz şartlar devam ettiği takdirde, yakın bir gelecekte nesli tükenme tehlikesi taşıyan türler grubuna gireceği öngörülen türlerdir. Bu gruba, popülasyonları çok fazla dağılan, habitatları şiddetli bir şekilde bozulan veya popülasyonlarının çoğu veya tamamının boyutunun küçüldüğü taksalar girer. 27

41 Nadir bulunan türler (Rare, R) : Sadece belli bir coğrafik bölgede veya habitatta, küçük, yerel bir popülasyon olarak bulunan türlerdir. Şu anda kaybolma riski olmasa da insan eliyle ve/veya doğal etkenlerle habitatlarının tahrip edilmesi durumunda bir üst tehlike seviyesine dâhil edilebilirler. Tanımlanmamış (Indeterminant,I) türler: Bu gruptaki türler, kaybolma riski veya eğilimi taşıyan veya nadir bulunan türleridir, ancak bu sınıflardan hangisine yerleştirilmesi gerektiğinin belirlenebilmesi için daha fazla bilgiye ihtiyaç duyulmaktadır. 2 Durumu Bilinmeyen Türler: Yeterince bilinmeyen türler (K): Yukarıda anlatılan kategorilerden birine dahil olduğundan şüphelenilen, ancak bilgi eksikliği nedeniyle henüz belirlenememiş olan türlerdir. Belirsiz türler (?, Status Unknown): Bu türler hakkında herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Aday (Candidate, C): Yukarıda tarif edilen kategorilerden birine dahil olduğundan şüphelenilen ancak hala incelenmekte olan türler bu gruba girer. 3 Tehlikede Olmayan Türler: Güvenli veya kaybolma riski taşımayan türler (Not Threatened, NT): Yok olma tehlikesi içermeyen türleri tanımlayan sınıftır. 3. İLGİLİ ULUSAL MEVZUAT VE ULUSLARARASI SÖZLEŞMELER Ferula mervynii, tüm populasyonları göz önüne alındığında tehlike kategorisi IUCN (2001) e göre Critically Endangered (Kritik Tehlikede) B1ab(i,ii,iii) ver 3.1 ( olarak değerlendirilmiştir (Duman, H. & Sağıroğlu, M., 2014). Bununla birlikte türün, Avrupa Yaban Hayatı ve Yaşam Ortamlarının Korunması (BERN) Sözleşmesi ve Nesli Tehlike Altındaki Türlerin Ticaretine İl işkin Sözleşme (CITES) uluslararası mevzuatlarda herhangi bir değerlendirmesi bulunmamaktadır. 28

42 Tablo 5. İlgili Ulusal Mevzuat ve Uluslararası Sözleşmeler Türkiye nin sözleşmeye Uluslar Arası Sözlemenin Adı Koruma Statüsü taraf olduğu tarih ve yayımlandığı Resmi Gazete Avrupa Yaban Hayatı ve Yaşam 20 ŞUBAT 1984 Ortamlarının Korunması (BERN) RG:18318 Sözleşmesi Nesli Tehlike Altındaki Türlerin 20 HAZİRAN 1996 Ticaretine İlişkin Sözleşme RG: (CITES) 4. HEDEFLER 4.1. İdeal Hedef Bitkinin in situ korunması ideal hedef olmakla beraber, bunun yapılması için merkezi idare ile (Erzurum Orman ve Su İşleri Müd.) görüşmeler yapılmıştır. Bitkinin yetişme alanında korunmasına yönelik yapılması gerekenler bağlamında halkın bilgilendirilmesi, Milli parklar çalışanlarının bilgilendirilmesi, eğitilmesi, bölgenin koruma planının hazırlanması bu çalışmalardan bazılarıdır. Ex situ koruma sağlanması için de çalışmaların yapılması gerekmektedir. Bununla birlikte toplanan bitki örneklerinden herbaryum örnekleri hazırlanarak Ankara Üniversitesi, Fırat Üniversitesi Herbaryumlarına verilmiştir. Ayrıca toplanan tohumlar merkezi idareye teslim edilerek tohum bankalarına gönderilmeleri ve ex situ korunmaları sağlanmıştır. Böylece modern biyolojik koruma yöntemleri kullanılarak bitkinin ex situ korunmasına çalışılmıştır. Tablo 6. Ferula mervynii nin Tür Koruma Eylem Planı İdeal Hedefi İdeal Hedef No İDEAL HEDEF UYGULAMA ZAMAN 1. Kerkür bitkisini ve yaşam alanını korumak ve sürdürülebilir yönetimini sağlayarak gelecek nesillere aktarmak