II.ULUSAL DEMİR-ÇELİK SEMPOZYUMU VE SERGİSİ

Transkript

1 tmmob nıakina mühendisleri odası II.ULUSAL DEMİR-ÇELİK SEMPOZYUMU VE SERGİSİ BİLDİRİLER İİ KİTABI Yayın No: E/2003/336

2 tmmob makina mühendisleri odası Sümer Sok. 36/ 1-A Demirtepe / ANKARA Tel: (0312) Faks: (0312) e-posta: mmo@mmo.org.tr Yayın No: E/2003/336 ISBN: Bu yapıtın yayın hakkı Makina Mühendisleri Odası'na aittir. Kitabın hiçbir bölümü / değiştirilemez. MMO'nın izni olmadan kitabın hiçbir bölümü elektronik, mekanik vb. yollarla kopya edilip kullanılamaz. Kaynak gösterilmek kaydı ile alıntı yapılabilir. Ekim 2003 / Ankara Baskı: Özkan Matbaacılık (312)

3 II. DEMIR-ÇELIK SEMPOZYUM BİLDİRİLERİ / 01 tmmob makina mühendisleri odası "Türkiye paslanmaz çelik üretebilir mi?" Yusuf Ziya KAYIR KOSGEB Sincan Müdürlüğü 11

4 TÜRKİYE PASLANMAZ ÇELİK ÜRETEBİLİR Mİ? Yusuf Ziya KAYIR KOSGEB Tel: (312) Sincan/Ankara E-posta: Özet: Ülke kaynaklarını (yer altı, yer üstü ve insan kaynakları da dahil) harekete geçirerek ülke insanın ihtiyaçlarını karşılayabilen teknoloji kritik teknolojidir. Türkiye dünyada krom cevheri üretimi sıralamasında ilk 8 ülke içindedir. Krom cevherimiz yüksek kalitelidir. Yalnızca Türkiye ve Arnavutluk'un paslanmaz çelik tesisi yoktur, Küba'da bile ihracat yapabilen ton kapasiteli bir paslanmaz çelik tesisi bulunmaktadır. Türkiye, 2002 yılında, dünya demir çelik üreticisi ülkeler sıralamasında 13. büyük Demir Çelik üreticisi olmuştur. Ülkemiz demir ve çelik üretiminde birikim ve deneyim sahibidir. Krom cevherlerimizden, Etibank'a ait Elazığ ve Antalya Ferrokrom Tesislerinde üretilen ürünler iç ve dış piyasalara satılmaktadır. Türkiye için paslanmaz çelik üretimi kritik bir teknolojidir. Gelişmiş ülkelerde çelik sektörü entegre tesislere dayalı olup, katma değeri yüksek; paslanmaz çelik, vasıflı çelik, özel çelikler gibi ürünlere yönelmiştir. Gelişmekte olan ülkelerde çelik sektörü, yarı entegre tesislere dayalı olup, hurda gibi parçalı girdilerden nispeten ucuz ürünler üretmektedir. Demir Çelik sektörünün özelliğinden; tonu S'lık ürünler üretilebildiği gibi maliyetleri fazla artırmadan, paslanmaz çelik gibi, tonu $'lık ürünler de üretmek mümkündür. Bu bildiride, Türkiye'nin paslanmaz çelik üretimi konusu irdelenecek yaratacağı olanaklar; istihdam ve ekonomik faydalar ortaya konularak başlıktaki soru yanıtlanmaya çalışılacaktır. Anahtar sözcükler: Demir ve Çelik, Krom, Nikel, Ferrokrom, Paslanmaz Çelik, Teknoloji, Sanayileşme, Kalkınma 1. GİRİŞ Ülke ekonomisini büyüterek ve geliştirerek yeniden üretecek, ulusal ölçekte altyapı yatırımları; sanayimize rekabet üstünlüğü, kazandıracak, teknolojik ve sistemsel düzenlemeler; geniş ölçüde istihdam olanağı yaratacak yeni sanayi atılımları; ve yarınlarımızı inşa edecek jenerik teknolojiler bilim ve teknolojide atılım, geniş halk kitlelerine daha iyi bir yaşam, yükselen refah ve aydınlık yarınlar vaat edebilecek hedeflere odaklanmış bir yaklaşımla ülke ekonomisine katkıları göz önünde bulundurularak stratejik öneme sahip*.sektörler tüm verileriyle ortaya konulmalı; bunun yanı sıra gelişmeye açık sektörler de göz önünde tutularak öncelikli alanlar tespit edilmelidir. "Sanayi Stratejisi " 1 adını taşıyan çalışmada imalat sanayi alt sektörlerinin sosyo-ekonomik etki 1 TÜBA-TÜBÎTAK-TTGV BİLİM -Teknoloji -Sanayi Tartışmaları Platformu, İleri Malzemeler Bilim-Teknoloji-Sanayi Politikaları Çalışma Grubu, Ocak 96, 24. sayfa açısından durumlarını belirlemek ve ülkemiz sanayinin gerçekçi bir profilini çıkarmak üzere, bu alt sektörlerin, toplam istihdam, ihracat, katma değer ve satış hasılatını hesaba katan bileşik bir endeks oluşturulmuş ve söz konusu sektörlerin bu endekse göre sıralaması yapılmıştır. Bileşik endekste en büyük ağırlık alt sektörün istihdamdaki payına verilmiş; ihracattaki pay ikinci ağırlık ölçütü olarak alınmıştır. Katma değer ve satış hasilatındaki paylara ise göreli olarak en düşük ağırlıklar verilmiştir. İmalat sanayi alt sektörleri arasında söz konusu bileşik endekse göre yapılan sosvo-ekonomik bazdaki stratejik önem sırası Tablo 1 'de verilmiştir. Tablo 1. İmalat Sanayi Alt Sektörleri Stratejik Önem Sırası D 2) 3) 4) 5) 6) 7) Tekstil ve Giyim Gıda, İçki, Tütün Kimya ve ilaç Demir ve Çelik Toprak ürünleri Taşıma araçları Elektrik Makineleri 8) 9) 10) 11) 12) 13) 14) Makine İmalat Petrol ürünleri Metal eşya Kağıt ve Basım Plastik ve Kauçuk Demir Dışı Metal Kereste ve Mobilya Bu tablodan görüleceği üzere ilk beş sırada yer alan sektörler, ülke ekonomisinde belirleyici özelliğe sahiptir. 13

5 İhracatta toplam pay % 83, istihdamda toplam pay % 66 bir başka deyişle, bu sektörlerden herhangi birisindeki büyük çaplı bir kriz önemli sosyo-ekonomik etkilere yol açabilecektir. Bu nedenledir ki bunlara stratejik bir önem atfedilmektedir. Demir çelik sektörümüz sosyo-ekonomik stratejik sıralamada 4. sırada yer almıştır. Yukarıda özetlenen stratejik yaklaşım çerçevesinde ve verilerden yola çıkarak sektörlerin kullandıkları girdiler, üretim süreç ve teknolojileri, ürün ve pazar özellikleri açısından Demir-Çelik sektörü değerlendirilmiş ve bu sektör için geleceğe dönük öneriler belirlenmiştir: DEMİR-ÇELİK SEKTÖRÜ İÇİN ÖNERİLER K O : Kısa dönem için önerilen çalışmalar : Orta dönem için önerilen çalışmalar Hammadde, Yardımcı Madde Ve Teknoloji Girdileri Bazında: -kimyasal katkılar ( K, O ) -demir çelik sanayinde kullanılan makine parçaları( K) -vakumda gazlaştırma teknolojileri( K ) -pota metalürjisi, kontrollü haddeleme teknolojisi ( K) -ısıl işlem teknolojileri ( K ) -sürekli tavlama teknolojileri ( K) -sürekli döküm teknolojileri ( K) -kaplama ve koruma işlemleri (K, O) -cüruf ve atık değerlendirme teknolojileri (K, O ) Çıktılar Bazında: -çok düşük karbonlu derin çekme çelikleri üretimi ( K ) -soğuk şekillenebilen yüksek dayanım-düşük alaşım çelikleri (HSLA) üretimi (K) -bake hardenable çeliklerin ve paslanmaz çeliklerin üretimi -mikro-alaşımlı termomekanik haddelenmiş çeliklerin üretimi (K) -çift fazlı çelikler, dupleks çelikler ve hız çeliklerinin üretimi (K) >. 2. PASLANMAZ ÇELİK NEDİR? Paslanmaz çelik, esas olarak paslanmayan çeliklerin genel adıdır. Özellikle nikel ve molibden çeliğin paslanmazlık özelliğini iyileştirmek için alaşım yapımında kullanılsa da paslanmazlığı sağlayan ana element kromdur. Paslanmazlık için gerekli en az krom miktarı, kütle olarak, yüzde 10.5'tir. Dünyada üretilen çeliğin çoğu karbon ve alaşımlı çeliktir. Karbon ve alaşımlı çeliğe göre paslanmaz çeliğin, daha küçük, fakat cazip ve gelişen bir pazarı vardır. Doğada yalnızca altın ve platin gibi metaller saf halde bulunur, normal metallerse diğer elementlerle bileşmiştir. Paslanma, bu yüzden doğal bir olaydır. Doğada demir cevheri şeklinde bulunan demir, bu yüzden dengesizdir ve paslanmak ister. Paslanmak saf demirin suyun mevcudiyetinde oksijenle birleşmesidir. Herhangi bir koruyucu kaplamaya sahip olmayan karbon çeliği üzerinde bir pas katmanı oluşur ve çeliğin kalan kısmını korur. Yüzeydeki pas katmanının alınması durumunda yeni bir pas katmanı oluşur. Bu durum paslanma olarak adlandırılır. Boyama, çinko kaplama ( galvanizleme), epoksi reçinelerle yapılan çeşitli kaplamalar paslanma sürecini durdurur. Paslanmaz çelik değişik kullanım alanlarında koruyucu bir kaplamaya sahip karbon çelikleri, alüminyum, pirinç ve tunçla rekabet etmektedir. Paslanmaz çeliğin rekabet gücü emsalsiz ve karizmatik bir özelliğinden gelmektedir. Paslanmaz çelikteki kromun oksijene büyük bir yakınlığı vardır. Krom oksijenle karşılaştığında çeliğin yüzeyinde moleküler düzeyde bir krom oksit filmi oluşur. Bu filmin kalınlığı 130 Angstrom ( 1 Angstrom = 10" 6 cm. ) 'dür. Bu durum, büyük bir binayı, mektup kağıdı kalınlığındaki çatı saçıyla yağmurdan korumak gibi bir şeydir. Krom oksit katmanı edilgin, kuvvetli ve kendi kendini yenileme özelliğine sahiptir. Edilgin demek diğer malzemelerle tepkimeye girmeyen demektir. Kuvvetli demek çelik yüzeyine iyi yapışmış, yerinden kolayca sökülemez demektir. Yenilenebilir demek eğer krom oksit katmanı aşınırsa veya zorla yüzeyden sökülürse çeliğin içindeki krom tekrar havayla hemen yeni bir krom oksit katmanı oluşturur demektir. Paslanmaz çelikten yapılmış bir çakı, uzun süre kullanıldığında aşınır ve ağzı körelir, bileği taşında bilendiğinde krom oksit katmanı sökülür. Kromun sağladığı bu yenilenme özelliği sayesinde paslanmazlığını muhafaza eder. Paslanmaz çeliğin ostenitik, martenzitik, ferritik ve çökelme sertleştirmen gibi dört ana grubu vardır. Ostenitik paslanmaz çelik krom, nikel ve manganez alaşımıdır. Bu grup paslanmaz çelikler 200 ve 300 nolu serilerde yer alırlar. Bu grubtaki 304 paslanmaz,çelik çok tanınır. Ferritik paslanmaz çelik 400 seride yer alır. Bu gruptaki çeliklerde ana alaşım elementi kromdur. Bu grupta yer alan çeliklerin işlenme kabiliyetleri, 200 ve 300 serideki çeliklere göre daha yüksektir. Martenzitik paslanmaz çelikler de 400 seride yer alır. Fakat ferritik çeliklere göre daha az krom, daha çok karbon içerirler. Sertliklerini artırmak için ısıl işlem gerekir. Çökelme sertleştirmeli paslanmaz çelikler paslanmaz çeliklerin küçük bir grubudur. Yüksek krom ve nikel içerirler. Yaşlanmayla sertleşirler. Özellikleri martenzitik paslanmaz çeliklere benzemektedir. 2 ISSF-International Stainless Steel Forum (Uluslararası Paslanmaz Çelik Forumu) What is stainless steel?, 14

6 3. DÜNYA PASLANMAZ ÇELİK ÜRETİMİ 1950'lili yılların başında 1 milyon ton civarında olan dünya paslanmaz çelik üretimi, 20. Yüzyılın sonunda 20 milyon tona ulaşmıştır. Şekil 2'de görüldüğü gibi, 2010 yılında dünya paslanmaz çelik üretimi 30 milyon ton olacaktır. Kişi başına paslanmaz çelik tüketimi, gelişmiş ülkelerde 6,5-7 Kilogramdır. Ülkemizde ise paslanmaz çelik tüketimi 1,5 Kilogram civarındadır. 3 Uluslararası Paslanmaz Çelik Forumu'nun tahminlerine göre; 2003 yılı dünya paslanmaz çelik üretiminin 20.9 milyon tona ulaşacağı beklenmektedir yılı üretimine göre ( 20,1 milyon ton ) 2003 yılı üretiminde yüzde 4'lük bir artış gerçekleşmiş olacaktır. Dünya paslanmaz çelik talebinin 2004 yılında, bugüne kadar en yüksek miktar olan 22.5 milyon tona ulaşması beklenmektedir. 4 Tablo 2. Dünya Paslanmaz Çelik (İngot) Üretimi ( bin ton) Bölgeler /Yıllar /-% Batı Avrupa/ Afrika 8,600 8, Merkez ve Doğu Avrupa Amerika 2,770 2, Asya 8,550 9, Dünya Toplamı 20,085 20, Dünyada 15 büyük paslanmaz çelik uzun ürün üreticisinin dünya üretimindeki payı yüzde 70'tir. (Şekil 3 ) ABD, Japonya, Çin, Almanya, İtalya, G.Kore, Fransa, Hindistan, Tayvan ve İspanya'nın paslanmaz çelik üretimleri toplamı dünya üretiminin yaklaşık yüzde 80'inidir. ( Şekil 4 ) 4. DÜNYA PASLANMAZ ÇELİK FİYATLARI Bu Tablo 3.'te görüldüğü gibi, 304 paslanmaz çeliğin fiyatı, nervürlü inşaat demirinden 5 kat; 316 paslanmaz çelik ise nervürlü inşaat demirinden 7 daha pahalıdır. Tablo 3. Dünya Paslanmaz Çelik Fiyatları ( dolar/ metrik ton) Tarih Sıcak Nervürlü Ticari Paslanmaz CR Paslanmaz hadde Çubuk Çubuk Tip 304 CRTip rulo 316 Aralık Ocak Şubat Mart PASLANMAZ ÇELİK NASIL ÜRETİLİR? Dünyada paslanmaz çelik; entegre demir çelik tesislerinde ya da yarı entegre demir çelik tesislerinde ( ark ocaklarında ) yapılabilmektedir. Paslanmaz çelik genelde paslanmaz çelik hurdası, krom, nikel, molibden gibi çeliğin tipine göre katılan alaşım elementleriyle karbon elektrotlu ark ocaklarında üretilmektedir. Ark ocağının karbon elektrotundan elektrik akımı geçtiğinde, sıcaklık yavaş yavaş yükselir. Hurda ve alaşım elementleri ergimeye başlar. Ergime tamamlandığında sıvı metal, ark ocağından Argon-Oksijen Karbon Düşürme kabına alınır. Karbon miktarı düşürülür. ( Bilindiği gibi; paslanmaz çelik, yumuşak çeliğe göre çok daha az karbon içerir ) Bundan sonra, elde edilen sıvı metal alaşımlandınlarak hedeflenen paslanmaz çeliğin analizine ulaşılır. Paslanmaz çeliğin ergitilmesi ve slab veya billet biçiminde dökümü ( ingot kalıbında ya da sürekli döküm makinesinde ) Şekil l.'de görülmektedir. Bundan sonra malzeme tavlanır ve sıcak olarak haddelenir ya da son şeklini alması için dövülür. Sacların kalınlığı, çubuk ve tellerin çapı soğuk haddelemeyle düşürülür. Çoğu paslanmaz çelik yapının yumuşaması için tavlanır. Sonra oksitlerin giderilmesi için asitle yıkanır. Böylece, koruyucu pasif filmin doğal bir biçimde oluşması sağlanmış olur. Şekil 1.Paslanmaz Çeliğin Yapılısı ^ [ Sen» 3 T. Çamhdere, " Kromit, Ferrokrom, İnsan Kaynaklan ve Paslanmaz Çelik, ETİ KROM A.Ş. Darboğaz Raporu" Eti holding A.Ş., Nisan ISSF, International Stainless Steel Forum, 15

7 Paslanmaz çelik üretimi, yılda yüzde 5 artarak 2010 yılında 30 milyon tona ulaşacaktır i co E i Şekü 2 : Dünyada Yıllara Göre Paslanmaz Çelik Üretim Kavnak- www smr at

8 seuuof OOO, uı 17

9 mm ABD Japonya! Çin 00 Almanya İtalya Şekil 4 : Paslanmaz Çelik Üreticisi Ülkeler ve Üretimleri Kaynak:

10 6. DÜNYADA DEMİR ÇELİK ÜRETİMİ 20. yüzyılın başında 28 milyon ton olan dünya çelik tüketimi bu yüzyılın sonunda 780 milyon tona ulaşmıştır yılında, 850 milyon ton olan dünya ham çelik üretimi 2002 yılında 902 milyon tona yükselmiştir. ( Tablo 4 ) Uluslararası Demir ve Çelik Enstitüsü'nün rakamlarına göre 2001 yılında nihai ürün olarak 758 milyon ton demir çelik üretilmiştir. Dünya demir çelik ihracatı nihai ürün cinsinden 300 milyon tondur. Tablo 4. Yıllar Dünya Ham Demir Çelik Üretimi Dünya Üretimi Kaynak: Uluslararası Demir Çelik Enstitüsü Tablo Yılında ülkelere göre Çelik üretimi Ülkeler Çin Japonya ABD Rusya G.Kore Almanya Ukrayna Brezilya Hindistan İtalya Fransa Çin Taipei Türkiye ispanya Kanada Meksiko ingiltere Belçika G. Afrika Polonya Avusturalya Iran Üretim 181,6 107,7 92,2 59,8 45, ,4 29,6 28,8 26,1 20,3 18,2 16,5 16,4 16,0 14,1 11,7 11,3 91 8,4 7,5 7,3 % 1,6 2,2 0,1 1,4-2,3-0,1 1,3-0,6 0,3 1,5 0,0 1,2 Sıra Çek cumhuriyeti Avusturya Hollanda isveç Romanya Kazakistan Arjantin Mısır Slovakya Venezüella Malezya Finlandiya Suidi Arabistan Endonezya Lüksemburg Tayland Macaristan Diğer Dünya 6,5 6,2 6,1 5,8 5,5 4,8 4,4 4,3 4,3 4,2 4, ,6 2,8 2,7 2,3 2,1 22,3 902,4 Kaynak: Uluslararası Demir Çelik Enstitüsü 7. TÜRKİYE'DE DEMİR ÇELİK ÜRETİMİ Bugün Türkiye'de dört tane büyük demir-çelik ağır sanayi merkezi vardır. Birisi Orta Karadeniz, Karabük ve Ereğli'nin bulunduğu yer; ikincisi Akdeniz, İskenderun ve Ekinciler'in bulunduğu yer; üçüncüsü Marmara Çolakoğlu'nun ve ark ocaklarının bulunduğu yer; dördüncüsü Aliağa İzmir; orası da ark ocaklarının bulunduğu bir merkezdir. Ve Türkiye'de bugünkü demir çelik üretimi 16,5 milyon tonu bulmuştur. Türkiye, bu üretim rakamıyla dünyada 13. üncü sıraya ulaşmıştır. 5 ( Tablo 5) Türkiye, 2001 yılında 10.6 milyon tonluk demir çelik ihracatıyla, dünyada demir çelik ihracatçısı ülkeler arasında 9. büyük ihracatçı ülke olmuştur. Ayni yıl 5.5 milyon ton çelik ithal eden Türkiye, dünya demir çelik ithalatında 15. Sırada yer almıştır, ülkemiz 5.1 milyon tonluk net demir çelik ihracatıyla Japonya, Ukrayna, Rusya, Belçika- Lüksemburg ve Brezilya'dan sonra 6. sırada yer almıştır. Dünya demir çelik üretiminde ülkemizin payı, yüzde 1,8; dünya ihracatındaki payı ise yüzde 3,5'tir. 8. DÜNYADA VE TÜRKİYE'DE KROM ÜRETİMİ Halihazırda Dünya ferrokrom üretimi 4.4 milyon ton/yıl civarındadır ve üretilen ferrokromun yüzde 70'i paslanmaz çelik üretiminde kullanılmaktadır. Dolayısıyla ferrokrom piyasası, birincil olarak paslanmaz çelik endüstrisindeki faaliyetlere bağlı olarak değişmektedir. Ülkemizde üretilen ferrokrom, 1995'te dünya üretiminin yüzde 1,9'unu 5 Word Steel in Figures.International Iron and Steel Institute, 2003, 19

11 oluştururken, 1998'de bu oran yüzde 2,5'e yükselmiştir. Ülkemizde, yüksek karbonlu ferrokrom üretiminde tam 1. Tablo 6. FERROALASIMLAR SEKTÖRÜNDE ÖNEMLİ KURULUŞLAR YERİ Antalya KURULUŞUN ADI Eti Elektrometalurji A.Ş. ÜRÜNLERİ Düşük Karbonlu ( D.K.) Ferrokrom Ferrosilisyum Silikoferrokrom KAPASİTESİ ton/yıl ton/yıl ton/yıl 2. Eti Elektrometalurji A.Ş. TOPLAM Kaynak: Eti Holding A.Ş. Elazığ JTüksek Karbonlu ( Y.K.) Ferrokrom Ferrokrom + Silikoferrokrom ton/yıl ton/yıl 1 İ l l i -1 1 i BİNTO 1800 ıs I 0 ( SEKİL 5-KROMİT ÜRETİCİSİ BAZI ÜLKELERDE PASLANMAZ ÇELİK ÜRETİM DEĞİŞİMİ \ 90 T tğğt «S f) ^ OO OO OO O\ O\ O\ Brezilya 1 4Hlm llllj 30 OO OO OO OO ON ON ON ON 9S ON ON ON 9\ VS WA ^^ G\ ^P\ Q*\ V\ *J"> ^^ ^^ı ^^ı ^T\ il Finlandiya Hindistan D G.Afrika w kapasiteye ulaşılmasıyla birlikte, dünya ferrokrom üretiminde yaklaşık yüzde 4'lük bir paya sahip olacaktır. Son 20 yıl içerisinde Dünyada ferrokrom endüstrisinde, yukarıda anılan değişikliklerin yanı sıra, tüketilen ferrokrom türünde de değişiklik gözlenmiştir. Bu dönemde Y.K. Ferrokrom tüketimi hızlı bir şekilde artmıştır. Bu artışın ardında yatan temel neden, paslanmaz çelik üretim teknolojisindeki gelişmelerdir. Bu dönem içerisinde özellikle çelik üretiminde, argon-oksijen-dekarbürizasyon (AOD), ASEA (prosesi geliştiren firma ismi) ve benzeri proseslerin kullanımı yaygınlaşmıştır. 1970'li yıllarda batı dünyasında en büyük iki tüketici ülke ABD ve Japonya, aynı zamanda dünya ferrokrom üretiminin yaklaşık % 45'ini gerçekleştirmekte iken, bugün üretimdeki payları % 5'in altına düşmüştür. Aynı dönemde başta G. Afrika Cumhuriyeti olmak üzere, gelişmekte olan ülkeler grubunda yer alan kromit üreticisi ülkelerin üretimi hızla artmıştır. Gelişmiş ülkelerin Dünya ferrokrom üretimlerindeki toplam paylan sürekli azalmasına rağmen, paslanmaz çelik üretim artışı yönünde yatırımları devam etmektedir. ( Şekil 5 ) 6 Ülkemizin kromit cevherleri kaliteli ve yüksek tenörlüdür. FERROKROM 7 : VII. Beş Yıllık Kalkınma Planı 6 T. Çamlıdere, " Kromit, Ferrokrom, İnsan Kaynaklan ve Paslanmaz Çelik, ETİ KROM A.Ş. Darboğaz Raporu" Eti holding A.Ş., Nisan Beş Yıllık Kalkınma Planı Ferroalaşımlar Özel İhtisas Komisyonu Raporu 20

12 döneminde Eti Holding A.Ş.'nin ferrokrom üretim kapasitesi ton/yıl'dan ton/yil'a silikoferrokrom kapasitesi ton/yıl'a çıkartılmıştır. Düşük Karbonlu ferrokrom üretiminde ortalama kapasite kullanım oranı ( KKO ) yüzde 90, Yüksek karbonlu ferrokrom üretiminde ise ortalama KKO yüzde 70 olarak gerçekleşmiştir. ( Tablo 6 ) Ferrokrom üretim kapasitesinin Türkiye'de paslanmaz çelik döküm üretiminin çok düşük olması sebebiyle iç tüketimi çok kısıtlıdır. Bu yüzden mevcut üretim kapasitesi esas olarak ihracata yöneliktir. Ferrokrom ürünlerinde ülkemizin en önemli ihraç pazarları. ABD, AB Ülkeleri ve Japonya'dır. Ancak ETİ Elektrometalurji A.Ş., Elazığ Ferrokrom Tesisleri mevcut ferrokrom stoklarının artması nedeniyle geçen yıl üretimini durdurmuş ve özelleştime sürecine sokulmuştur. Yükselen stoklar ve özelleştirme süreci tesislerimizin zarar görmesine sebep olacaktır. Kaliteli ve yüksek tenörlü Kromit rezervlerimiz ve Ferrokrom üretimi, ülkemiz, demir çelik ve paslanmaz çelik sanayimiz için bir fırsattır. Ayrıca paslanmaz çelik üretiminde kullanılan ferroalaşımların her geçen sene üretimlerinin artması da göz önünde bulundurularak, paslanmaz çelik tesisinin kurulması konusunda çalışmalar yapılması da önem arz etmektedir. ( 8. Plan Demir Çelik ÖİK Raporu s. 209 ) 9. TÜRKİYE'DE PASLANMAZ ÇELİK ÜRETMEK İÇİN ÖNCEKİ YILLARDA YAPILAN ÇALIŞMALAR TMMOB Metalürji Mühendisleri Odasında 1998 yılında yapılan "Türk Demir Çelik Sektörünün Dünü ve Bugünü" konulu söyleşisinde Selahattin ŞANBAŞOGLU anlatıyor; İthalatımıza baktığımızda paslanmaz çelik ve trafo saçları ithalatının son derece mühim bir yekun tuttuğu söyleniyor senesinde Makina Kimya Endüstrisi Kurumu, Aliağa'da bir çelikhane kurmayı mevzubahis etmişti. Ben de o planlamadaydım ve bunun paslanmaz çelik ve trafo saçları olması gerektiğine karar vermiştik ve yabancı bir mütehassıs bu işi bilen bir insan da bulmuştuk. Aradan bir zaman geçti, oraya hassas döküm fabrikası kuruldu. "Niye?" diye sordum. Dediler ki: Biz gezdik Avrupa'yı bu gibi tesisler 2 milyon tondan aşağı olmuyor. 2 milyon tona maddi gücümüz yetmez, o yüzden vazgeçtik." Benim kanaatimce bin tonluk paslanmaz çelik sac imali tesisi mükemmel randımanlı bir şey olabilirdi. Ve bu ihtiyaç Türkiye'de yerli olarak karşılanabilirdi. Doğru yahut yanlış fakat bence kurulması isabetli bir şey olurdu. Hem insanlarımızın öğrenmesi bakımından, hem memleketimizin ihtiyacının karşılanması bakımından PASLANMAZ ÇELİK ÜRETMEK İÇİN NE KADAR BİR YATIRIM GEREKLİDİR? Türkiye'nin paslanmaz çelik tüketimi kişi başına 1,5 kilogram olarak varsayıldığında yurt içi paslanmaz çelik tüketimi yaklaşık ton olarak kabul edilebilir. Bu rakama yurt dışı talep için ton eklendiğinde tonluk yıllık paslanmaz çelik tesisi kapasitesi başlangıç için makul görünmektedir. Bu kapasitede bir paslanmaz çelik tesisi mevcut kromit rezervlerimizi ve ferrokrom üretim tesislerimizi atıl kalmaktan kurtararak katma değeri yüksek ürünler üretme olanağı sağlayacaktır. Ülkemizde Paslanmaz Çelik üretimi mevcut Entegre Tesislerinde ya da Yarı Entegre Tesislerinde ( Ark Ocakları ) gerçekleştirebilir. Bu tesislerde, bulunması zor ve pahalı olan paslanmaz çelik hurdası yerine entegre tesislerinde üretilen sıvı çelik ya da çelik hurdası kullanılabilir. Argon Oksijen Karbon Giderme kabında sıvı metalin karbonu azaltıldıktan sonra ferrokrom ve ferronikel ve diğer alaşım elementleri eklenerek paslanmaz çelik üretilebilir. Böyle bir paslanmaz çelik tesisi için gerekli yatırım tutarı, Argon Oksijen Karbon Giderici, sürekli döküm tesisi, haddehane, ısıl işlem, asitle temizleme ve malzeme kontrol ünitelerinden oluşacaktır. Gerekli olan bu ünitelerin bazıları mevcut tesislerimizde zaten vardır ve mevcutların paslanmaz çelik üretimine uyarlanmaları gerekecektir. Böyle bir Paslanmaz Çelik Tesisi için gerekli yatırım tutarı yeni bir paslanmaz çelik tesisinin tutarıyla kıyaslandığında yeni tesis tutarının % 20-30'u gibi bir yatırım tutarının yeterli olacağı tahmin edilmektedir. 11. TÜRKİYE'DE PASLANMAZ ÇELİK ÜRETİMİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Türkiye'de Demir Çelik Sektörü ve Paslanmaz Çelik Üretimi değerlendirilmeye çalışılarak, paslanmaz çelik üretimi konusunda ülkemizin güçlü ve zayıf yönleri, fırsat ve tehditleri Tablo 7.'de sunulmuştur. Bu tablodan da görüldüğü gibi ülkemizin güçlü yönleri ve paslanmaz çelik üretiminin yaratacağı olanaklar; istihdam ve ekonomik faydalar oldukça fazladır. Mevcut demir çelik tesisleri esnek bir biçimde dönüştürülerek gerçekleştirilecek Paslanmaz Çelik üretimiyle demir çelik sektörümüze rekabet gücü kazandırılacak, mevcut istihdam korunacak ve ek istihdam yaratılmış olacaktır. de 8 Paydossuz Bir Yaşam, Selahaddin ŞANBAŞOGLU, Türk Demir Çelik Sektörünün Dünü ve Bugünü, TMMOB Metalürji Mühendisleri Odası, 1998, s

13 Tablo 7. Türkiye'de Demir Çelik Sektörü ve Paslanmaz Çelik Üretiminin Değerlendirilmesi Türkiye'nin Güçlü Yönleri Demir Çelik sektörü Türkiye için stratejik sektördür Demir Çelik üretiminde birikim ve deneyim sahibidir Uluslar arası standartlarda üretim yapmaktadır Türkiye dünyada Demir Çelik üretiminde 13. Sırada, demir çelik ihracatında 9. Sırada yer almaktadır Paslanmaz Çeliği mevcut demir çelik tesislerinde üretebileceği yatırımının az finansman gerektirmesi Türkiye'nin Fırsatları Kaliteli, yüksek tenörlü kromit rezevleri ve ferrokrom üretimi Paslanmaz Çelik teknolojisini öğrenmek Mevcut tesislerinde katma değeri yüksek ürünler üretmek Gençlere yeni istihdam olanakları yaratmak Paslanmaz Çelik ihtiyacını karşılamak Paslanmaz Çelik ihracatı yapmak Dış ödemeler dengesini iyileştirmek Dünya Demir Çelik sektöründe etkinliğini artırmak, rekabet üstünlüğü sağlamak Geleceği güvence altına almak Türkiye'nin Zayıf Yönleri Düşük alaşımlı çelik üretimi Paslanmaz Çelik yatırımının finansmanı Mevcut Nikel rezervlerinin tenörlerinin düşük oluşu Ferronikel ihtiyacının dışardan karşılanması Türkiye'ye Yönelik Tehditler Enerji fiyatlarındaki yükselişler Dünyada demir çelik sektöründeki gruplaşma 12. SONUÇ Anadolu'da Orta Tunç Çağın en büyük teknolojik aşaması, çömlekçi çarkının icat edilmesidir. Bu buluş, dünyada sanayileşmenin atılımının ilk adımıdır. Çömlekler artık makine ile üretiliyordu. 9 ( M.Ö ) Evlerde kullanılan eşya arasında en önemli yeri olağanüstü form zenginliği ve çeşitlilik gösteren seramik kaplar alıyordu. Bunlar arasında gaga ağızlı testiler, hayvan biçimli içki kapları, tek ya da iki kulplu yonca ağızlı vazolar ( kantaroslar), gövdeleri halka biçiminde gayet zarif libasyon kapları, matara biçimli vazolar,ve diğer bir çok örnek, o çağların seramik ustalarının zerafet anlayışlarını ve üstün becerilerini sergilemektedir. Yine evlerde bulunmuş yün eğirmeye mahsus ağırşaklar ile dokuma tezgahı ağırlıkları gelişmiş bir tekstil endüstrisinin varlığını kanıtlamaktadır. Çoğu tunç ( bronz ) olan çeşitli madeni aletler ( bıçaklar, oraklar, keskiler ve baltalar ) metal endüstrisinin ulaştığı düzeyi göstermektedir. 10 Onların demir madeni filizinin redüksiyonunu yapmak gibi bazı becerileri olduğunu ve aralarında yetenekli demircilerin olduğunu düşünebiliriz. Belki de önceleri uzmanlaşmış bir metalürji endüstrisini geliştirmişlerdi. Onlar ayrıca çelik üretimi de yaptılar Anadolu Kültür Tarihi, Ekrem AKURGAL-Tübitak Popüler Bilim Kitapları 67,1998, 12. Sayfa 10 Hitit Çağında Anadolu, Sedat ALP-Tubitak Popüler Bilim Kitapları 140, 2000, 47. Sayfa " Arkeolojik Belgelere göre Hititler'de Demir, Eric Jean. Çev. Nuray Yıldız. 6. sayfa Anadolu'da, M.Ö yıllarında, özgür ve parlak bir uygarlık kuran Etiler ( Hititler ) dünyanın ilk metalurjistleri ve gönül uygarlığının ilk temsilcileridir. Hitit Uygarlığı'nı Yakındoğu'daki komşularından ayıran en önemli özelliği, insan haklarına duyulan saygıda belirgin olmaktadır. Hititler insan yaşamına ve kişilik haklarına büyük önem veriyordu. Onur kırıcı cezalar, Asur kanunlarında görülen acımasız yargılar Hitit hukukuna yabancı idi. Nitekim bunun gibi işkencelerin yapılmış olduğunu gösteren tasvirlere Hitit sanatında rastlanmamaktadır. Kölelerin bile hakları güvence altında idi. 12 Hitit Uygarlığı'nın en ilginç özelliklerinden biri de Mezopotamya'da erkeklerin baskısı altında yaşayan kadının Hitit ülkesinde sahip olduğu saygınlıkta görülmektedir. Kraliçelerin nerede ise krallar kadar haklara sahip olmalarından anlıyoruz ki Hititlerde erkek ve kadın eşdeğerde idi. B Saya geldiğimiz özellikleriyle Hititler Eskiçağ tarihinde seçkin bir yer alırlar. Onlar akılcı ve gerçekçi tutumları ile, dilleri ve dinleri birbirlerinden ayrı düzinelerce yerli halkla birlikte ulusal kimliklerini yitirmeden, yarım bin yıl süresince güçlü bir devlet ve özgür bir uygarlık olarak yaşadılar. Hititlerin 12 Anadolu Kültür Tarihi, Ekrem AKURGAL-Tübitak Popüler Bilim Kitapları 67,1998, 115. Sayfa 13 Anadolu Kültür Tarihi, Ekrem AKURGAL-Tübitak Popüler Bilim Kitapları 67,1998, 116. Sayfa 22

14 en çarpıcı özelliklerinden biri, insan haklarına saygılı bir devlet kurmuş olmalarıdır. İnsan haklarına saygı, eşitlik ve özgürlükle karılan bir potada, demir madeni filizinden kömürle indirgenerek; dünyada ilk kez demir ve çelik Anadolu'da., üzerinde yaşadığımız bu topraklarda, gönül uygarlığının ilk temsilcileri tarafından üretildi ve işlendi. Türkiye'de paslanmaz çelik üretimi; ülke ekonomisinin büyütülmesi, geliştirilmesi demir çelik sanayimize rekabet üstünlüğü kazandırılması, gençlerimize yeni istihdam olanakları yaratılması ve geleceğin güvence altına alınması, yükselen refah ve aydınlık yarınlar vaat eden kritik bir teknolojidir. Ülkemizde paslanmaz çelik üretimi projesi bu bakımdan öncelikli bir proje olma özelliğine sahiptir. Bu proje, ülke insanımıza ve sanayimize önemli bazı fırsatlar sunmaktadır. Türkiye'de paslanmaz çelik üretimi konusu, 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı Ferroalaşımlar Özel İhtisas Komisyonu Raporu'nda yer almaktadır. Ancak ETİ KROM A.Ş. Elazığ Ferrokrom Tesisleri mevcut ferrokrom stoklarının artması nedeniyle geçen yıl üretimini durdurmuş ve özelleştime sürecine sokulmuştur. Yükselen stoklar ve Özelleştirme süreci tesislerimizin zarar görmesine sebep olacaktır. Kaliteli ve yüksek tenörlü Kromit rezervlerimiz ve Ferrokrom üretimi, ülkemiz, demir çelik ve paslanmaz çelik sanayimiz için bir fırsattır. Bu bildiri, paslanmaz çelik üretimi için sektörümüzde ortak bir fikir oluşmasına yardımcı olmak ve insanımıza önemli fırsatlar sunan bu projenin gerçekleştirilmesine katkı koymak amacıyla hazırlanmıştır. 13. KAYNAKLAR 1) TÜBA-TÜBİTAK-TTGV BİLİM -Teknoloji -Sanayi Tartışmaları Platformu, İleri Malzemeler Bilim- Teknoloji-Sanayi Politikaları Çalışma Grubu, Ocak 96, 24. Sayfa 2) ISSF-International Stainless Steel Forum (Uluslararası Paslanmaz Çelik Forumu) What is stainless steel?, 3) T. Çamlıdere, " Kromit, Ferrokrom, İnsan Kaynaklan ve Paslanmaz Çelik, ETİ KROM A.Ş. Darboğaz Raporu" Eti Holding A.Ş., Nisan ) ISSF-International Stainless Steel Forum (Uluslararası Paslanmaz Çelik Forumu) What is stainless steel?, 5) Word Steel in Figuresjnternational Iron and Steel Institute, 2003, 6) 1 T. Çamlıdere, " Kromit, Ferrokrom, İnsan Kaynakları ve Paslanmaz Çelik, ETİ KROM A.Ş. Darboğaz Raporu" Eti holding A.Ş., Nisan ) 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı Ferroalaşımlar Özel İhtisas Komisyonu Raporu 8) Paydossuz Bir Yaşam, Selahaddin ŞANBAŞOĞLU, Türk Demir Çelik Sektörünün Dünü ve Bugünü, TMMOB Metalürji Mühendisleri Odası, 1998, s.93. 9) Anadolu Kültür Tarihi, Ekrem AKURGAL-TUbitak Popüler Bilim Kitapları 67,1998, 115. Sayfa 10) Hitit Çağında Anadolu, Sedat ALP-Tübitak Popüler Bilim Kitapları 140, 2000, 47. Sayfa 11) Arkeolojik Belgelere göre Hititler'de Demir, Eric Jean. Çev. Nuray Yıldız. 6. sayfa 12) Anadolu Kültür Tarihi, Ekrem AKURGAL-Tübitak Popüler Bilim Kitapları 67,1998,115. Sayfa 13) Anadolu Kültür Tarihi, Ekrem AKURGAL-Tübitak Popüler Bilim Kitapları 67,1998, 116. Sayfa Bu sunuşun bu amaçlara ulaşmasını diler, saygılarımı sunarım. 23

15 II. DEMİR-ÇELİK SEMPOZYUM BİLDİRİLERİ / 02 tmmob makina mühendisleri odası M "Kaizen Yaklaşımı" Erdem AYAN A.Tansel KARAKERİMOGLU Ereğli Demir ve Çelik Fabrikaları T.A.Ş. 25

16 KAİZEN YAKLAŞIMI A. Tansel KARAKERİMOĞLU', Erdem AYAN 2 'ERDEMİR Kdz.Ereğli /Zonguldak Tel: (372) E-posta: atkarakerimoglu@erdemir.com.tr 2 ERDEMİR Kdz.Ereğli /Zonguldak Tel: (372) E-posta: eayan@erdemir.com.tr Özet: Küreselleşmenin sonucu olarak rekabetin arttığı, müşteri isteklerinin daha da önem kazandığı günümüzde yönetim sistemi olarak Toplam Kalite Yönetimi'ni uygulayan işletmeler rakiplerine karşı avantaj sağlamış ve bu acımasız rekabet koşullarında ayakta kalabilmiştir. Sürekli değişen piyasa koşullarında değişim de kaçınılmazdır. Bu sebeple TKY' nin en önemli unsurundan biri olan sürekli ilerleme, şirkette yer alan herkesin katılımıyla standartlaştırılmış ürünlerin, uygulamaların, sistemlerin, tüm süreçlerin daha iyi seviyelere sistematik ve sürekli olarak yükseltilmesi olarak ortaya çıkmaktadır. Japonlar bu yaklaşıma "KAİZEN yaklaşımı" adını vermişler ve herkesin katılımı ile sağlanan, küçük, sık adımlarla gelişme olarak tanımlamışlardır. Kaizen; yöneticilerden işçilere işletmedeki her kademedeki çalışanı içeren bir yaklaşımdır. Teknolojik gelişmeler seçkinler zümresi olarak nitelendirilebilecek donanımlı insanların tekelinde olmasına karşın, Kaizen yaklaşımı çalışanların tümünü kapsamakta ve herhangi bir özel yeteneğe veya bilgiye dayanmamaktadır. Bu yaklaşım işletmelerde genel olarak Öneri Sistemi ve Takım Çalışmaları ile uygulama alanı bulmuştur. Bu sistemlerden ilki, çalışma ikliminde motivasyon, iletişim, atıl kalan düşünce ve bilgi birikimini harekete geçiren, insanların çevrelerini sorgulamasını sağlayan bir araçtır. İkincisi ise kendi deneyimlerine dayanarak, işin kalitesinin yükseltilmesi ve iyileştirilmeye açık alanların düzeltilmesi yönünde, çalışanların yaratıcılık becerisinden yararlanılmasını içeren bir araçtır. Anahtar Kelimeler : Toplam Kalite Yönetimi, Rekabet Gücü, Kaizen, Yenilik, Öneri Sistemi, Kalite Çemberleri 1. GİRİŞ Küreselleşmenin getirdiği ezici rekabet koşullan entelektüel sermayenin öneminin daha da artmasına sebep olmuştur. Kendisini sadece mevcudu korumaya ve kapasitesi dahilinde kitle üretime odaklanmış işletmeler pazar koşullarına uyum göstermede sorunlar yaşamaktadırlar. Klasik yönetim anlayışının insan faktörüne bakışı çalışanların yalnızca makinenin verimini artıran adeta makinenin bir uzvu olduğudur. Bu anlayışta çalışanların zihinsel potansiyelleri ve psikolojik durumu göz ardı edilmiştir. Geçen yüzyılın son çeyreğinde yaşanan hızlı değişim dünyayı büyük bir ortak pazar haline getirmiştir. Dünyanın herhangi bir yerindeki bir şirket başka bir şirketin pazarına rahatça ulaşma fırsatını yakalamıştır. Bu noktada rekabet üstünlüğü sağlayacak değişik stratejilerin geliştirilmesi zorunluluğu belirmiştir. Teknolojik atılım artık eskiden olduğu kadar uzun süreli rekabet üstünlüğü sağlamamaktadır. Çünkü taklit edilip ve hatta geliştirilerek herkes tarafından kullanılabilmektedir. Bir ürünün piyasaya sunulduktan sonraki sönümlenme evresi çok kısalmıştır. Çünkü müşteri beklentileri ve istekleri sürekli değişmektedir. Bu açıdan hız ve uyum gücü belirleyici faktörlerdir. İşte bu noktada bir işi en iyi yapan bilir prensibi doğrultusunda çalışanların yaptıkları işte karar süreçlerine katılmaları gerekir. Bu gereklilik kültürel dönüşü ifade etmektedir. Toplam Kalite Yönetimi bu dönüşümü sağlayacak önemli araçlardan biridir. Bir şirketin insan potansiyelini etkin ve verimli kullanması için TKY fırsatlar sunmaktadır. Durağan olmamak, mevcut ile yetinmemek, sürekli gelişim fırsatlarını aramak ilkelerine dayanan Kaizen, çalışanların kendilerini göstermelerini, iş yapış şekillerini sorgulamalarını ve bunun akabinde şirket çapında uyum sağlayıp, stratejik hedeflere yönelmeyi getirecek en önemli enstrümandır. Bu açıdan sadece sorun odaklı değil teşhis ve önlemeye dayanan proaktif bir çalışan kitlesi oluşturacaktır. Geçmişte kalmayan geleceğe bakan ve vizyon sahibi çalışanlar taklit edilme imkanı olmayan büyük bir rekabet kaynağı olarak ortaya çıkar. Kaizen' de esas olan sinerjidir. 27

17 Bunun yakalanması için Kalite Çemberleri ve Öneri Sistemleri'nin aktif bir şekilde kullanılması ve bütün kademelere yayılması anahtar faktörler arasındadır. 2. KAİZEN KAVRAMI Değişim, yaşam döngüsünde kaçınılmaz bir olgudur. Termodinamikte önemli bir kavram olan entropi ile açıklanabileceği gibi bütün sistemlerde çöküş yaşanır. Bu noktada değişimin önemi daha iyi anlaşılacaktır. Kendisini değiştiremeyenler kaçınılmaz olarak başarısızlığa sürükleneceklerdir. Değişimin farklı türleri vardır. Bunlar Kademeli ve ani değişimdir. Bu açıdan değişimin temel kavramlarından biri olan sürekli iyileştirme, bilinen adı ile Kaizen bir fırsat olarak belirmektedir. Kaizen, Japonca "Kai: Değişim" ve "Zen: İyi, daha iyi" kelimelerinden oluşup geliştirme, iyileştirme ve özellikle de "sürekli gelişme" anlamlarında kullanılmaktadır. Kaizen yöneticilerden işçilere herkesin sorumluluğundadır. Yalnızca bir zümreye, gruba mal edilemez. Kaizen bir bakıma bir kültür ve dünyayı algılayış biçimi olarak tanımlanabilir. Kaizen' in özünde iyileştirme yatar. Kaizen kavramı, unvanı ve konumu ne olursa olsun herkesin yaptığı işlerde iyileştirmeye açık alanların olduğunu kabul etmesi ve bunları geliştirme çabasıdır. 2.1 Kaizen Değerleri Kaizen, Japonlara özgü çok sayıda uygulamayı bir araya getiren şemsiye kavramı olarak ele alınabilir. Kaizen yaklaşımının şemsiye elemanları aşağıdaki gibidir. Müşteri yönetimi Toplam Kalite Kontrol Robot Kullanımı Kalite Çemberleri Öneri Sistemi Otomasyon İşyerinde Disiplin Toplam Verimli Bakım Kanban Kalite İyileştirmesi Tam Zamanında Üretim Sıfır Hata İşçi Yönetim İşbirliği Verimlilik İyileştirme Yeni Ürün Geliştirme Tasarım, üretim prosesleri, satış, sevkıyat vb. konularda kullanım fırsatlarını sunan bu uygulamalar, şirketlere kalite, maliyet ve hız gibi alanlarda ve bunun sonucu olarak rekabette üstünlük sağlamaktadır. Batıda uzun süre hakim olan yönetim anlayışında teknolojik gelişim ve sonrasında oluşturulan prosedürlere, kalite ve iş standartlarına dayalı anlayış, sistemin sorgulanmasında ve geliştirilmesinde aksaklıklara neden olmaktadır. Teknolojik gelişim sürdüğü sürece rekabet gücünde üstünlük yaratmış, fakat sürekli değişen pazar ve rekabet koşulları, yüksek maliyetli bu çeşit yatırımların yapılmasını riskli hale getirmiştir. Japonlar, bu açmazı sürekli iyileştirme kavramı ile aşmışlardır. Bu sayede, değişen koşullara uyum yeteneği ve yüksek esneklik kazanmışlardır. Bunların sonucu olarak rekabette bir adım öne çıkmışlardır. Kaizen' in bir özelliği de ürün ve hizmetle sınırlı olmayıp sistemin bütününün kalitesi dolayısıyla tüm çalışanların kalitesi ile ilgili olduğudur. Sistem ve elemanlar kalite odaklı ise diğer tüm faaliyetlerin de kaliteli olacağı açıktır. Toplam Kalite Yönetimi Anlayışı Kaizen (Sürekli İyileştirme) 1 Hataların Önlenmesi + Yüksek Verimlilik Ürün, Pazar Çeşitlenmesi Şekil 1. Yüksek Rekabet Gücüne Ulaşım Tüm Çalışanların Katılımı + Eğitim 1 Planlı Sistematik Yaklaşım + Kapsamlı Yaygın Faaliyetler Yüksek Kalite + Düşük Maliyet 1 Yüksek Rekabet Gücü Toplam Kalite Yönetimi ve Şirket Çapında Kalite Kontrol kavramları Japon şirketlerinin prosese öncelik veren bir düşünce tarzı oluşturmasına ve organizasyon hiyerarşisinin her düzeyindekilerin katılımıyla sürekli iyileştirmeyi sağlayan stratejiler geliştirmesine yardımcı olmuştur. Kaizen stratejisinin verdiği mesaj, şirketin herhangi bir biriminde herhangi bir gelişmenin olmadığı tek bir gün bile geçirilmemesi gerektiğidir. 2.2 Kaizen'in Başlangıç Koşullan Kaizen' i gerçekleştirmek için üç temel koşulu sağlamak gerekir: 28

18 > Mevcut durumu yetersiz bulmak Bir sistem kusursuz bir şekilde çalışıyor olsa da, iyileştirmeye açık alanlar mutlaka bulunacaktır. Ayrıca, bilim ve teknolojideki gelişmeler ile müşteri beklentileri, her gün "verimlilik" ve "kalite" ölçütlerini ileriye taşımaktadır. > İnsan faktörünü geliştirmek Kaizen yaklaşımının yapı taşlarından biri insan kaynağı potansiyelinin kullanılmasıdır. Bu sebeple her çalışanın sürekli iyileştirme faaliyetlerine dahil edilmesi yönünde çaba gösterilmelidir. > Problem çözme tekniklerini yaygın biçimde kullanmak İşletmelerde karşılaşılan problemlerin % 90'ını çözmek için basit istatistik ve karar verme teknikleri yeterli olmaktadır. 3. KAİZEN VE ORGANİZASYONDAKİ ROLLER Bütün hiyerarşilerde bulunanlar Kaizen' in bir parçasıdır ve sürekli iyileştirme yaklaşımı ile sistemi sorgularlar. Kaizen' e katılımda hiyerarşi aşağıdaki gibidir. 3.1 Üst Yönetim > Kaizen'i bir şirket stratejisi olarak başlatma kararlılığındadır. > Kaynak sağlayarak Kaizen' e destek ve yön verir. > Kaizen için politikayı ve fonksiyonlar arası hedefleri oluşturur. > Kaizen hedeflerine ulaşmak için politika yayılımı ve denetlemeleri gerçekleştirir. > Kaizen' e yönelik sistemler, işlemler ve yapılar kurar. 3.2 Orta Kademe Yönetimi > Kaizen hedeflerini üst yönetim tarafından belirlenen politika ve stratejileri fonksiyonlar arası faaliyetler ile yayar ve yürütür. > Fonksiyonel faaliyetlerde Kaizen'i kullanır. > Standartları oluşturur, korur ve iyileştirir. > Eğitim programları ile çalışanlara Kaizen bilinci aşılar. > Çalışanlara yetenekleri ve problem çözme araçlarını geliştirmede yardım eder. 3.3 Amirler > Fonksiyonel rollerde Kaizen' i kullanır y Kaizen için planlar hazırlar ve işçilere rehberlik eder. > Çalışanlarla iletişimi güçlendirir ve yüksek moral sağlar. > Kalite Çemberleri çalışmalarına ve Öneri Sistemi'ne destek verir. > İşlerin belirli bir sistematik ve standartta yürütülmesini temin eder. 3.4 İşçiler > Öneri Sistemi ve Kalite Çemberleri ile Kaizen'e katılır. > Sistemin geliştirilmesi için geri beslemelerde bulunur. y İşyeri sistematik ve standartlarına uyar. > Eğitim faaliyetleri ile problem çözebilme yetenek ve tecrübesini sürekli geliştirir. 4. KAİZEN ve TOPLAM KALİTE YÖNETİMİ KAPSAMI Japonların geçen yüzyılın son çeyreğinde gösterdiği atılımın temelinde değişime olan duyarlılıkları yatmaktadır. Bunun sağlamasında Toplam Kalite Yönetimi uygulamalarının öne çıktığı görülmektedir. Toplam Kalite Yönetimi'nin temel unsurları, organizasyondaki iletişimin artırılması ve kültürel dönüşümdür. Şirket kültürü olarak TKY anlayışı benimsenmelidir. Kültürel uyum Kaizen çalışmalarında kritik başarı faktörünü oluşturmaktadır. TKY insan bazlı bir yaklaşımdır. Çalışanların kararlara katılımı esastır. Bu da günümüz rekabet gücünün en önemli unsurları olan hız ve esnekliği oluşturan sürekli iyileştirme faaliyetlerinin öne çıkmasını sağlanmıştır. Kaizen' in şirket çapında benimsenmesi ve yaygınlaştırılması için yapılacaklar aşağıda sıralanmıştır. > Organizasyondaki iyileştirilmeye açık alanların belirlenmesi ve çözümü için sürekli çaba göstermek. > Çalışanların eğitim ve öğrenimine önem vermek. > Çalışanlar arasında resmi olmayan liderler yetiştirmek. > Kalite Çemberleri faaliyetlerini oluşturmak. > Çalışanların Kaizen çalışmalarını desteklemek ve onurlandırmak. > Çalışma ortamının çalışanların yaşam hedeflerini gerçekleştirebilecekleri yer olması için bilinçli gayret göstermek. > Çalışma alanı ile sosyal yaşamı mümkün olduğu kadar bağdaştırmak. > İletişim kanallarını şeffaf hale getirmek ve belli bir çalışma standardı yakalamak. Organizasyon kültüründe yaşanacak dönüşümler uzun ve sabırlı bir çabayı gerektirir. Kısa vadeli kar beklentisi ile kültürel değişimde yaşanacak zorlukların bağdaştırılması gerekir. Bu işe karar verenlerin önceliklerini iyi tespit etmeleri daha sonraki aşamalar için sağlam bir zemin oluşturulmasını sağlar. Klasik anlayışta hakim olan sorunu bul ve çöz yaklaşımından ziyade Kaizen, sorun olabilecek potansiyel alanların tespiti ve önlem alınmasını benimser. Bu açıdan 29

19 bakıldığında proaktif bir tutum ve anlayışa sahip olduğu görülmektedir. 5. GELİŞİM YAKLAŞIMLARI İlerleme konusunda iki yaklaşım vardır. Kademeli ilerleme yaklaşımı (Kaizen) ve tek adımda ilerleme yaklaşımı (Yenilik). Şekil 2. İdeal Yenilik Modeli Olması Beklenen Gelişmişlik Düzeyi Zaman - Gerçekte Olan Gelişmişlik Düzeyi Zaman" Şekil 3. Gerçek Yenilik Modeli Bir atılım ile gerçekleşen sıçramanın etkisinin korunması için sürekli iyileştirme (Kaizen) faaliyetleri ile desteklenmezse, erişilen yeni performans düzeyi düşecektir. Bunun için, bir yeniliğin doruk noktasına ulaşıldığında, ulaşılan düzey bir dizi Kaizen çalışması ile korunmalı ve iyileştirilmelidir. adım öne geçecektir. Aşağıda bu iki yaklaşımın nerelerde ve nasıl kullanılacağı, avantajları-dezavantajları irdelenmiştir. Ayrıca bu iki yaklaşımın farklılıklarının daha iyi anlaşılabilmesi için bir tablo düzenlenmiştir. 5.1 Kademeli İlerleme Yaklaşımı (Kaizen) > Uzun süreli, uzun vadelidir fakat heyecan verici değildir. > İlerlemeler küçük adımlarla gerçekleşir. > Temposu sürekli ve düzenli gelişir. > Değişim, kademeli ve süreklidir. > Kurumdaki herkesin katılımıyla gerçekleşir. > Kaizen yaklaşımı çoğulcu ve sistemsel bir yaklaşımdır. y Tarzı koruma ve iyileştirme şeklindedir. > Konvansiyel bilgi ve çağdaş düşünceler mevcuttur. > Uygulama için küçük yatırımlar yapılır, korumaya dönük yoğun çaba sarf edilir. > Kaizen yaklaşımı yavaş gelişen ekonomilerde avantajlı olmaktadır. 5.2 Tek Büyük Adımda İlerleme Yaklaşımı (Yenilik) y Kısa vadeli ve heyecan verici bir yaklaşımdır. > İlerleme büyük adımlarla gerçekleşir. > Tempo aralıklı ve gelişimi düzensizdir. y Bu yaklaşımda değişim birdenbire ve geçicidir. > Bu yaklaşımda katı bireysellik görülür, bireysel fikir ve çabalar vardır. > Teknolojik atılımlar, yeni keşifler ve yeni teoriler önemlidir. > Uygulama için büyük yatırımlar yapılır. Koruma yönünde az çaba harcanır. > Kar amacına yönelik sonuçlar görülür. > Bu yaklaşım hızla gelişen ekonomilere daha uygundur İlerleme Konusundaki Yaklaşım Farklılıkları Tablo 1. Yenilik ve Kaizen Yaklaşımı Farklılıkları YENİLİK KAİZEN Yaratıcılık Uyarlama yeteneği Şekil 4. Yenilik artı Kaizen Zaman Yenilik Değişimin iki unsuru olan Kaizen ve Yenilik yaklaşımları, farklı şartlar altında fakat nihai hedef olan rekabet üstünlüğünü sağlamaya odaklanmıştır. Bu sebeple iki yaklaşımın birbirlerine karşı üstünlükleri ve dezavantajları vardır. Esnekliğin ön plana çıktığı günümüzde her ikisini de etkin ve birbirini tamamlayacak şekilde kullanabilenler bir Bireysellik Uzmanlık yönelimli Büyük sıçramalara eğilimli Teknolojiye dönük Bilgi:Kapalı, kişisel Fonksiyonel uzmanlığa yönelim Yeni teknoloji arayışı Fonksiyonel organizasyon Sınırlı bilgi iletimi Takım çalışması (sistem yaklaşımı) Genelleme yönelimli Ayrıntılara eğilimli İnsana dönük Bilgi: Açık, paylaşılır Fonksiyonlar arası faaliyet yönelimi Var olan teknoloji iyileştirmeye yönelik Fonksiyonlar arası faaliyet Kapsamlı bilgi iletimi 30

20 Kaizen yaklaşımı, şirketlerde genel olarak Öneri Sistemleri ve Kalite Çemberleri uygulamaları ile yürütülmektedir. Bu iki sistemin genel işleyiş prensipleri ve yararlan özet olarak aşağıda verilmiştir. 6. ÖNERİ SİSTEMİ Öneri Sistemi'nin başlangıç noktası, işçinin mevcut çalışma tarzını değiştirmeye ve iyileştirmeye yönelik olumlu bir yaklaşım geliştirmesidir. Çalışanlar önerileriyle Kaizen'e katılabilmekte ve işyerindeki standartların yükseltilmesi ve iyileştirmeye açık alanların belirlenmesinde aktif rol alabilmektedir. Öneri Sistemi aynı zamanda, çalışanların büyük kısmında var olan yararlı olma isteği ile öneri yaratma potansiyelini aktif hale getirerek, dinamik ve girişken çalışanların oluşmasına öncülük etmektedir. Bu da iş yeri verimliliğinin arttırılması ve Toplam Kalite Yönetimi'nin yerleştirilmesine katkı sağlamaktadır. 6.1 Öneri Sisteminin Yararları > Çalışanların büyük kısmında var olan yapma ve yararlı olma isteği potansiyelini harekete geçirir. Eğer insanlar önerilerin önlerinin açık olmadığı bir toplumda yaşıyorlarsa bu yolu yine de zorlarlar. Ama dikkate alınmayan, işlerlik kazanmayan önerilerin sayısı arttıkça çalışanlar içlerine kapanır, sistemi daha az sorgular hale gelirler. Diyalog ve iletişim azalır. Öneri sistemi çalışanların önerilerine olumlu veya olumsuz tepki verdiği için çalışanlar düşünmeye ve sorgulamaya kanalize olurlar. Bütün çalışanlar çalıştığı ve içinde bulunduğu sistemi sorgular duruma gelir. Yaratıcı düşünce harekete geçirilmiş olur. Sonuçta çalışanların tümü sisteme faydalı, düşünen birer birey haline gelir. > Çalışanların önermesini öğrenmelerini sağlar. Öneri sistemi aynı zamanda önerilerin geçerliliği konusunda bir geri besleme faaliyeti de içerdiği için; çalışanlar ne kadar olgun önerilerde bulunduklarını kendilerini sorgulayıp, test ederek görebilirler. Zamanla çalışanlar düşündüklerini ifade edebilme yetenekleri gelişir ve işlerliği daha yüksek öneriler vermeye başlarlar. > Çalışanlara kendilerini kanıtlama imkanı sağlar. Öneri sistemi; değerlendirme, hakemlik, işleyen sistemi ve itiraz gibi mekanizmalarıyla çalışanların kendilerini kanıtlamalarına fırsat vermektedir. > Toplam Kalite Yönetimi'nin diğer fonksiyonlarının yerine getirilebilmesine imkan tanır. Toplam Kalite Yönetimi faaliyetleri çok büyük oranda takım çalışması gerektirmektedir. Öneri Sistemi çalışanların daha kolay takım olmalarını sağlayan yapısıyla Toplam Kalite Yönetimi'nin gerek şartından birinin oluşmasına imkan sağlar. > Çalışanların kullandıkları teknolojileri özümsemesini sağlar. Öneri sistemi, sahip olunan teknolojiler üzerinde irili ufaklı değişikler ve iyileştirmeler yapmaya imkan tanıyıp çalışanların teknolojiyle bütünleşmesini sağlayarak teknolojilerin özümsenmesine katkıda bulunur. 7. KALİTE ÇEMBERLERİ Kalite ve buna ilişkin sorunları problem çözme tekniklerini kullanarak belirlemek, analiz etmek ve çözmek amacıyla gönüllü ve düzenli olarak bir araya gelen iş gören grubuna Kalite Çemberi adı verilmektedir. Kalite Çemberi aynı işi yapan veya aynı işyerinde çalışan 6-8 kişiden oluşur. Çemberler çalışma saatleri içerisinde veya mesai bitiminde toplanırlar. Kalite Çemberleri'nde süreklilik esastır. Çember bir konuyu çözdükten sonra başka bir konu belirler. Konuyu tamamladıktan sonra ise çözümleri anlatan bir sunuş yaparak yönetimi bilgilendirirler. 7.1 Kalite Çemberleri'nin Yararları Kalite Çemberleri'nin Kuruluşa Yararları > Uzun süredir bilinen fakat çözüm getirilememiş veya fark edilememiş sorunların çözümü. > Çalışanlar ve üniteler arası işbirliğinde artış. > Çalışanların şirket sorunlarına karşı ilgisinin artması. > Ürün kalitesinde ve iş yapma usullerinde gelişme. > Çalışan ve yönetim arasında daha iyi ilişkiler kurulması. > Sorumluluk duygusunun gelişmesi. > Yeni teknolojilerin yerleştirilmesi, yeni üretim alanlarının çalışanlar tarafından daha istekli benimsenmesi. > Motivasyonun ve şirkete bağlılığın artması Kalite Çemberleri'nin Çalışanlara Yararları > Çalışanların düşüncelerini söyleyebilecekleri bir yapı oluşturur. > Bilgiye ulaşma, değerlendirme ve analiz yetenekleri gelişir. > Çalışanların bilgi ve becerilerini gösterebilmelerini sağlar. ^ Çalışanlar arasında iletişim ve arkadaşlık duygusu gelişir. > Doğrudan yönetim ile temas kurma ve kendilerini gösterme imkanı sağlar. > Çalışanlara işleri ile ilgili kararlara katılma fırsatı verir. 31

21 8. SONUÇ Kaizen, uygulanmasının pratikliği bakımından hayatın her safhasında kullanılabilir. Bunu bir yaşam felsefesi olarak Kaizen yaklaşımı şirketlerin rekabet güçlerini artırmak ve algılamak hem şirketlere hem de insanlara oldukça yararlı sürekli gelişimin sistematik olarak yürütülmesi için sonuçlar sağlayacaktır, kullandıkları önemli bir araçtır. Teorik sistematiğinin yanında, hayata geçirilmesi ve uygulanmasının nispeten 9. KAYNAKLAR kolaylığı açısından işletmelerde yaygın olarak uygulanmaktadır. [1] R. Cheser, "Kaizen Is More Than Continuous Improvement", Quality Progress, Nisan 1994 Mevcut durumu yeterli bulmak, mevcudu korumak, [2] S. Gözlü, "Endüstriyel Kalite Kontrolü", İ.T.Ü. geleceği tasarlamamak Kaizen'in uygulanabilirliliğini Rektörlüğü, 1990 önemli ölçüde azaltmaktadır. [3] M. İmai, "Japonya'nın Rekabetteki Başarısının Anahtarı: Kaizen", Brisa, Mart 1997 Şirket açısından getireceği maddi faydalar yanında [4] t. Kavrakoğlu, "Toplam Kalite Yönetimi", KalDer çalışanların o şirketin bir parçası olduklarını hissetmelerini Yayınları, Nisan 1994 ve dolayısıyla manevi tatmini sağlar. [5] MESS Eğitim Vakfı, "Kalite Çemberleri Uygulama El Kitabı",