ÜNİTE 12. İŞ SAĞLIĞI ve GÜVENLİĞİ İÇİNDEKİLER. Doç. Dr. Mustafa Necmi İLHAN HEDEFLER SAĞLIK GÖZETİMİ VE MESLEK HASTALIKLARI

Transkript

1 SAĞLIK GÖZETİMİ VE MESLEK HASTALIKLARI İÇİNDEKİLER İş Sağlığında Sağlık Gözetimi kavramı İş Yerinde Sağlık Hizmetleri İş Sağlığında Sağlık Gözetimi İşyerinde Yapılan Muayeneler Meslek Hastalıkları Meslek Hastalıklarından Korunma İŞ SAĞLIĞI ve GÜVENLİĞİ Doç. Dr. Mustafa Necmi İLHAN HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; İş yerinde verilmesi gereken sağlık hizmetlerini öğrenebilecek, İş sağlığında sağlık gözetiminin önemini kavrayabilecek, İş yerinde yapılan muayeneler hakkında bilgi sahibi olabilecek, Meslek hastalıklarını açıklayabilecek Meslek hastalıklarından Korunma konularında bilgi sahibi olacaksınız. Hak ve Yükümlükler konusunda bilgi sahibi olabileceksiniz ÜNİTE 12

2 GİRİŞ Ülkemizin iş sağlığı uzmanları hem gelişmiş ülkelerin iş sağlığı uzmanlarından hem de geri kalmış ülkelerin iş sağlığı uzmanlarından çok daha fazla çalışmak, daha fazla araştırma yapmak zorunda kalmaktadır. İnsanoğlunun doğada varlığını sürdürebilmek için başlattığı çalışma eylemi yüzyıllar içinde biçim değiştirmiştir. Çalışma yaşamındaki bu değişim toplumların yapısını, yaşayış biçimini, insan ilişkilerini ve yaşamdan beklentilerini de etkilemiştir. Çalışanlar bir yandan tarımın, sanayileşmenin ortaya çıkardığı sağlık sorunlarıyla uğraşırken, öte yandan bilgi teknolojisinin gelişmesiyle birlikte yeni sağlık sorunları ortaya çıkmıştır. Gelişmiş ülkelerde enfeksiyonlar, iş kazaları, meslek hastalıkları, ağır iş yükü, fiziksel, kimyasal ve psikolojik risk etkenleri kontrol altına alınmış, ancak; yeni çalışma biçimlerine bağlı ergonomik sorunlar, kas iskelet sistemi hastalıkları, alerjiler, psikososyal sorunlar gibi yeni hastalıklar ortaya çıkmıştır. Ülkemizde ise, hâlâ silikozis, kurşun, civa, arsenik zehirlenmesi gibi geleneksel iş sağlığı sorunları daha tam çözülmediği gibi, yoğun bilgisayar kullanımı ve duruş bozukluklarına bağlı kas iskelet hastalıkları, işsizlik, iş güvencesinin olmaması, uzun süre çalışma, ücret yetersizliği gibi pek çok psikososyal sorun ve denetimsiz kimyasal kullanımının tetiklediği alerjik hastalıklar gibi yeni sorunlar da karşımıza çıkmaktadır. Bu geçiş süreci nedeniyle ülkemizin iş sağlığı çalışanları hem gelişmiş ülkelerin iş sağlığı uzmanlarından hem de geri kalmış ülkelerin iş sağlığı uzmanlarından çok daha fazla çalışmak, daha fazla araştırma yapmak zorunda kalmaktadır. İş sağlığı oldukça geniş bir konudur. İş yeri hekimliği konuya çalışan odaklı yaklaşırken, iş hijyeni, çalışma ortamından, tüm süreçten ve çevre açısından konuya yaklaşmaktadır. İş sağlığı konusunun ana ekseni, çalışanın sağlığıdır. Çalışma koşullarının olumsuzluğu nedeniyle sağlıkları da olumsuz etkilenebilen, hatta yaşamlarını kaybeden çalışanların sağlığı, elbette iş sağlığının merkezinde yer alan ana konu olmalıdır. İŞ SAĞLIĞI GÖZETİMİ KAVRAMI Bu kavram, çalışma ortamının gözetimi ile çalışanın sağlık gözetiminin bileşkesidir. Çalışanların sağlığının korunması ve geliştirilmesi amacıyla mesleki etkilenmeleri önlemeye yönelik yapılan tıbbi muayene ve tetkikleri ile bağışıklamayı, tüm çalışmaların kayıt altına alınmasını, değerlendirilmesini ve bildirimini de içeren sağlığı koruyucu tüm çalışmalar, ilk yardım, acil tedavi, rehabilitasyon ve sağlığı geliştirme bu kavramın içinde yer almaktadır. Bir çalışanın iş ortamının gözetimi, işe giriş, periyodik, portör ya da işe dönüş muayenelerinin yapılması, çalışanların ortamdaki riskler ve bunlara yönelik sağlık gözetimi konusunda bilgilendirilmesi, bağışıklama çalışmaları, genel hijyen koşularının izlenmesi, yıllık çalışma planının hazırlanması, bir önceki yılın değerlendirme raporunun hazırlanması, sağlık kayıtlarının kişilik hakları çerçevesinde muhafaza edilmesi, iş kazası ya da meslek hastalığı veya şüphesi durumunda olayın/olgunun analizi, İSG kurullarına katılma ve çalışmalarında aktif rol alma, sağlık ve güvenlik eğitimlerine katılma, gerekli durumlarda yer ya da iş değişikliği önerisinde Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 bulunma ve yine 161 No lu ILO Sözleşmesi nden: Her işverenin istihdam ettiği çalışanların sağlık ve güvenliği için sorumluluğu saklı kalmak kaydıyla ve çalışanların iş sağlığı ve güvenliği (İSG) konusunda katılımının gerekliliği göz önüne alınarak, iş sağlığı hizmetleri, işletmedeki iş risklerine uygun ve yeterli olacak şekilde aşağıdaki görevleri kapsayacaktır. İş yerlerinde sağlığa zararlı risklerin tanımlanması ve değerlendirilmesi; Sağlık üniteleri, kantinler, yatakhaneler ve işveren tarafından bu tür hizmetlerin sunulduğu yerler dâhil olmak üzere, Çalışanın mesleği, eğitimi, becerileri, öz geçmişi, aile yapısı, soy geçmişi, alışkanlıkları, fizik ve psikolojik yapısı bir bütün olarak ele alınmalıdır. Çalışma ortamı da bir bütün olarak değerlendirilmelidir. Çalışanın sağlığını etkileyebilecek çalışma ortamında ve iş uygulamalarındaki faktörlerin gözetimi; İş yerlerinin tasarımı, makine ve diğer teçhizatın durumu, bakımı ve seçimi ve çalışma sırasında kullanılan maddeler dâhil olmak üzere işin planlanması ve organizasyonu konusunda tavsiyede bulunma, Yeni donanımın sağlık açısından değerlendirilmesi ve test edilmesi gibi iş uygulamalarının iyileştirilmesine yönelik programların geliştirilmesine katılım, İş sağlığı, güvenliği, hijyen ve ergonomi, kişisel ve müşterek koruyucu donanım konularında öneride bulunma, İş ile ilişkisi bakımından, çalışanların sağlığının gözetimi, işin çalışana uygunluğunun geliştirilmesi, Mesleki rehabilitasyon önlemlerine katkıda bulunma, İş sağlığı, hijyen ve ergonomi alanlarında bilgi, eğitim ve öğretim sağlamada işbirliği; İlk yardım ve acil durum tedavi hizmetlerini örgütleme; İş kazaları ve meslek hastalıklarının analizine katılma gerekli durumlarda mesleki rehabilitasyon çalışmalarına katılma sağlık gözetimi kavramının içinde değerlendirilmelidir. Çalışanın mesleği, eğitimi, becerileri, öz geçmişi, aile yapısı, soy geçmişi, alışkanlıkları, fizik ve psikolojik yapısı bir bütün olarak ele alınmalıdır. Çalışma ortamı da bir bütün olarak değerlendirilmelidir. Fiziksel, kimyasal, biyolojik, psikososyal, ergonomik pek çok sorun çalışanın sağlığını tehdit etmektedir. Bir maden çalışanının karşılaşabileceği meslek hastalığının sadece toza bağlı pnömokonyoz olduğunu düşünmek büyük hatadır. Aynı çalışanda gürültüye bağlı işitme kayıpları da, iş kazaları sonrası ortaya çıkabilen post travmatik stres sendromu da, pnömotik kırıcı kullanımı nedeniyle elkol vibrasyonu ve buna bağlı beyaz parmak hastalığı da aynı çalışanın karşılaşabileceği meslek hastalıklarından sadece birkaçıdır. Bir başka deyişle fiziksel, psikososyal ve kültürel yapısıyla bir bütün olarak ele aldığımız çalışanın etrafında tüm risk etkenlerini de bütün olarak değerlendirmek durumundayız. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 MEVZUATIMIZDA SAĞLIK GÖZETİMİ Çalışma hayatında iş sağlığı konularına ilişkin olarak bazı temel düzenlemeler vardır. Bunlar arasında başta Anayasa olmak üzere, Umumi Hıfzıssıhha Kanunu ve İş Kanunu gelmektedir. Anayasa nın 50. Maddesinde kimsenin yaşına, cinsiyetine ve gücüne uygun olmayan işlerde çalıştırılamayacağına, 56. Maddesinde de herkesin sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahip olduğuna dikkat çekilmektedir. Umumi Hıfzıssıhha Kanunu nda sağlık gözetiminin sürekliğini öngören periyodik-portör muayenesinin kimlere, ne sıklıkla yapılacağı belirtilmiştir. Sağlık gözetimi (sıhhi murakabe) kavramı mevzuatımızda yer almıştır. Sözlüklerde murakabe nin sözcük anlamı denetlemek, gözetmek, kontrol etmek olarak geçmektedir. SAĞLIK HİZMETLERİ VE SAĞLIK GÖZETİMİ Sağlık hizmetleri iki grupta değerlendirilmektedir: İş yeri hekimi, iş güvenliği uzmanı, iş yeri hemşiresi gibi sağlık profesyonelleri koruyucu sağlık hizmetlerinde görev yapmaktadırlar. Koruyucu sağlık hizmetleri o Kişiye yönelik o Çevreye yönelik Tedavi edici sağlık hizmetleri İş yeri hekimi, iş güvenliği uzmanı, iş yeri hemşiresi gibi sağlık profesyonelleri koruyucu sağlık hizmetlerinde görev yapmaktadırlar. Bu hizmetlerin temel amacı çalışanların sağlıklarının korunması ve geliştirilmesidir. Sağlığı korumak amacıyla yapılan bu uygulamalara sağlık gözetimi adı verilmektedir. Sağlığı Koruma Birincil (Primer) koruma: Bir hastalık ya da sağlık sorunu ortaya çıkmadan önce verilmesi gereken hizmetleridir. Örneğin işe giriş muayenesi, sağlık eğitimi, ikame, kişisel koruyucuların sağlanması ve risk değrlendirmesinin yapılmasıdır. İkincil (Sekonder) koruma: Bir hastalık ya da sağlık sorunu ortaya çıktıktan hemen sonra verilmesi gereken sağlık hizmetleridir. Temel amacı erken tanıdır. Örneğin periyodik muayene. Üçüncül (Tersiyer) koruma: Bir hastalık ya da sağlık sorunu ortaya çıkıp, erken tanısı sağlanamadıktan ve/veya zarar verdikten sonra verilmesi gereken sağlık hizmetleridir. Temel amacı rehabilitasyondur. Örneğin iş kazası-meslek hastalığı geçiren işçiye işgöremezlik raporu verilmesi, uzuv kaybı olan işçinin durumuna uygun bir işte görevlendirilmesi, iş kazası-meslek hastalığı sonrası yeniden risk değerlendirmesinin yapılmasıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 Sağlığı Geliştirme Sağlığı geliştirmeye yönelik davranış kazandırma amacıyla, sağlık eğitimi ile birlikte ilgili örgütsel, ekonomik ve çevresel desteklerin herhangi bir şekilde birleşimidir. Üç ana bileşeni vardır: Kişilerin belli aralıklarla izlenip, sağlık durumlarının kayıt edilmesi ile hem kişilerin hem de o iş yerinde çalışan grubun sağlık durumlarını takip etmek, zaman içinde ortaya çıkan sağlık riskleri, sorunlarını belirlemek, ya da iş yerinde uygulamaya konulan yeni bir üretim şekli, kullanılan madde vb nin sağlığa etkilerinin ortaya konulması mümkün olmaktadır. Sağlığın davranışsal nedenlerine ilişkin sağlığı geliştirme uygulamaları, Çevresel nedenlere yönelik sağlığı koruyucu uygulamalar Tıbbi kaynak ve hizmetlerin örgütlenmesinde yönlendirilen koruyucu hizmetlerdir. Sağlığı geliştirmede en kolay yapılabilecek olanlar davranış değişimleridir. Örneğin tütün benzeri bağımlılık yapıcı maddelerin kullanılmaması, sağlıklı beslenme, egzersiz ve fizik aktivite yapılması, stresten uzak durulması bunların en başında yer almaktadır. Sağlığı Kayıt Altına Alma Sağlığın kayıt altına alınması işyerlerinde hem sağlık hizmetlerinin bir gereği hemde hukuksal bir gerekliliktir. Sağlığın kayıt altına alınması ile başlangıçta kişiler sağlıklarına uygun işlere yerleştirilebilir. Ayrıca kişilerin belli aralıklarla izlenip, sağlık durumlarının kaydedilmesi ile hem kişilerin hem de o işyerinde çalışan grubun sağlık durumlarını takip etmek, zaman içinde ortaya çıkan sağlık riskleri, sorunlarını belirlemek, ya da işyerinde uygulamaya konulan yeni bir üretim şekli, kullanılan madde vb nin sağlığa etkilerini ortaya konulması mümkün olmaktadır. İşyerinde Sağlık Gözetimi için Yapılan Muayeneler İş yerinde yapılan muayeneler aşağıda verilen altı başlıkta toplanabilir İşe giriş muayenesi Periyodik muayeneler İşe dönüş muayenesi Risk gruplarının muayenesi Kronik hastalık izlemi İşiyle sağlığı arasında bağ olduğunu düşünenlerin muayenesi İşe giriş muayenesi Çalışanın fizik özellikleri ve yeteneklerine uygun bir işe yerleştirilebilmesi için, çeşitli özelliklerin saptanması amacıyla yapılan muayenedir. Çalışanda bir hastalık saptanırsa, hastalığına göre uygun bir işe yerleştirilir. Örneğin, çalışanın hipertansiyon, epilepsi, görme bozukluğu gibi hastalıkları varsa bu hastalıklarına uygun bir işe yerleştirilmesi gerekir. İşçide saptanan hastalığın erken tanı-tedavisi sağlanır. Çalışan kendisine zarar vermeyecek bir işe yerleştirilir. Örneğin Astımlı çalışanın tozsuz işte çalıştırılması gibi bir yaklaşım sağlanır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 İşçi adayına muayene sırasında sağlık eğitimi verilmesi sağlanır. Örneğin, sağlıklı-güvenli davranış, sağlıklı beslenme, kişisel koruyucu kullanımı ile ilgili konular eğitimlerde verilmelidir. Verilen belge; işçinin yalnızca o iş yerinde ve belirlenmiş iş için çalışmaya uygun olduğunu göstermektedir. Muayene sonuçlarını kayıt altına alınarak; işçinin periyodik muayenelerinde kullanmak, araştırma yapmak ve gereğinde hukuki amaçlar için kullanılabilir. Özgeçmiş İşe giriş muayenesinde sırası ile aşağıda verilen gerçekleştirilir. Yaş, cinsiyet, Eğitim, Geçirdiği hastalıklar, kazalar Meslek hastalıkları, iş kazaları İş deneyimi, daha önce çalıştığı iş kolları ve yaptığı işler Soygeçmiş Boy ve ağırlık Göğüs grafisi Yapacağı işin risklerine göre tetkikler Solunum fonksiyon testleri Kan, idrar testleri Görme, işitme testleri Temelde periyodik muayenede işe giriş muayenesinde olduğu gibi işçi tam fizik muayeneden geçirilir, İşin niteliği nedeniyle riskli organ-bölgelerin muayenesi yinelenir Muayene bulguları, işe giriş muayenesi bulguları ile karşılaştırılır. Tam klinik muayene Ateş-Nabız-Tansiyon Baş-boyun, göğüs, karın, ekstremite muayeneleri Göz ve kulak muayeneleri İşin gereğine göre el-ayak fonksiyon ve güç muayeneleri Tüm bu muayene ve incelemelerden sonra iş yeri hekimi tarafından işçiye o işyerinde çalışmaya uygun olduğuna dair bir belge düzenlenir. Verilen belge; işçinin yalnızca o iş yerinde ve belirlenmiş iş için çalışmaya uygun olduğunu göstermektedir. Başka bir iş yerine ya da aynı işte başka bir iş için başvuracaksa belgenin yenilenmesi gerekir. Periyodik Muayene (Aralıklı Kontrol Muayenesi) İş yerinde alınan tüm önlemlere rağmen, işçinin sağlığında olabilecek bir bozulmayı erken saptamak için yapılan muayenelerdir. Amacı erken tanı-ikincil korumadır. Hangi sıklıkta ve nasıl yapılacağı çalışılan iş koluna göre değişmektedir. Çok tehlikeli işlerde yılda bir, tehlikeli işlerde 3 yılda bir, az tehlikeli işlerde 5 yılda bir yapılır. Ancak bu süreler muayene yapılması gereken en geç sürelerdir, ihtiyaç duyulduğunda daha erken yapılması da gerekebilir. Periyodik muayene işçinin sağlığında işe bağlı ortaya çıkabilecek hastalıkların yanı sıra, kronik hastalıkların da erken tanısını sağlayabilmektedir. Periyodik muayenenin amaçları aşağıda yer almaktadır: Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 İşçinin sağlığını korumak, işçinin sağlık durumunu en üst düzeye çıkarmak, Meslek hastalıklarının erken teşhis ve tedavisini sağlamak ve hastalığın iş yeri ve iş ile ilişkisini incelemek, Her muayenede işçiyi olası bir hastalık yönünden eğitmek ve uyarmak, iş yerinde görülmesi beklenen hastalıkların belirtileri hakkında bilgi vermek, Koruyucu önlemleri öğretmek ve kullanılmasını sağlamak, Meslek hastalıklarının insidansını düşürerek, ödenecek tazminatı azaltmak, iş gücü kaybını önlemek, Muayene bulgularını kayıt ederek, gereğinde araştırma ve hukuksal amaçlarla kullanmak, Temelde periyodik muayenede işe giriş muayenesinde olduğu gibi işçi tam fizik muayeneden geçirilir, İşin niteliği nedeniyle riskli organ-bölgelerin muayenesi yinelenir Muayene bulguları, işe giriş muayenesi bulguları ile karşılaştırılır. İşe dönüş muayenesi Hastalık ya da sağlık izni (istirahat) nedeniyle işinden belli bir süre uzak kalan kişilerin işe başlamadan önce yapılan muayenedir. Meslek hastalığı ve iş kazası sonrası alınan istirahatler, gebelik ve doğum izinleri bu kapsamda değerlendirilir. Ayrıca işle ilgili olmasa da işçinin sağlığını tehlikeye sokan iş dışı kaza ve yaralanmalar ile hastalıklar da bu kapsamda değerlendirilir. İstirahat sonunda hastanın durumu değerlendirilir ve işe başlamaya ya da başlarsa önceki işine uygun olup olmadığı değerlendirilir. Değerlendirmede, tam muayene, gerekli/ilgili laboratuvar incelemeleri yapılarak son hâliyle işçinin işe başlayıp, başlayamayacağına karar verilir, gerekirse işçinin çalışma saatinde, yerinde değişiklik yapılır. Risk gruplarının muayenesi İş yerinde çalışan risk gruplarının gereksinimleri farklı olabilmekte, periyodik muayene dışın ayrıca muayeneye ihtiyaç duyabilmektedirler. Genel risk grupları şunlardır: Çocuk ve kadınların hangi işlerde ne kadar sürelerde çalışabilecekleri yasalarla belirlenmiştir. Çocuk işçiler Kadın işçiler Engelli işçiler Yaşlı işçiler Çocuk ve kadınların hangi işlerde ne kadar sürelerde çalışabilecekleri yasalarla belirlenmiştir. Çocuklarda tam muayenenin yanı sıra, iş yerinde bedensel ve ruhsal gelişime etki yapacak faktörlerin değerlendirmesi de yapılır. Kadınların muayenesine özellikle gebelik döneminde özen gösterilir, gebelik ayına/kadının durumuna göre daha hafif işlerde çalışması için rapor verilebilir, doğum öncesi ve doğum sonrası izinler düzenlenir Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 İş yerinde bakımevi/kreş varsa burada bakılan çocukların kabul muayenesi yapılır, sağlık durumları izlenir, sağlık taramaları, aşılanma durumları izlenir, gereğinde aşılanmaları sağlanır (Sağlık Bakanlığı aşılama şemasına uymak koşuluyla). Engellilerin gereksinimlerine göre, işlerini değiştirmesi, daha hafif işlerde çalışmaları sağlanır. Yaşlılarda meslek hastalıklarının yanı sıra kronik hastalıkların izlemi de yapılır. İş yerinde hipertansiyon, diyabet vb. kronik hastalıkların izleminin yapılması sağlanır. Günlük-haftalık ya da vardiya öncesi- sonrası izlemler yapılır ve hastanın durumuna göre işini, vardiyasını değiştirmesi sağlanır. Sağlığı ile işi arasında bağ düşünen çalışanın muayenesi Bu şekilde bir çalışan varsa periyodik muayene dönemi olmasa bile ayrıntılı öykü ve fizik muayene yapılmalıdır, zira erken tanı için fırsat yakalanmış olabilir. Rutinde istenen incelemeler ile kuşkulanılan hastalık için inceleme yapılır. Ancak çalışanın da konuyu kötüye kullanmasına izin verilmemelidir. MESLEK HASTALIKLARI İşçinin yaptığı işten ya da işin yürütüm koşullarında yer alan tekrarlı bir nedenden kaynaklanan, işçinin sağlığını bozan hastalıklar meslek hastalıkları olarak tanımlanmaktadır. Dünyada her yıl 270 milyon çalışan iş kazası, 160 milyon çalışan meslek hastalıklarına maruz kalmaktadır. Meslek hastalıkları ve iş kazaları nedeniyle her yıl 2 milyon 200 bin işçi yaşamını kaybetmektedir. Her 6 saniyede 1 insan iş kazaları ve meslek hastalıkları nedeni ile yaşamını yitirmektedir. Dünyada gelişmiş ülkelerde iş kazaları meslek hastalıkları ile benzer oranda görülürken; gelişmemiş ülkelerde hem iş kazalarının daha fazla görülmesi, hem de meslek hastalıklarının tanılanıp kayıt altına alınmaması nedeni ile meslek hastalıkları iş kazalarına göre çok daha az görülmektedir. Yeterli nitelik ve uygun nicelikte yapılacak sağlık gözetimi ile meslek hastalıklarının tanısının artırılması ülkemiz için temel önceliklerdendir. Türkiye de her yıl dolayında iş kazası görülmesine rağmen meslek hastalıkları 500 dolayında kalmaktadır. Yeterli nitelik ve uygun nicelikte yapılacak sağlık gözetimi ile meslek hastalıklarının tanısının artırılması ülkemiz için temel önceliklerdendir. Kuşkusuz meslek hastalığına neden olan etkenlerin engellenmesi meslek hastalığından korunmada temel yoldur. Türkiye deki meslek hastalıkları aşağıda yer aldığı biçimde sıralamakta olup, en çok görülenler mesleki solunum sistemi hastalıklarıdır ve madencilik endüstrisinde görülmektedir. A grubu-kimyasal maddelerle meydana gelen meslek hastalıkları B grubu-mesleki deri hastalıkları C grubu-pnömokonyozlar ve mesleki solunum sistemi hastalıkları D grubu-mesleki bulaşıcı hastalıklar Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 E grubu-fizik etkenlerle meydana gelen meslek hastalıklar Meslek hastalıklarının çoğu zaman tedavisi yoktur, ancak meslek hastalıklarının tedavisi 3 şekilde olmaktadır. Etken kesilince iyileşme olabilir: Mesleki cilt hastalıkları Etken kesilse de hastalık ilerleyebilir: Pnömokonyozlar ve mesleki kanserler Etken kesilse de hastalık aynı düzeyde kalabilir, ne ilerler, ne iyileşir: Mesleki işitme kayıpları Meslek hastalıklarından korunmada temel yaklaşım aşağıda sıralanmıştır. Kuşkusuz en etkili yöntem zararlı madde ya da işlemin zararı olmayan ya da daha az zararlı olanla değiştirilmesi anlamına gelen ikamedir (yerine koyma). Tehlikenin kaynakta kontrolü, o Teknik önlemler, ventilasyon, kapalı sistem sistem çalışma, Kişisel koruyucu, o Koruyucu elbise, maske, gözlük, kulak tıkacı, Tıbbi önlemler o İşe giriş muayenesi o Periyodik sağlık muayenesi o Sağlık eğitimi HAK VE YÜKÜMLÜLÜKLER Sağlık Gözetiminde İşverenin Hakları ve Yükümlülükleri (1) İşverenler, iş yerlerinde, sağlıklı ve güvenli çalışma ortamını sağlamak amacıyla; İSG önlemlerini belirlemek, gerekli önlemleri almak, uygulanmasını izlemek, denetlemek ve geliştirmek, iş kazası ve meslek hastalıklarını önlemek, çalışanlara ilk yardım ve acil müdahale ile tüm önleyici ve koruyucu sağlık ve güvenlik hizmetlerini vermekle yükümlüdür. (2) İşverenler, devamlı olarak en az 50 işçi çalıştırdıkları iş yerlerinde bu hizmeti vermek için, iş yeri sağlık ve güvenlik birimi (İSGB) oluşturmakla ve bir veya birden fazla iş yeri hekimi ile gereğinde diğer personeli ve sanayiden sayılan işlerde bir veya birden fazla iş güvenliği uzmanını görevlendirmekle yükümlüdürler. İşverenler, bu yükümlülüklerini, İSG hizmetlerinin tamamını veya bir kısmını iş yeri dışında kurulu ortak sağlık ve güvenlik birimlerinden alarak da yerine getirebilirler. (3) İş yerinde sağlık ve güvenlik hizmetlerinin yürütülmesinden işveren sorumludur. Ortak Sağlık ve Güvenlik Birimi (OSGB) den hizmet alınması işverenin sorumluluğunu ortadan kaldırmaz. Çalışanların İSG konusundaki yükümlülükleri, işverenin sorumluluğunu etkilemez. (4) İşveren, İSGB personelinin iş birliği içinde çalışmalarını sağlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 (5) İşveren, İSG ile ilgili sorumlulukları çerçevesinde, İSGB ile OSGB nin görevlerini yürütmesi için gerekli bilgileri bu birimlere aktarır. (6) İşveren, İSGB ile OSGB personelinin iş yerinde İSG hizmeti ile ilgili görevlerini etkin bir şekilde yerine getirmesi konusunda gerekli kolaylığı göstermek, planlama ve düzenleme yapılmasını sağlamakla yükümlüdür. (7) İşveren, sağlık ve güvenlikle ilgili konularda çalışanların görüşlerini alır ve katılımlarını sağlar. (8) İşveren, İSGB ile OSGB de görev yapan personelin adı, soyadı, çalışma saatleri ile yetki ve sorumlulukları konusunda çalışanları bilgilendirir. (9) İş yeri hekimi ile iş güvenliği uzmanının, noter ya da ÇSGB tarafından onaylanmış bir deftere yazdıkları İSG ye ilişkin önlem ve önerilerinin yerine getirilmemesinin sonuçlarından işveren sorumludur. Bu defterin, istenmesi hâlinde, iş yerini teftişe yetkili iş müfettişlerine gösterilmesi zorunludur. (10) İşveren, iş yeri hekimi ile iş güvenliği uzmanlarının görevlerini yerine getirebilmeleri için, yasal mevzuatta belirtilen sürelerden az olmamak kaydı ile yeterli çalışma süresini sağlar. (11) İşveren, İSGB ile OSGB nin, başka bir iş yerinden kendi iş yerine çalışmak üzere gelen çalışanların sağlık bilgilerine ulaşabilmesini sağlar. (12) İşveren, İSG mevzuatı doğrultusunda, kayıt ve bildirim yükümlülüklerini İSGB veya OSGB ile işbirliği içerisinde gerçekleştirir. (13) İşveren, çalışanların kişisel sağlık dosyalarını işten ayrılma tarihinden itibaren 15 yıl süreyle saklamak zorundadır. İş yeri ortam faktörlerinden kaynaklanan hastalıkların yükümlülük süresi bu süreyi aşan iş yerlerinde, evrakların saklanması hastalıkların yükümlülük süresine göre uzar. Çalışanın iş yerinden ayrılarak başka bir iş yerinde çalışmaya başlaması hâlinde, yeni işveren çalışanın kişisel sağlık dosyasını ister, önceki işveren de dosyanın bir örneğinin sağlık birimince onaylanarak kişisel bilgilerin gizliliği ilkesine uyararak gönderilmesini sağlar. İşveren, çalışanların işyerinde maruz kalacakları sağlık ve güvenlik risklerine uygun olarak sağlık gözetimine tabi tutmakla yükümlüdür. Bu kapsamda; çalışanların işe girişlerinde sağlık durumlarının yapacakları işe uygun olduğunu belirten sağlık raporu alınır. Yapılan işin özelliğine göre, işin devamı süresince sağlık muayeneleri düzenli aralıklarla yapılır. Sağlık Gözetiminde Çalışanların Hakları ve Yükümlülükleri (1) Çalışanlar ve temsilcileri, sağlıklı bir çalışma ortamının oluşması için bu konuda hazırlanan talimat ve prosedürlere uymak, iş yeri sağlık biriminin çalışmalarını desteklemek, sağlık muayeneleri, bilgilendirme ve eğitim programlarına katılmak ve gerektiğinde iş birliği yapmakla yükümlüdürler. (2) Çalışanlar ve temsilcileri, iş yerinde sağlık gözetiminin yerine getirilmesine ilişkin organizasyonlarda karar verme sürecinde yer alırlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 (3) Çalışanlar ve temsilcileri, öncelikle sağlık gözetiminde yürütülecek hizmetlerin amaç ve yöntemleri konusunda, daha sonra da sağlık gözetimi sonucunda elde edilen verilerin kullanılması ile ilgili bilgilendirilirler. (4) Çalışanlar, sağlık muayenelerinin sonuçlarıyla ilgili olarak hatalı veya hataya yol açabilecek bilgiye itiraz hakkına sahiptir. Sağlık Gözetiminde Sağlık Biriminin Yükümlülükleri Sağlık birimi, yürütülecek her türlü sağlık gözetimi faaliyetleri ile ilgili olarak çalışanları bilgilendirmek ve onamını (rızasını) almak zorundadır. Çalışma ortamı ve çalışanların sağlık gözetimine ait bütün bilgiler kayıt altına alınır ve belgeler saklanır. Çalışanların sağlık bilgileri, yaptığı işler ve çalıştığı ortamdaki maruziyet bilgileri ile bu maruziyetlerin değerlendirme sonuçları kişisel sağlık dosyalarında saklanır. Sağlık birimi, çalışanların kişisel sağlık dosyalarını işten ayrılma tarihinden itibaren 15 yıl boyunca saklamak zorundadır. Yükümlülük süresi bu süreyi aşan meslek hastalığı riski bulunan iş yerlerinde, belirlenen risklerle ilgili evrakların saklanması yükümlülük süresine kadar uzar (örneğin asbestle, kanserojen ve mutajen maddelerle çalışmalarda bu süre 40 yıldır). Çalışanın iş yerinden ayrılarak başka bir iş yerinde çalışmaya başlaması hâlinde, yeni işverene ait sağlık birimi çalışanın kişisel sağlık dosyasını ister. Eski işverenin sağlık birimi, kişisel sağlık dosyasının onaylı bir örneğini işçiye verir veya yeni işverenin sağlık birimine kişisel bilgilerin gizliliği ilkesini gözeterek (örneğin iadeli-taahhütlü) gönderir. Çalışanın işe girişinde ve iş değişikliğinde, işe uyumunun belirlenmesi amacıyla yapılan sağlık muayenesi sonucunda oluşturulan raporda; çalıştırılacağı işler ve çalışma koşulları belirtilir, rapor sonucu işveren ve çalışana yazılı olarak bildirilir. Tanımlanabilir bir hastalık veya olumsuz bir sağlık etkisi saptandığında; İşveren, Öncelikle o çalışanın hastalığının tedavisine ve bildirimine yönelik görevlerini yerine getirmeli, Risk değerlendirmesinde ve riskleri önlemek veya azaltmak için alınan önlemleri gözden geçirmeli, Riskleri önlemek veya azaltmak için gerekli görülen ve çalışanın riske maruz kalmayacağı başka bir işte görevlendirilmesi de dâhil, önlemleri uygularken, uzmanların veya yetkili makamın önerilerini dikkate almalı, Benzer biçimde maruz kalan diğer çalışanların sağlık durumunun gözden geçirilmesi ve düzenli sağlık gözetimi yapılması için gerekli düzenlemeyi yapmalıdır. Bu durumda, hekim, uzman veya yetkili makam maruz kalan çalışanlar için tıbbi muayene (erken kontrol muayenesi) istemeli, Çalışanların veya temsilcilerinin görüşlerini almalı ve katılımlarını sağlamalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 Özet Ülkemizde hâlâ silikozis, kurşun, civa, arsenik zehirlenmesi gibi geleneksel iş sağlığı sorunları daha tam çözülmemişken, aynı zamanda yoğun bilgisayar kullanımı ve duruş bozukluklarına bağlı kas iskelet hastalıkları, işsizlik, iş güvencesinin olmaması, uzun süre çalışma, ücret yetersizliği gibi pek çok psikososyal sorun ve denetimsiz kimyasal kullanımının tetiklediği alerjik hastalıklar gibi yeni sorunlar da karşımıza çıkmaktadır. Bu geçiş süreci nedeniyle ülkemizin iş sağlığı uzmanları hem gelişmiş ülkelerin iş sağlığı uzmanlarından hem de geri kalmış ülkelerin iş sağlığı uzmanlarından çok daha fazla çalışmak, daha fazla araştırma yapmak zorundadır. İşverenler, iş yerlerinde, sağlıklı ve güvenli çalışma ortamını sağlamak amacıyla; İSG önlemlerini belirlemek, gerekli önlemleri almak, uygulanmasını izlemek, denetlemek ve geliştirmek, iş kazası ve meslek hastalıklarını önlemek, çalışanlara ilk yardım ve acil müdahale ile tüm önleyici ve koruyucu sağlık ve güvenlik hizmetlerini vermekle yükümlüdür. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Rehabilitasyon hizmetleri aşağıda yer alan hizmetlerin hangisinin kapsamına girmektedir? a) Birincil koruma b) İkincil koruma c) Üçüncül koruma d) Sağlığı geliştirme e) Sağlığı kayıt altına alma 2. Aşağıdakilerden hangisi birincil koruma kapsamında değildir? a) İşe giriş muayenesi b) Periyodik muayene c) Sağlık eğitimi d) Risk değerlendirme e) Kişisel koruyucu kullanma 3. Aşağıdakilerden hangisi sağlığı geliştirmenin bileşenlerinden biri değildir? a) Tütün kullanmamak b) Egzersiz yapmak c) Hastalıkların tedavisini yapmak d) Stresden uzak durmak e) Sağlıklı beslenmek 4. Çok tehlikeli işlerde periyodik muayene en geç ne kadar süre içinde yapılır? a) 1 yıl b) 2 yıl c) 3 yıl d) 5 yıl e) 10 yıl 5. Aşağıdakilerden hangisi iş yerinde sağlık gözetimi kapsamında yapılan muayenelerden biri değildir? a) İşe giriş muayenesi b) Periyodik muayene c) Risk gruplarının muayenesi d) Gebelik muayenesi e) İşe dönüş muayenesi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 6. Aşağıdakilerden hangisi işyerindeki risk grupları arasında sayılamaz? a) Çocuklar b) Kadınlar c) Engelliler d) Yaşlılar e) Erkekler 7. Aşağıdakilerden hangisi etken kesilince iyileşen meslek hastalıklarına örnek olarak verilebilir? a) Mesleki işitme kayıpları b) Mesleki cilt hastalıkları c) Mesleki solunum sistemi hastalıkları d) Mesleki akciğer kanserleri e) Mesleki mesane kanserleri 8. Türkiye de en çok hangi grup meslek hastalığı görülmektedir? a) Mesleki akciğer hastalıkları b) Mesleki cilt hastalıkları c) Mesleki işitme kayıpları d) Mesleki kanserler e) Mesleki sinir sistemi hastalıkları 9. Aşağıdakilerden hangisi meslek hastalıkları grupları arasında yer almaz? a) Kimyasal maddelerle meydana gelen meslek hastalıkları b) Mesleki deri hastalıkları c) Pnömokonyozlar ve mesleki solunum sistemi hastalıkları d) Mesleki kanserler e) Fizik etkenlerle meydana gelen meslek hastalıkları 10. Aşağıdakilerden hangisi meslek hastalıklarından korunmada temel yaklaşımdır? a) İkame b) İşe giriş muayenesi c) Periyodik muayene d) Risk gruplarının muayenesi e) Akciğer grafisi çekilmesi Cevap Anahtarı 1.D, 2.B, 3.C, 4.A, 5.D, 6.E, 7.B, 8.A, 9.D, 10.A Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR TC, Çalışma ve Bakanlığı, İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü, Çalışma Yaşamında Sağlık Gözetimi Rehberi, TC, Çalışma ve Bakanlığı, İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü, Meslek Hastalıkları ve işle İlgili Hastalıklar Tanı Rehberi, Ladou J, Occupational Medicine, Lange Medical Publishing, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15