PANEL OTURUMU. Tezgahüstü Piyasalarda MKT: Sorunlar & Öneriler

Transkript

1 PANEL OTURUMU Tezgahüstü Piyasalarda MKT: Sorunlar & Öneriler Başkan : Muharrem KARSLI T.C. Ziraat Bankası A.Ş. Yönetim Kurulu Başkanı ve İktisadi Araştırmalar Vakfı Yönetim Kurulu Üyesi Katılımcılar : İbrahim PEKER Sermaye Piyasası Kurulu Başkan Yardımcısı : Dr. Cihan AKTAŞ T.C.M.B. Bankacılık ve Finansal Kuruluşlar Genel Müdür Yardımcısı : Başak YETİŞEN TEKER BDDK Bankacılık Baş Uzmanı : Dr. M. Cüneyt SEZGİN T. Garanti Bankası A.Ş. Yönetim Kurulu Üyesi : Dr. Mehmet Ayhan ALTINTAŞ Takasbank Merkezi Risk ve Teminat Yönetimi Direktörü 141

2 142

3 Muharrem KARSLI T.C. Ziraat Bankası A.Ş. Yönetim Kurulu Başkanı ve İktisadi Araştırmalar Vakfı Yönetim Kurulu Üyesi Sayın Başkanlar, Değerli Konuklar, Hepinize kendi adıma hoş geldiniz diyorum. Yıllar önce bir gazetede karikatür gördüm. Uzun bir masa; masanın etrafında tabaklar var ama herkes gitmiş. Masanın ucunda bir konuşmacı ve dinleyici kalmış, konuşuyor. Elinde bir kağıt var yerlere kadar inmiş. Yanında ki dinleyici arada diyor ki, ben niye bekliyorum biliyor musunuz? Sizden sonra benim konuşmam varda onun için bekliyorum, demiş. Bu güzel toplantı da çok değerli katılımcıların konuşmalarını dinledik. Takasbank nedir, Ne zaman kuruldu, Nasıl kuruldu, Nereden nereye geldi? Borsa 1985 yılında kuruldu 1986 Ocak ayında faaliyete geçti. Bende kurucu başkanlarındanım. Borsanın Cağaloğlu nda ki ilk çalışma günlerinde borsa seans salonunda alım satım olur, seans bitince borsa üyeleri birer taksi tutar sattıkları hisse senetlerini çantaya koyup Şişli ye giderlerdi. Şişli den Taksim e, Taksim den Karaköy e hisse senetlerini teslim eder paralarını da alır merkezlerine geri dönerlerdi. İlk kuruluş böyleydi. Bu çok zahmetli masraflı ve zaman alıcı bir olaydı. Karaköy de ki binaya geçtikten sonra binanın ilk katını aracı kurumlara tahsis ettik. Dedik ki, bu odalarınıza birer kasa koyacaksınız bundan sonra teslimler burada olacak. Hatta yönetmeliğe ilave ettik, borsa binasındaki irtibat bürolarına yapılan teslim, kesin teslim sayılır. Bu teslim ret edilemez. Herkes seanstan sonra o odalarda dolaşmaya başladı. Fakat bir süre sonra bu da yetersiz kalmaya başladı. Ben bir arkadaşımla, danışmanımla Avrupa borsalarını gezmeye gittik. Viyana borsasından başladık. O zamanlar viyana borsası gariban bir borsa pek bir şey ala- 143

4 madık. Oradan Milano ya gittik, o zamanlar Milano Avrupa nın Londra ve Frankfurt tan sonra ikinci büyük borsası idi. Başında da İskoçyalı bir başkan orayı reforme ediyor. Onlara sorduk, yapıyoruz bir şey ama kendi sistemimizi de geliştirmeye çalışıyoruz. Pek de memnun değiliz durumdan bir günün işlemlerinin %25 i ertesi güne sarkıyor. Sizde ne kadarı sarkıyor? Dediler. Biz de hiç sarkmıyor dedik. Oradan kalktık Londra ya gittik. Londra borsasında uzmanlarla konuşuyoruz. Baktık onlarda da halinden memnun bir hava yok. Dediler ki, bizim sistemimiz de iyi değil. Siz en iyisi Paris e gidin. Paris te Sicovam diye Paris borsasının bir yan kuruluşu var. Bizde o sistemi alma düşüncesindeyiz. Sicovam a gittik ve bizi çok iyi karşıladılar. Anlatılar, şöyle yapıyoruz böyle yapıyoruz ve bizim de aklımıza yattı. Notlarımızı, broşürlerimizi aldık. Bize şunu söylediler, bu sistemi kuran biz değiliz. Kim peki dedik? İkinci dünya savaşı sırasında Paris, alman işgali altındayken bu sistemi almanlar kurdu. Hayretler içinde kaldık. Ama sonradan Frankfurt borsasını incelemeye gittiğimiz zaman baktık aynı sistem orada da var. Sonra döndük. Karaköy deki binanın bir katını da takas işlemlerine ayırdık. Şöyle bir sistem kurduk. Sabahtan öğleye kadar mal satan malını oraya teslim edip bir makbuz alacak, öğleden sonrada gidip makbuzu verip parasını alacak. Ya da mal alan öğleye kadar parasını teslim edecek öğleden sonra da makbuzu verip malını geri alacak. İşte size takas sistemi. Aradan bir süre geçtikten sonra birde saklama sistemi kurmak lazım. Binanın ön cephesini parasal işlemler için iş bankasına verdik. Bodrum katını banka kiralık kasası gibi tanzim ettik. Tüm üyelere birer tane kasa verdik. Fazla malınızı buraya koyun, günlük ihtiyacınızı da kendi odalarınızda ki takas kasalarından karşılayın. Epey müddet böyle gitti. Daha sonra benim borsa başlığındaki sürem doldu. Benden sonra yaman Törüner geldi. Sermaye piyasası kurulu bir tebliğ çıkardı. Borsaların ve bankaların sermaye piyasası işlemleri yapan birimleri müesseselerin dışına çıkacak. İMKB takas ve saklama merkezi iken anonim şirketine dönüştü. Ama yine borsanın içinde faaliyetine devam etti. Yaman Törüner in ayrılmasından sonra rahmetli Tuncay Artun İMKB takas ve saklama anonim şirketi yani Takasbank haline dönüştürüldü. İşte Takasbank ın hayatını sizlere böylece anlatmış oldum. Teşekkür ediyorum. 144

5 İbrahim PEKER Sermaye Piyasası Kurulu Başkan Yardımcısı Çok değerli katılımcılar, akademi ve finans dünyasından kıymetli misafirler, Bilindiği üzere, ülkemizin de üyesi olduğu G-20 nin 2009 yılı Eylül ayında gerçekleştirilen Pittsburgh Liderler Zirvesinde, standart hale getirilecek tüm tezgahüstü türev sözleşmelerin uygun görülecek borsalar veya elektronik alım satım platformlarında işlem görmesi ve işlemlerin merkezi karşı taraflar (MKT) nezdinde takasının gerçekleştirilmesinin en geç 2012 yılı sonuna kadar sağlanması konularında uzlaşmaya varılmıştır. Söz konusu Zirvede ayrıca merkezi takası gerçekleştirilmeyen sözleşmelerin daha yüksek sermaye yükümlülüğüne tabi olması da karara bağlanmıştır. Diğer taraftan, Yüksek Planlama Kurulu nun tarihli kararı ile İstanbul Uluslararası Finans Merkezi Stratejisi ve Eylem Planı kabul edilmiş ve ilgili Strateji ve Eylem Planı tarihinde Resmi Gazete de yayınlanmıştır. Söz konusu Plan ın eyleme geçirilmesi amacıyla İstanbul Uluslararası Finans Merkezi (İFM) Yüksek Konseyi ve Ulusal Danışma Kurulunun ortak toplantısında alınan karar gereği ilgili kurumlara belirli sorumluluklar verilerek İstanbul Uluslararası Finans Merkezi Çalışma Komiteleri Çalışma Usul ve Esasları kabul edilmiştir. İstanbul Uluslararası Finans Merkezi Stratejisi ve Eylem Planı doğrultusunda tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 2010/11 sayılı Başbakanlık Genelgesi uyarınca oluşturulan Piyasalar ve Enstrümanlar Komitesi nin başkanlığı Kurulumuz tarafından yürütülmektedir. Ayrıca MKT uygulamasına geçilmesi hususu, Türkiye sermaye piyasalarına getireceği istikrar ve sağlayacağı etkinlik artışı göz önünde bulundurularak İstanbul Uluslararası Finans Merkezi Projesinin kapsamına alınmış ve 15 (ii) nolu Merkezi Teminatlandırma ve Merkezi Takas Tarafı sisteminin 145

6 oluşturulması başlığı altında çalışmaların yürütülmesi resmiyete bağlanmış olup söz konusu çalışmalar Kurulumuz ve ilgili diğer kuruluşlar arasında sürdürülmektedir. Alınan bu kararlar ile yapılan bu çalışmalar doğrultusunda, tarihinde yürürlüğe giren 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu nun (Kanun) Merkezi Karşı Taraf başlıklı 78 inci maddesiyle, borsalarda ve borsa dışı piyasalarda işlem gören sermaye piyasası araçlarıyla ilgili gerçekleştirilen işlemlerde merkezî takas kuruluşlarının alıcıya karşı satıcı, satıcıya karşı da alıcı rolünü üstlenerek takasın tamamlanmasını taahhüt ettikleri merkezî karşı taraf uygulamasının; piyasalar veya sermaye piyasası araçları itibarıyla tarafından zorunlu tutulabilmesine veya borsalar veya teşkilatlanmış diğer pazar yerlerinin kendileri nezdinde işlem gören sermaye piyasası araçlarıyla ilgili merkezî karşı taraf uygulamasına geçmek üzere ya başvurabilmelerine imkân sağlanmıştır. Bu düzenleme ile organize ve tezgahüstü piyasalarda gerçekleştirilen tüm işlemler için merkezi karşı taraf uygulamasının oluşturulabilmesine yönelik hukuki altyapı oluşturulmuştur. Kanunda yer alan MKT nin rol üstlenmesi ifadesinin ise uluslararası kullanıma da uygun düşecek şekilde bilinçli olarak seçilip kullanıldığı ifade edilebilir. Zira burada MKT üç taraflı bir anlaşmanın (alıcı, satıcı ve MKT) ve iki aşamalı bir işlemin (birinci aşama: alıcı açısından sorunsuz gerçekleşme durumunda işin özü itibariyle MKT nin taraf olmaması, ikinci aşama: taraflardan birisinin yükümlülüğünü yerine getirmemesi durumunda MKT nin devreye girmesi) içerisinde bulunmaktadır. Uluslararası piyasalarda, G-20 ülkelerinin aldığı söz konusu kararlar çerçevesinde tezgahüstü türev ürünlerin merkezi karşı taraflarca takasının gerçekleştirilmesine yönelik kapsamlı düzenlemeler yapılmış ve bazı taahhütlerde bulunulmuştur. Avrupa Birliği Parlamentosunda MKT uygulamalarına ilişkin olarak oluşturulmuş European Market Infrastructure Regulation (EMIR) düzenlemeleri Mart 2012 de son haliyle kabul edilmiştir. EMIR düzenlemeleri kapsamında öncelikle 2013 yılında merkezi karşı taraf olunmasına ilişkin teknik şartların belirlenerek buna göre MKT ların yetkilendirilmesi sağlanacak olup, 2015 yılının ortalarında da bütün ürünlerin merkezi karşı taraf uygulamasına tabi tutulması hedeflenmiştir. ABD de yürürlüğe giren Dodd-Frank düzenlemeleri kapsamında ise, bütün ürünlerin merkezi karşı taraf uygulamasına tabi tutulmasının 2014 yılının ortalarında gerçekleştiril- 146

7 mesi hedeflenmiştir. Ayrıca Basel III düzenlemeleri ile MKT ye tabi ürünler için bulundurulması gereken minimum sermaye gereklilikleri belirlenmiş olup, 2019 yılına kadar kurumların kademeli olarak bu gereklilikleri yerine getirmesi ve 2019 yılında da tam uyumun sağlanması hedeflenmiştir. Diğer taraftan, CPSS-IOSCO tarafından finansal piyasa altyapılarına ilişkin MKT olunması ve MKT lerin uyması gereken kurallara yönelik tavsiye niteliğindeki prensipler yayınlanmıştır. Mevcut durumda, G20 ülkelerinin yarısında MKT ye yönelik yasal düzenlemeler yapılmış olup (Türkiye dâhil), ancak Aralık 2012 sonu itibariyle sadece Japonya da bazı tezgahüstü türev ürünler için zorunlu takas uygulamasına başlanmıştır. ABD ve Hindistan da bazı tezgahüstü araçlar için 2013 içinde zorunlu takas uygulanmasına başlanacağı duyurulmuştur. Merkezi karşı taraflar, tarafların birbirlerine karşı almış oldukları değişken riskleri merkezileştirerek standartlaştırılmış bir risk yönetim sistemine dönüştürmekte ve birçok piyasada çok taraflı risk netleştirmesi yaparak piyasa riskini anlık olarak takip edebilmektedir. Ayrıca merkezi karşı taraflar, üye ve müşteri risklerini çeşitli algoritmalar aracılığıyla gerçek zamanlı olarak izleyebilmekte ve potansiyel temerrütlerin diğer takas üyelerini ve piyasayı olumsuz yönde etkilemesini önleyici tedbirler alabilmektedir. Merkezi karşı taraf uygulaması, piyasalarda likiditenin artmasına katkıda bulunmakta ve böylece, piyasadaki katılımcı sayısı ile piyasanın işlem hacmi artarak piyasa büyüklüğüne pozitif yönde etki etmektedir. Ayrıca, risklerin tek bir kurum tarafından takip edilmesi ve çok taraflı netleştirmenin gerçekleştirilmesi gibi imkânlar takas maliyetlerini de azaltmaktadır. Merkezi karşı tarafça tek bir merkezden teminat kabulü ve yönetimi, risk ölçümü, üye ve müşteri detayı tanımlanması ise piyasaların denetim otoritelerince gözetim amaçlı olarak izlenmesini de kolaylaştırmaktadır. Takas riskini kendi bünyelerinde toplamaları sebebiyle merkezi karşı taraflar, daha etkin bir risk yönetim sistemi kurmak ve yeterli mali kaynaklara sahip olmak zorundadır. Buna ek olarak merkezi karşı taraf hizmeti verecek kuruluş tarafından alınan teminatlar ile hesap sahiplerinin malvarlıkları bu kuruluşun malvarlığından ayrı izlenecek ve böylece hesap sahiplerinin malvarlıklarının takibi kolaylaşacaktır. 147

8 Diğer taraftan, merkezi karşı taraf uygulaması ile piyasada oluşan takas riskleri tek bir kurum üzerinde yoğunlaşacağından risk yönetiminin etkin ve sürekli yapılmadığı durumlarda piyasaların olumsuz etkilenmesi de söz konusu olabilmektedir. Sistemik riskin engellenmesi açısından önemli bir yere sahip olan merkezi karşı tarafların yeterli risk yönetimi uygulamalarına, operasyonel ve mali güce sahip olmaları finansal istikrar açısından büyük önem arz etmektedir. Aksi takdirde MKT lerin bizzat kendileri sistemik risk kaynağı olacaklardır. Bu nedenle, sistemik riskin azaltılabilmesi için piyasadaki risklerin iyi tanımlanması, tam olarak fiyatlanması, yeterli sermayeyle desteklenmesi ve riskin yeniden dağılımı sürecinin açıkça tanımlanarak şeffaflaştırılması gerekmektedir. Ayrıca risk takibinin standartlaştırılması, MKT ye üye olan kurumlara yönelik kredi riski ve kurum portföyü üzerinden değerlendirme yapma imkanının azalması/kaybolması, farklı piyasalarda alınan riskler ya da farklı MKT ler kullanılması durumunda netleştirme imkanının azalması, garanti fonu, sigorta vs. gibi defans bloğunda yer alan ek katmanların maliyeti gibi hususlar nedeniyle merkezi karşı taraf uygulamasının piyasa katılımcılarına getireceği ek maliyetlerin sistemin oluşturulmasında dikkate alınması gerekmektedir. Sayısal verilere bakılacak olursa; uluslararası piyasalarda tarihli Bank for International Settlements (BIS) raporundan alınan verilere göre, tarihi itibariyle uluslararası tezgâh üstü türev piyasasının pozisyon büyüklüğü 632 trilyon USD seviyesine ulaşmıştır. Uluslararası tezgâh üstü türev piyasasının 489 trilyon USD ile %77 si faiz sözleşmelerine, 67 trilyon USD ile %10 u döviz sözleşmelerine ve 25 trilyon USD ile %4 ü Credit Default Swap lara (CDS) dayalı türev işlemlerden oluşmaktadır. Ülkemizdeki mevcut durumda ise, BDDK nın Aralık 2012 tarihli Finansal Piyasalar Raporunda tezgahüstü türev işlemlerle ilgili sunulan toplam büyüklük (muhtemel açık pozisyon tutarı) ise 347,2 milyar TL olup, %78 inin karşı tarafı bankalar, %16 sının karşı tarafı ise diğer tüzel kişilerdir. Türkiye de yerleşik bankaların tezgahüstü türev işlemlerle ilgili tek taraflı yükümlülükleri esas alındığında küresel hacim içindeki payın yüzde birin çeyreği mertebesinde olduğu anlaşılmaktadır. Küresel işlem hacmiyle karşılaştırıldığında önemsiz görülebilecek bu tutar, işlemlerin tamamının tek bir merkezi karşı taraf üzerinden gerçekleştirildiği varsayıldığında, mer- 148

9 kezi karşı taraf için 400 milyar $ civarında nominal bir yükümlülüğe tekabül edecektir. Uluslararası piyasalara nazaran ülkemizde işlem hacmi düşük olan tezgahüstü piyasalarda, standartlaştırılmaya en uygun olan ürünlerden başlanarak merkezi karşı tarafça takas işlemlerinin gerçekleştirilmesi ülke tecrübesi açısından önem arz etmektedir. Bu kapsamda, tezgâh üstü piyasalarda işlem gören ürünlerin standardize edilmesine ve bu ürünlerin Takasbank tarafından merkezi karşı taraf olarak takasının yapılmasına yönelik olarak piyasa katılımcılarının da katkılarıyla yapılmakta olan çalışmalar devam etmektedir. Öte yandan, tezgahüstü piyasalar için ulusal bir MKT uygulamasının oluşturulmasına yönelik yapılmakta olan çalışmalarda aşağıdaki hususların çok iyi değerlendirilmesi ve bunlara yönelik kararların verilmesi gerekmektedir. Uygulamaya başlanacak araçların seçilmesi, Defans bloğu sıralamasına karar verilmesi (Spot işlemler ile aynı mı olacak, farklı katmanlama mı olacak?), Teminat kompozisyonunun belirlenmesi (Kriz zamanı artan likidite ihtiyacı ve teminatların nakde çevrilmesi zorluğu dikkate alınarak alınacak olan nakit/döviz teminat tutarının belirlenmesi), Nakit/döviz teminatın değerlendirilmesi, nemanın paylaşılması (kriz esnasında değerlendirilen teminatın kriz anında nakde çevrilememesi riski), Kriz zamanı artan likidite ihtiyacı ve teminatların nakde çevrilmesi zorluğu durumunda Merkez Bankasının rolü, Merkez Bankasının devreye girmesi durumunda fiyatlamanın ne şekilde yapılacağı, teminatların ne şekilde değerleneceği, Garanti Fonu oluşumu, kullanımı, piyasalar arası geçişkenlik (Her piyasanın ayrı fonu mu olacak, farklı piyasalar için tek fon mu kullanılacak?), Nitelikli takas kurumu niteliğinin Kazanılması (Basel III düzenlemelerinin uygulanmasında MKT olarak kabul edilme), 149

10 Basel III uygulamasında nitelikli MKT belirlemesinde başka kurumların durumu. Sonuç olarak yeni Sermaye Piyasası Kanunu ile hukuki zemini hazırlanmış olan merkezi karşı taraf uygulaması için, yukarıda yer alan kararların verilip, gerekeli tercihlerde bulunularak uygulamaya geçilmesi hem risk kontrolü sağlandığından finansal istikrara katkıda bulunacak, hem de Uluslararası İstanbul Finans Merkezi Projesinin operasyonel ayağının güçlenmesine büyük fayda sağlayacaktır. Saygılarımı sunar, teşekkür ederim. 150

11 TEZGAHÜSTÜ PİYASALARDA MERKEZİ KARŞI TARAF UYGULAMASI İbrahim PEKER Sermaye Piyasası Kurulu Başkan Yardımcısı 13 Mayıs 2013, İstanbul Sunum Planı Tezgahüstü Piyasalara (OTC) Genel Bakış Merkezi Karşı Tarafa (CCP) İlişkin Yasal Çerçeve Uluslararası Uygulamalar Türkiye de OTC İşlemler Genel Değerlendirme 151

12 Tezgahüstü Piyasalarda Merkezi Karşı Taraf Temel Özellikler: Merkezi ve organize olmayan, karşılıklı anlaşma yoluyla tamamlanan, fiziki ve resmi mekan bulunmayan Merkezi Takas Kurumlarının Getirdikleri:Merkezi Takas Kurumu, Standardizasyon, Düzenleme, Merkezi Teminatlandırma Tezgahüstü Piyasalarda Merkezi Karşı Taraf OTC TÜREV İŞLEMLERİNİN İŞLEYİŞİ İşlem Öncesi (Pre-Trade) İki Taraflı Dokümantasyon ve İç Onaylar İşlem (Trade) İşlemin gerçekleşmesi (Trade execution) İşlem Sonrası (Post Trade) İşleme İlişkin Verilerin Girilmesi (Trade Capture) İşlem Teyidi-Doğrulama Nihai Mutabakat-Konfirmasyon 152

13 Tezgahüstü Piyasalarda Merkezi Karşı Taraf YASAL ÇERÇEVE G-20 nin Pittsburgh Liderler Zirvesi (2009) İstanbul Uluslararası Finans Merkezi Stratejisi ve Eylem Planı (2009) 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu Tezgahüstü Piyasalarda Merkezi Karşı Taraf G-20 nin Pittsburgh Liderler Zirvesi Tüm tezgahüstü türev sözleşmelerin takasının merkezi karşı taraflarca gerçekleştirilmesinin en geç 2012 yılı sonuna kadar sağlanması, merkezi takası gerçekleştirilmeyen sözleşmelerin daha yüksek sermaye yükümlülüğüne tabi olması konularında uzlaşmaya varılmıştır. G20: Standardizasyon, veri depolama kuruluşlarına bildirim, elektronik platform/borsa, merkezi karşı taraf Mevcut Durum: G20 ülkelerinin yarısında CCP ye yönelik yasal düzenlemeler yapılmış (Türkiye dahil), ancak Aralık 2012 sonu itibariyle sadece Japonya da bazı OTC Türevler için zorunlu takas uygulamasına başlanmıştır. ABD ve Hindistan da bazı OTC araçlar için 2013 içinde zorunlu takas uygulanmasına başlanacağı duyurulmuştur. 153

14 Uluslararası Düzenlemeler EMIR Teknik Şartların Belirlenmesi (CCP lerin Yekilendirilmesi) Bütün Ürünlerin Merkezi Takası DODD-FRANK Bütün Ürünlerin Merkezi Takası BASEL III Minimum Sermaye Gereklilikleri Uyum Süreci TAM UYUM CPSS-IOSCO - Prensipler CCPlerin Hizmet Verdiği OTC Ürünler 154

15 Tezgahüstü Piyasalarda Merkezi Karşı Taraf DÜNYA GENELİNDE TAKAS HİZMETLERİ Ürünler Takas Kurumu Ülke CDS IRS FX Swap Emtia Asya-Pasific Avrupa Kuzey Amerika CDCC CME Clearport ICE Clear Credit IDCG NYPC CME Europe Eurex Clearing ICE Clear Europe LCH.Clearnet KPDW CCP Shanghai Clearing House HKEx JSCC Kanada ABD ABD ABD ABD AB AB AB İngiltere Polonya Çin Hong Kong Japonya. SGX Singapur OTC Araç Türlerine Göre Hizmet Veren CCPler 1 155

16 G20 Ülkelerinin OTC Araç Türlerine Göre Hizmet Veren CCPler 2 OTC Araç Türlerine Göre Hizmet Veren CCPler 3 156

17 OTC Araç Türlerine Göre Hizmet Veren CCPler 4 Tezgahüstü Piyasalarda Merkezi Karşı Taraf İstanbul Uluslararası Finans Merkezi Stratejisi ve Eylem Planı Merkezi karşı taraf uygulamasına geçilmesine yönelik yapılan çalışmalar Yüksek Planlama Kurulu nun tarihli kararı ile kabul edilen İstanbul Uluslararası Finans Merkezi Stratejisi ve Eylem Planı kapsamında yürütülmektedir. 157

18 Tezgahüstü Piyasalarda Merkezi Karşı Taraf 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu Yeni Sermaye Piyasası Kanunu nun 77 nci Maddesi Merkezi Takas Kuruluşlarını, 78 nci Maddesi ise bu kuruluşlarca verilebilecek Merkezi Karşı Taraf (MKT) hizmetini düzenlemektedir. Tezgahüstü Piyasalarda Merkezi Karşı Taraf 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu Merkezi takas kuruluşlarının, alıcıya karşı satıcı, satıcıya karşı da alıcı rolünü üstlenerek takasın tamamlanmasını taahhüt ettikleri merkezi karşı taraf uygulaması, piyasalar veya sermaye piyasası araçları itibarıyla zorunlu tutabilecektir. 158

19 Tezgahüstü Piyasalarda Merkezi Karşı Taraf 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu Tezgâhüstü piyasalarda gerçekleştirilen işlemlerde merkezi karşı taraf uygulamasına geçilebilmesine yönelik hukuki zemin oluşturulmuştur. Tezgahüstü Piyasalarda Merkezi Karşı Taraf İşlemlerin Karşılıklı Gerçekleştiği Piyasalar İki Taraflı Sözleşme Müşteri A Müşteri B Sözleşme Yenileme Sözleşme Yenileme Merkezi Takasın Gerçekleştiği Piyasalar Müşteri A CCP Müşteri B 159

20 Çok Taraflı Netleştirme ve MKT Kaynak: Rama Kont, Thomas Kokholm, Central Clearing of OTC Derivatives, Bilateral vs Multilateral Netting Tezgahüstü Piyasalarda Merkezi Karşı Taraf RİSK YÖNETİMİ ve TEMERRÜT Yeterli Teminat Varlığı Garanti Fonuna Katılım Karşı Pozisyon Alma 160

21 Tezgahüstü Piyasalarda Merkezi Karşı Taraf Küresel OTC Türev İşlem Hacimleri BIS Statistical Release / (Milyar Dolar) İTİBARİ DEĞER BRÜT PİYASA DEĞERİ 2011/1 2011/2 2012/1 2012/2 2011/1 2011/2 2012/1 2012/2 DÖVİZ SÖZL FAİZ SÖZLEŞMELERİ HİSSE SENEDİ SÖZL EMTİA SÖZL CDS DİĞER TOPLAM Tezgahüstü Piyasalarda Merkezi Karşı Taraf Karşı Tarafı Türkiye de yerleşik olan OTC işlemlerinin türlerine göre dağılımı: Kaynak: BDDK ( tarihi itibariyle alınan verilerdir) 161

22 Tezgahüstü Piyasalarda Merkezi Karşı Taraf Türkiye de yerleşik bankaların gerçekleştirdiği OTC işlemlerin karşı taraflarına göre dağılımı: İŞLEMIN KARŞI TARAFI Y.İÇİ/Y.DIŞI TL DEĞERİ (Bin TL) PAY İŞLEM SAYISI PAY Banka Yurtdışı Yerleşik ,88% ,46% Yurtiçi Yerleşik ,28% ,15% Tüzel Kişi Yurtdışı Yerleşik ,54% 120 0,11% Yurtiçi Yerleşik ,00% ,79% Gerçek Kişi Yurtdışı Yerleşik ,01% 49 0,04% Yurtiçi Yerleşik ,86% ,22% Banka Dışı Mali Kesim Yurtdışı Yerleşik ,20% 567 0,50% Yurtiçi Yerleşik ,24% ,72% Diğer ,00% 5 0,00% TOPLAM % % Kaynak: BDDK ( tarihi itibariyle alınan verilerdir) Tezgahüstü Piyasalarda Merkezi Karşı Taraf Merkezi Karşı Taraf Uygulamasının Faydaları; Çok Taraflı Netleştirme Sağlaması, Etkin Risk Yönetimi Teminatların Etkin Kullanılması, Likiditenin Artması, Sistemik Riskin Azaltılması, İşlem Maliyetlerinin Düşürülmesi, Gözetim Faaliyetlerinin Etkinliğinin Artırılması. 162

23 Merkezi Karşı Taraf Uygulamasının Dezavantajları; Riskin Tek Kurum Üzerinde Yoğunlaşması (Sistemik Risk), Piyasa Katılımcılarına Getireceği Ek Maliyetler (risk takibinin standartlaştırılması, kuruma yönelik kredi riski ve kurum portföyü üzerinden değerlendirme yapma imkanının azalması/kaybolması, farklı piyasalarda alınan riskler ya da farklı CCP ler kullanılması durumunda netleştirme imkanının azalması, garanti fonu sigorta vs. gibi defans bloğunda yer alan ek katmanların maliyeti) OTC Araçlar İçin Ulusal Bir MKT İçin Değerlendirilmesi Gereken Noktalar 1 Uygulamaya başlanacak araçların seçilmesi (IRS...) Defans bloğu sıralamasına karar verilmesi (Spot işlemler ile aynı mı olacak, farklı katmanlama mı olacak?) Teminat kompozisyonunun belirlenmesi (Kriz zamanı artan likidite ihtiyacı ve teminatların nakde çevrilmesi zorluğu dikkate alınarak alınacak olan nakit/döviz teminat tutarının belirlenmesi) Nakit/döviz teminatın değerlendirilmesi, nemanın paylaşılması (kriz esnasında değerlendirilen teminatın kriz anında nakde çevrilememesi riski?) 163

24 OTC Araçlar İçin Ulusal Bir MKT İçin Değerlendirilmesi Gereken Noktalar 1 Kriz zamanı artan likidite ihtiyacı ve teminatların nakte çevrilmesi zorluğu durumunda Merkez Bankasının Görevi, Merkez Bankasının devreye girmesi durumunda fiyatlama Garanti Fonu Oluşumu, kullanımı, piyasalar arası geçişkenlik. (Her piyasanın ayrı fonu mu olacak, farklı piyasalar için tek fon mu kullanılacak..) Nitelikli Takas Kurumu Niteliğinin Kazanılması (Basel III düzenlemelerinin uygulanmasında MKT olarak kabul edilme) Basel III uygulamasında nitelikli MKT belirlemesinde başka kurumların durumu. CCPlerin Hizmet Verdiği OTC Ürünler 164

25 G20 Ülkelerinin OTC Araçlar İle İlgili Prensiplere Uyum Durumu 1 G20 Ülkelerinin OTC Araçlar İle İlgili Prensiplere Uyum Durumu 2 165

26 G20 Ülkelerinin OTC Araçlar İle İlgili Prensiplere Uyum Durumu 3 Teşekkürler 166

27 Dr. Cihan AKTAŞ T.C.M.B. Bankacılık ve Finansal Kuruluşlar Genel Müdür Yardımcısı Merkezi Karşı Taraflar ve Merkez Bankaları Finansal araçların işlem gördüğü piyasaları özelliklerine göre organize piyasalar ve tezgah üstü piyasalar olarak iki temel bölüme ayırmak mümkün bulunmaktadır. Vade, sözleşme büyüklüğü, işlem zamanı ve yeri gibi finansal aracın alım satımına ilişkin koşulların önceden belirlendiği ve standart olduğu; işlemlerin merkezileşmiş kurumsal bir borsada gerçekleştiği ve bu işlemlerin takas ve mutabakatının merkezi olarak yapıldığı piyasalar organize piyasalar olarak adlandırılmaktadır. Diğer taraftan, finansal aracın alım satımına ilişkin koşulların taraflar arasında belirlendiği ve görece daha az kuralın olduğu veya hiçbir şekilde standartlaşma bulunmayan işlemlerin gerçekleştiği piyasalara ise tezgah üstü piyasalar denilmektedir. Organize piyasalarda gerçekleşen işlemler sıkı bir şekilde ilgili otoritelerin denetim ve gözetime tabi tutulurken, tezgah üstü piyasalarda gerçekleşen işlemler görece daha esnek denetim faaliyetlerinden geçmektedir. Bu kapsamda, yüksek standartlaşma ve sıkı denetime bağlı olarak organize piyasalarda gerçekeleşen işlemler daha yüksek likiditeye sahip olmaktadır. Tezgah üstü piyasalarda gerçekleşen işlemler ise özellikle piyasalarda yüksek dalgalanmaların yaşandığı dönemlerde tüm likiditelerini kaybetmekte ve bu tür araçları fiyatlamak mümkün olmamaktadır. Ülkemiz nezdinde gerçekleşen tezgah üstü işlemlerin gelişimi konusunda borsa dışında gerçekleştirilmesine karşın Borsa İstanbul A.Ş. ye (BİAŞ) tescil ettirilen tahvil, bono ve repo işlemlerinin gösterge olarak kullanılabileceği 167

28 düşünülmektedir. Buna göre, söz konusu işlemler 2012 yılında bir önceki yıla göre yüzde 20,4 oranında artış kaydetmiş ve 1.102,46 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. Her ne kadar önceki yıla göre önemli bir oranda artış gösterse de 2011 yılında yüzde 18,2 olan borsa dışı tahvil, bono ve repo işlemlerinin BİAŞ a tescil edilen toplam borsa içi ve borsa dışı borçlanma araçları işlemleri içerisindeki payı 2012 yılında yüzde 13,9 a gerilemiştir. Değeri başka bir varlığa bağlı olarak belirlenen ve değişen finansal araçları tanımlamak için kullanılan türev işlemler teriminin özellikle son finansal krizlerin ardından sıklıkla tezgah üstü terimi ile birlikte kullanıldığı görülmektedir. Tezgah üstünde gerçekleşen türev ürünler kriz öncesi dönemlerde yüksek işlem hacmine kavuşmuş olmasına karşın saydam olmayan bir yapıya sahip bulunmakta ve denetim konusunda çeşitli zaaflar içermekteydi. Kriz döneminde likiditesini kaybetmesine paralel olarak bu tür işlemleri değerlemek mümkün olmamış ve bu alanda yoğun işlemler gerçekleştiren finansal ve finansal olmayan kuruluşlar mali olarak önemli sorunlar yaşamıştır. Buna paralel olarak ilk ayak seslerini 2007 yılında duyduğumuz, 2008 ve 2009 yıllarında ise iyice derinleşen global finansal krizin ardından yapılan hemen hemen tüm değerlendirmelerde son yıllarda yaşanan mali krizlerin en temel sebeplerinden biri olarak finansal ve finansal olmayan kuruluşların türev ürünlere ilişkin kendi aralarında gerçekleştirdikleri tezgah üstü işlemlerin çok önemli boyutlara ulaşması, ancak buna karşın söz konusu işlemlerin ilgili otoritelerce yeterince kontrol edilememesi hususlarına dikkat çekilmektedir. Tezgah üstü türev araçlara ilişkin işlemlerin krizin temel nedenlerinden biri olarak görülmesine paralel olarak G-20 ülkeleri 2009 yılının Eylül ayında, yani krizin en hararetli dönemlerinde Pittsburgh da gerçekleştirdikleri toplantıda tezgah üstü türev piyasalarına ilişkin çeşitli önlemlerin alınması konusunda mutabık kalmışlardır. Buna göre, tezgah üstü türev işlemlerin mümkün olduğunca standartlaştırılması, yeterince standartlaştırma sağlanan bu tür ürünlerin borsalarda veya elektronik işlem platformlarında işlem görmesinin ve merkezi takasının yapılmasının sağlanması ve son olarak da bu tür işlemler için işlem kayıt merkezleri ne raporlama yapılması yoluyla sağlıklı veri setlerinin oluşturulması gerekmektedir. Bu çerçevede, bir veya daha fazla piyasada işlem gören finansal sözleş- 168

29 melerin tarafları arasında alıcıya karşı satıcı, satıcıya karşı da alıcı rolünü üstlenerek işlemlerin tamamlanmasını taahhüt eden merkezi karşı taraflar tezgah üstü türev işlemleri için büyük önem arz etmeye başlamıştır. Herhangi bir merkezi karşı taraf bulunmayan ve tezgah üstü piyasalarda gerçekleşen işlemler tamamen taraflar arasında gerçekleşmekte ve bir tarafın yükümlülüğünü yerine getirmesine karşın işlemin diğer tarafının yükümlülüğünü yerine getirememesi durumunu tanımlayan karşı taraf riski tamamen işlemin taraflarının üzerinde bulunmaktadır. Bu tür işlemlerde taraflardan biri yükümlülüğünü yerine getiremediğinde işlem olması gerektiği gibi gerçekleşmeyecek ve işlemin öteki tarafı işlem nedeniyle alması gereken varlığı alamayacaktır ve buna bağlı olarak normal şartlarda herhangi bir sorunu bulunmayan ancak beklediği varlığı alamayan tarafın da sorun yaşamaya başlaması muhtemel duruma gelmektedir (Sistemik Risk - Domino Etkisi). Tezgah üstü türev ürünlerine ilişkin işlemlerin merkezi karşı taraf nezdinde gerçekleştirilmesi durumunda hukuki olarak işlemin taraflarının muhatabı merkezi karşı taraf olmakta ve taraflardan biri yükümlülüğünü yerine getiremese dahi sorun yaşamayan ve yükümlülüğünü yerine getiren taraf işlem kapsamında alması gereken varlığı almaktadır. Bu çerçevede merkezi karşı taraf kullanımı tezgah üstü türev işlemlerinde işlemin tarafları için karşı taraf riskini ortadan kaldırmakta, toplam karşı taraf riskinin yönetimini kolaylaştırmakta, tezgah üstü piyasalarda gerçekleşen işlemlerin saydamlığını artırmakta ve uygulanan mutabakat türüne göre likidite ihtiyacını azaltabilmektedir. Merkezi karşı tarafların artan önemine paralel olarak uluslararası arenada bu tür kuruluşların teminat ve garanti mekanizmaları, marjin uygulamaları (başlangıç - değişken), kredi ve likidite riski yönetimi ve ilave likidite imkanlarına ilişkin çeşitli prensipler belirlenmiştir. Merkezi karşı taraflarca üstlenilen önemli görevlere paralel olarak bu tür kuruluşların özellikle zorlu piyasa koşullarının hakim olduğu dönemlerde merkez bankaları tarafından sağlanan likidite imkanlarına ulaşabilmeleri hususu gündeme gelmekte olup, merkezi karşı tarafların merkez bankası likiditesine erişimi konusunda acil likiditenin kurumsal çerçevesi ve tasarımı, gizlilik - şeffaflık ve iflas etmiş merkezi karşı taraflar meseleleri sıklıkla tartışılmaktadır. 169