İSTANBUL TİCARET ODASI YAYIN NO: TÜRK ve YABANCI SERMAYELİ BANKALAR

Transkript

1

2 İSTANBUL TİCARET ODASI YAYIN NO: TÜRK ve YABANCI SERMAYELİ BANKALAR İSTANBUL, 1990

3 CAN MATBAASI

4 ÖNSÖZ 1980 sonrası dışa açılma süreciyle birlikte, para ve sermaye piyasalarında belirgin bir canlanma başlamış, en önemli etkisini de bankacılık kesiminde göstermiştir. Ekonomimiz üzerinde, tartışmasız bir hayli ağırlığı olan bankacılık sektörü, gerek cesamet ve gerekse verdikleri hizmet yönünden, gelişen iç ve dış işlemlere büyük ölçüde uyum göstermektedir. Bu gelişmeler, birçok yabancı bankanın kurulmasını ve şube açmasını özendirmiş; sayıları ve hacimleri bankacılık sisteminde küçük kalmasına rağmen, özellikle dış ticaret işlemlerinde belli bir yoğunluğa ulaşmışlardır. Türk ve Yabana Sermayeli Bankaların, döneminde çeşitli açılardan gösterdiği gelişmeleri inceleyen bu çalışmayı hazırlayan. Müşavirimiz Prof.Dr.Nazım ENGİN'e teşekkür eder, bu çalışmanın üyelerimize ve tüm ilgililere yararlı olmasını dileriz. Genel Sekreter Prof.DrJsmail ÖZASLAN

5 HAZIRLAYAN: Prof.Dr.NAZIM ENGİN

6 İÇİNDEKİLER GİRİŞ 5 I. TÜRKİYE'DE FAALİYETTE BULUNAN BANKALAR 7 II. YASAL ÇERÇEVE VE UYGULAMALAR 11 IH. BANKALARIN ŞUBE SAYISINDAKİ GELİŞMELER 19 IV BANKALARIN PERSONEL SAYISINDAKİ GELİŞMELER 25 V BANKALARIN KAYNAKLARINDAKİ (PASİFLERİNDEKİ) GELİŞMELER 31 V1. Bankaların Özkaynaklarındaki Gelişmeler 31 V.1.1. Cari Fiyatlarla Gelişmeler 31 V1.2. Reel Fiyatlarla Gelişmeler 35 V.2. Bankalann Mevduatlarındaki Gelişmeler 37 V.2.1. Mevduat Ana Gruplan İtibariyle Gelişmeler (Tüm Bankalar) 37 V Cari Fiyatlarla Gelişmeler 40 V Reel Fiyatlarla Gelişmeler 41 V.2.2. Özel Sermayeli Ulusal ve Yabancı Ticaret Bankalannm Mevduatlarındaki Gelişmeler (Mevduat Ana Grupları İtibariyle) 42 V Cari Fiyatlarla Gelişmeler 42 V Reel Fiyatlarla Gelişmeler 46 V2.3. Tasarruf Mevduatının Vadeler İtibariyle Dağılımı 47 V.3. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'nın Bankacılık Kesimine Açtığı Kredilerdeki Gelişmeler 49 V.3.1. Cari Fiyatlarla Gelişmeler 49 V.3.2. Reel Fiyatlarla Gelişmeler 51 V4. Banka Kaynaklannın Dağılımı 52 VI. BANKALARIN KAYNAK KULLANIMINDAKİ (AKTİFLERİNDEKİ) GELİŞMELER 55 VI.1. Banka Kredilerindeki Gelişmeler 55 VI.1.1. Çeşitli Banka Gruplarının Verdiği Kredilerdeki Gelişmeler 55 Vl Cari Fiyatlarla Gelişmeler 55 VI Reel Fiyatlarla Gelişmeler 57 Vl.1.2. Genel Kredi Stokundaki Gelişmeler 58 VI.1.3. Kredilerin Sektörler İtibariyle Dağılımındaki Gelişmeler 59 VII. BANKALARIN KÂRLARINDAKİ GELİŞMELER 67 VII.1. Bankalann Toplu Gelir Tablolan ve Net Kârlanndaki Gelişmeler (Tüm. Bankalar) 67 Vll.1.1. Cari Fiyatlarla Gelişmeler 67 Vll.1.2. Reel Fiyatlarla Gelişmeler 68 VI 1.2. Özel Sermayeli Ulusal Ticaret Bankalannm Toplu Gelir Tabloları ve Net Kârlanndaki Gelişmeler 69 Vll.2.1. Cari Fiyatlarla Gelişmeler 69 Vll.2.2. Reel Fiyatlarla Gelişmeler 72 VII.3. Yabancı Bankaların Toplu Gelir Tablolan ve Net Kârlanndaki Gelişmeler 73 Vll.3.1. Cari Fiyatlarla Gelişmeler 73 Vll.3.2. Reel Fiyatlarla Gelişmeler 75 VIII. ÖZET VE SONUÇ 77

7

8 GİRİŞ Bu çalışma, Türk Bankacılık Sistemi içinde yer alan bankaların, döneminde çeşitli yönlerden sergilediği gelişmeleri incelemeyi amaçlamaktadır. Çalışma, esas olarak 7 ana bölümden oluşmaktadır. Birinci Bölümde, Türkiye'de 1988 yılı sonu itibariyle faaliyette bulunan bankalar, dörtlü bir sınıflandırmaya tabi tutularak ele alınmakta, söz konusu bankaların kuruluş (ve açılış) yılları ele alınarak, yıllar içinde bankalann toplam sayısında meydana gelen değişmeler incelenmektedir. İkinci Bölümde, ileriki bölümlerin daha sağlıklı bir şekilde yorumlanmasına olanak sağlanması amacıyla, döneminde uygulamaların içinde cereyan ettiği yasal çerçeve, ana çizgileri ile ve kronolojik bir sıra izlenerek ele alınmaktadır. Üçüncü Bölümde, bankaların şube sayısındaki, Dördüncü Bölümde ise bankaların personel sayısındaki gelişmeler çeşitli yönleri ile gözden geçirilmektedir. Beşinci, Altıncı ve Yedinci Bölümler bu çalışmanın temel nitelikteki bölümleridir. Bu bölümlerde gelişmeler önce cari fiyatlar cinsinden ele alınmakta, daha sonra gelişmeleri enflasyonun etkisinden arındırmak amacıyla analiz bir kez de reel fiyatlar cinsinden gözden geçirilmektedir. Böylece, çalışmada incelenen çeşitli parasal büyüklüklerin hem analiz dönemimizdeki her yıl içinde, hem de 1980 yılı değerlerine göre gerçek anlamda büyüyüp büyümediklerini, büyümüşlerse hangi oranda büyüdüklerini ölçmek mümkün olmaktadır. Beşinci Bölümde, bankaların kaynaklarındaki (bir diğer deyişle, banka bilançolarının pasifindeki) gelişmeler; (a) bankaların özkaynaklarındaki, (b) mevduatlanndaki ve (c) TC.M.B.'nm bankacılık kesimine açmış olduğu kredilerdeki gelişmeler açısından ele alınmaktadır. Mevduatlardaki gelişim ele alınırken, konuya önce mevduat ana grupları itibariyle ve tüm banka grupları açısından yaklaşılmış, daha sonra özel sermayeli ulusal ve yabancı ticaret bankaları ayrıca ele alınarak, diğer banka grupları ile karşılaştırma ve çeşitli banka gruplanndaki içdinamiği kavrama yoluna gidilmiştir. Bu bölümde ayrıca, tasarruf mevduatının vadeler itibariyle dağılımı üzerinde de durularak faiz politikalarındaki değişikliklerin tasarruf mevduatının vade yapısı üzerindeki etkileri saptanmaya çalışılmıştır. Beşinci Bölüm, döneminde banka kaynaklannm dağılımında meydana gelen değişikliklerin bir tablo yardımı ve analizi ite son bulmaktadır. Altıncı Bölümde, banka bilançolarının aktifinde yer alan öğelerden biri olan ve banka kaynaklan içerisinde en önemli kullanım yerini oluşturan kredilerdeki gelişmeler incelenmektedir. Bu bölümde, çeşitli banka gruplarının verdiği kredilerdeki gelişmeler yanında, banka kredileri toplamına. Merkez Bankası'nın dolaysız kredilerinin eklenmesi ile bulunan genel kredi stoğundaki gelişmeler de ele alınmakta; bölüm, kredilerin sektörler itibariyle dağılımındaki gelişmelerin incelenmesi ile son bulmaktadır. Çalışmanın Yedinci Bölümünde, esas olarak, döneminde bankaların

9 net kârlarında gözlenen gelişmelerin incelenmesi amaçlanmış ve bu amaç yönünde önce çeşitli banka gruplannın "toplu gelir tabloları" oluşturulup analiz edilmiştir. Konuya önce tüm banka grupları açısından yaklaşılmış, daha sonra, gruplararası bir karşılaştırma olanağı sağlayabilmek amacıyla, özel sermayeli ulusal ve yabancı bankaların toplu gelir tablolarındaki ve bu tablolar yardımıyla da net kârlarındaki gelişmeler ayn ayrı incelenmiştir. İncelemeler, daha önce de belirtildiği gibi, hem cari hem de reel fiyatlar cinsinden yapılmıştır. Çalışma, Özet ve Sonuç Bölümü ile son bulmaktadır.

10 I TÜRKİYE'DE FAALİYETTE BULUNAN BANKALAR 1988 yılı sonu itibariyle Türkiye'de toplam 60 tane banka faaliyette bulunmaktadır. Aşağıda Tablo 1'de de görülebileceği gibi bu bankalan: a) Emisyon Bankaları b) Ticaret (Mevduat) Bankaları ve c) Kalkınma ve Yatınm Bankalan şeklinde üçlü bir tasnife tabi tutmak mümkündür. Ticaret Bankaları da kendi içinde "Ulusar' ve "Diğer" ticaret bankaları şeklinde iki başlık altında incelenebilir. Ulusal ticaret bankalarını ise, "özel sermayeli ticaret bankalan" ve "kamusal sermayeli ticaret bankalan" şeklinde ayrıca iki ayrı başlık altında incelemek mümkün ve yararlıdır. Diğer ticaret bankalarından kasıt yabancı ticaret bankalarıdır. Bu bankaları da "Türkiye'de kurulmuş yabancı bankalar" ve "Türkiye'de şube açan yabancı bankalar" tasnifine tabi tutabiliriz. Kalkınma ve yatınm bankalan da kendi içinde "kamusal sermayeli" ve "özel sermayeli" olarak ikiye aynlabilir. Türkiye'de emisyon bankası işlevi gören tek banka Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'dır ve 1931 yılında kurularak faaliyete geçmiştir. Kamusal sermayeli ticaret bankalarımızın sayısı 1988 sonu itibariyle 8, özel sermayeli ticaret bankalanmızm sayısı ise 25'dir.Aynı tarih itibariyle Türkiye'de faaliyet gösteren yabancı bankalann sayısı ise 19'dur. Bunlardan 4 tanesi Türkiye'de kurulup faaliyete geçmişken, 15 tanesi Türkiye'de şube açma yoluyla faaliyete geçmiş yabancı bankalardır. Türkiye'de faaliyette bulunan toplam 7 kalkınma ve yatırım bankasının, 3 tanesi kamusal sermayeli, 4 tanesi ise özel sermayelidir. Tablo 1'de aynca bankaların kuruluş yıllarını da görmek mümkündür. Buna göre, Türkiye'de kurulup faaliyete geçen en eski 2 banka, 1863 yılında kurulmuş olan TC. Ziraat Bankası ve yabancı banka statüsündeki Osmanlı Bankası A.Ş.'dir. Tabloda, kuruluş yılı açısından dikkati çeken ve vurgulanması gereken bir nokta, toplam 24 tane olan özel sermayeli ulusal bankadan 9 tanesinin 1980 sonrası dönemde kurulmuş olmasıdır. Kamusal sermayeli ticaret bankalarından sadece 1 tanesi 1980 sonrası dönemde (1988'de) kurulmuştur ki bu da daha önce kurulup faaliyette bulunan iki bankanın bir isim altında birleştirilmesi şeklinde olmuştur. Türkiye Emlâk Kredi Bankası ile Anadolu Bankası 1988 yılında birleştirilerek Türkiye Emlâk Bankası (Konutbank) adını almıştır. Bunlardan ilki 1926 yılında, ikincisi ise 1962 yılında kurulmuştur. Yabancı bankaların kuruluş ve açılış yılına ilişkin durumu ise çok daha çarpıcıdır Bu bankalardan Türkiye'de kurulmuş olan 4 tanesinden 3'ü; Türkiye'de şube açıp faaliyet gösteren 15 tanesinden ise 13 tanesi 1980 sonrası dönemin ürünleridir. Bu açıdan bakıldığında, 1980 sonrası dönemi "Türkiye'de yabancı bankalar dönemi" olarak tanımlamak mümkündür. Kalkınma ve yatırım bankalanna gelince. Tablo 1'de görüldüğü gibi, bunlardan kamusal sermaye ile kurulanlardan yalnızca bir tanesinin (Tİhracat Kredi Bankası A.Ş.) 1980 sonrasında kurulduğu görülmektedir. Bu banka, aslında, 1964 yılında ku-

11 rulmuş olan Devlet Yatırım Bankası'nın 1987 yılında yapısı ve ünyanı değiştirilerek kurulmuştur ve yaygın adı ile Türk Eximbank olarak bilinmektedir Özel sermayeli kalkınma ve yatınm bankalarından ise iki tanesi 1980 sonrası dönemde, 1988'de kurulup faaliyete geçmiştir. Tüm bankalar birlikte ele alındığında, 8 bankanın 1988 yılında faaliyete geçmiş olması da vurgulanması gereken bir eğilimin göstergesi olarak alınabilir Tablo: 1 TÜRKİYE'DE FAALİYETTE BUUÜNAN BANKALAR (1988 Sonu İtibariyle) Kuruluş Yılı I. Emisyon Banicası 1. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 1931 II. Ulusal Ticaret (Mevduat) Bankaları A) Özel Sermayeli Bankalar 1. Türkiye İş Bankası A.Ş Akbank T.A.Ş Yapı ve Kredi Bankası A.Ş Türk Ticaret Bankası A.Ş Pamukbank TA.Ş Türkiye Garanti Bankası A.Ş Şekerbank T.A.Ş Egebank A.Ş Uluslararası Endüstri ve Ticaret Bankası A.Ş Türkiye İmar Bankası TA.Ş Türk Dış Ticaret Bankası A.Ş. (Dışbank) Eskişehir Bankası TA.Ş. (Esbank) Milli Aydın Bankası TA.Ş. (Tarişbank) TTütüncüler Bankası A.Ş Demirbank TA.Ş TEkonomi Bankası A.Ş İktisat Bankası TA.Ş Tİthalat ve İhracat Bankası A.Ş. (Impexbank) Adabank A.Ş Koç-Amerikan Bank A.Ş Tekstil Bankası A.Ş Finansbank A.Ş Netbank A.Ş TTurizm Yatırım ve Dış Ticaret Bankası A.Ş BNP-AK Bankası A.Ş B) Kamusal Sermayeli Banlcalar I.T.C. Ziraat Bankası TVakıflar Bankası T.A.O Türkiye Halk Bankası A.Ş. (Halkbank) T.Emlak Bankası A.Ş. (Konutbank) TÖğretmenler Bankası (Töbank) Etibank Denizcilik Bankası TA.Ş Sümerbank 1933

12 III. Diğer Ticaret Bankaları Yabancı Bankalar^ Türkiye'de Kurulmuş Yabancı Bankalar 1. Osmanlı Bankası A.Ş Arap-Türk Bankası A.Ş Chemical Mitsui Bank A.Ş Birleşik Türk Körfez Bankası A.Ş Türkiye'de Şube Açan Yabancı Bankalar Açılış Yılı 1. Ban di Roma Holantse Bank-Uni N.V Citibank N.A Bank Mellat Bank of Credit and Commerce International Türk Bankası Limited Habib Bank Limited The Chase Menhattan Bank N.A The First National Bank of Boston Manufacturers Hanover Trust Co Saudi American Bank Bank of Bahrein and Kuwait B.S.C Banque Indo-Suez Standard Chartered Bank Crédit Lyonnais 1988 IV. Kalkınma ve Yatırım Bankaları Kuruluş Yılı A) Kamusal Sermayeli Bankalar 1. DESİYAP (Devlet Sanayi ve İşçi Yatırım Bankası A.Ş.) İller Bankası Tİhracat Kredi Bankası A.Ş. (TÜRK EXIMBANK) 1987 B) Özel Sermayeli Bankalar 1. Sınai Yatırım ve Kredi Bankası A.O T.Sınai Kalkınma Bankası A.Ş Türk Merchant Bank A.Ş Yatırım Bank A.Ş (1) Bankalar Kanunu'nun 3. Maddesindeki "Milli Banka" tarifine girmeyen bankalar bu gruba alınmışlardır.

13

14 II YASAL ÇERÇEVE VE UYGULAMALAR Bu kısımda, bundan sonraki bölümlerin daha sağlıklı bir şekilde yorumlanmasına olanak sağlanması ve döneminde banka şube sayılarında, banka özkaynaklarında, mevduatlarda ve kredilerde v.s. meydana gelen gelişmelerin daha sağlam temellere dayalı bir şekilde analiz edilebilmesi için, uygulamaların içinde cereyan ettiği yasal çerçevenin ana çizgileriyle ele alınması uygun görülmüştür. Kronolojik bir sıra izlersek, döneminde Türk Bankacılık Sistemlinin çerçevesini çizen yasal düzenlemeleri satır başları ile şu şekilde özetlemek olanaklıdır döneminde bankacılık sistemimizi etkileyen yasal düzenlemelerin incelenmesine 1958 tarihli ve 7129 sayılı Bankalar Kanunu ile başlamak doğru olur. Bu kanunun 38. maddesi, banka kredilerinin kullandıniması ile ilgilidir. Bu maddenin katı hükümleri daha sonra tarihli 28 sayılı Kanun Hükmünde Kararname (K.H.K.) ve tarihli 70 sayılı K.H.K. ile bir anlamda sulandırılmış ve bu yolla özellikle grup kredilerinde (= dolaylı kredilerde) artırımlara gidilmiştir.^ 7129 sayılı Bankalar Kanunu 1983'de köklü bir şekilde değiştirilmiştir sayılı Bankalar Kanunu'nda tarihli, 28 sayılı K.H.K. ile yapılan değişiklikler, yukarıdakilere ek olarak, ayrıca, bankalan daha yüksek özsermaye ile çalışmaya zorlayacak hükümler de taşımaktaydı. Özellikle, bankaların açacaklan her şubeye tahsis edecekleri en az sermaye tutarını düzenleyen maddede yapılan değişikliğin, bu konuda çok etkili olduğu söylenebilir. 30 Temmuz 1981 tarihli Resmi Gazete'de yayınlanan 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu (1980'lerin başlarında kamuoyunu meşgul eden bankerlerin faaliyetleri bu yasa ile düzenlenmekteydi) yılı sonlarına doğru yayınlanan Para ve Kredi Kurulu'nun 55 sayılı karan ve Maliye Bakanlığı'nın "Yeni Banka Kurulması, Mevcut Bankalann Gelişmesi ve Yabancı Bankalann Şube Açmasıyla ilgili Tebliği. Bu düzenlemeler, yeni banka kurulmasını ve yeni şube açılmasını çok güçleştirmiştir. (Aşağıda, döneminde şube sayısındaki gelişmeler incelenirken bu noktanın anımsanması yararlı olacaktır.) Anılan karar ve tebliğe göre, yeni banka kurulmasına izin verilebilmesi için "ortaklarca taahhüt edilecek en az sermaye tutarının 4 milyar TL. olması, taahhüt edilen sermayenin % 50'sinin kuruluş safhasında Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'nda bloke edilmesi ve ödenmiş sermayenin en geç 2 yıl içinde 4 milyar TLye çıkarılması" ön koşul olarak belirtilmektedir. Burada hemen belirtelim ki, bankacılık sektörüne girişin yasal düzenlemeler yoluyla (kuşkusuz diğer yollarla da) engellenmesi, bankacılık sektörünün oligopolistik yapısını güçlendirici bir etki yaratacaktır sayılı Merkez Bankası Yasası'nm 41. maddesine göre, "Hazine ve katma bütçeli idarelerle, özel idare ve belediyelere ait paraların, kurulu olduğu yerlerde TCumhuriyet Merkez Bankası şubelerine, kurulu bulunmadığı yerlerde de muha- (1) Bu değişiklikler, banka özkaynakiarmın tek bir şirket grubuna yatırılması sakıncasını ortaya çıkarması nedeniyle eleştirilebilir. Şirket gruplaşmalarının, bu değişiklikler nedeniyle daha sonraki yıllarda sun'i bir şekilde arttığını söylemek mümkündür.

15 birlerine yatırılmasr zorunlu bulunmaktadır. Bu nedenle de resmi mevduat, daha çok Merkez Bankası'nda ve bu bankanın muhabiri olan TC. Ziraat Bankası'nda toplanmaktadır. Aşağıda, mevduattaki gelişmeler incelenirken bu noktanın anımsanması yararlı olacaktır. Yukarıda, 1958 tarihli, 7129 sayılı Bankalar Kanunu'nun 1983 yılında köklü bir şekilde değiştirildiğine değinmiştik. Gerçekten de 1983 yılı Türk Bankacılık Sistemi için önemli bir yıl olmuştur. 22 Temmuz 1983 tarihinde yürürlüğe giren 70 sayılı K.H.K., evvelce değindiğimiz değişiklikleri getirmesinin yanında, ayrıca, bankalar için zorunlu en az sermaye ile şubelere ayrılması gereken sermaye tutarlarını önemli ölçüde artırmıştır. Ancak bu kararname, bankalara, sermaye koşullarına uyum için iki yıllık bir süre tanımıştır. Dolayısıyla, aşağıda bankaların özkaynaklarındaki gelişmeler incelenirken, 70 sayılı K.H.K.'nin 1985 yılı ortalarından itibaren ne şekilde bir etkiye sahip olduğu konusu, açıklığa kavuşacaktır. Oradaki gelişmeleri, bu nedenle, bu açıdan da yorumlamak yararlı olacaktır. Bankacılık faaliyetlerini düzenleyen 70 sayılı K.H.K. ayrıca, bankalar için tekdüzen hesap planı, tip bilanço ve kâr-zarar cetveli öngörmüş; bankaların uygulama ve düzenleme esaslarına ilişkin izahnameye uygun olarak bunları tutmak ve düzenlemek zorunda olduklarını da hükme bağlamıştır. Aynca, ilân olunmuş banka bilanço veya kâr-zarar cetvelinin gerçeği yansıtmadığı belirlendiği takdirde, ilgili bankanın, Maliye Bakanlığı'nın talimatı üzerine düzeltilmiş bilanço veya kâr-zarar cetvelini düzeltme beyanı ile birlikte gazetelerde ilan etmesi zorunluğu getirilmiştir. "Ancak bu hükümlerin uygulaması şimdiye kadar görülmemiştir."^ 70 sayılı K.H.K.'ye göre, mevduatın vade ve faizlerini belirleme yetkisi Maliye Bakanlığı'na verilmiş, bankaların dağıtacağı krediler sınırlanmış ve böylece bankaların toplayabilecekleri mevduata da bir sınırlama geirilmiştir. 70 sayılı K.H.K. ile, böylece, bankalar sıkı bir denetim altına alınmış oluyordu. Bunun nedeni, büyük küçük çoğu bankerlerin iflas etmiş olması ve bunlan bazı küçük bankalann izlemiş bulunmasıdır.^ 1983 yılı sonunda bir Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile "Özel Finans Kurumu" adı altında, kâr-zarar ortaklığı esasına göre faaliyet gösterecek kurumların tesisine izin verilmiştir ( tarih ve 83/7506 sayılı kararname). Bu kararnamenin hükümleri 19 Şubat 1984'te yürürlüğe girmiş, 1985 yılı başlarında da Faisal Finans Kurumu ve Al-Baraka Türk unvanlı iki özel finans kurumu faaliyete geçmiştir. Yine 1983 yılı sonunda Türk Parasının Kıymetinin Korunması'na ilişkin yeni düzenlemeler sonucu, Türkiye'de yerleşik kişilere de Döviz Tevdiat Hesabı (DTH) açma olanağı tanınmıştır. Bu mevduatın ana gruplar arasındaki dağılımı konusu açısından önemlidir ve aşağıda bu tür mevduattaki gelişmeler konusu ele alındığında anımsanmasında yarar vardır tarihinde yürürlüğe giren 30 sayılı karar, konumuz ile ilgili en önemli metinlerden birini oluşturmaktadır (Bu karar daha sonra ve tarihlerinde tadil edilmiştir). Bu karar, döviz ithalini serbest bırakmakta ve yurt dışına (1) AKGUÇ, O., 1983 Yılında Bankalar, "Banka ve Ekonomik Yorumlar", Eylül 1984, s. 64 (2) Bu konuda daha ayrıntılı bilgi için gör: KAZGAN, G. "Ekonomide Dışa Açık Büyüme", Altın Kitaplar, Bilimsel Sorunlar Dizisi, İstanbul 1985, s. 4

16 çıkışlarda sınırlar koymaktadır. Bankalann döviz işlemleri MB tarafından belirlenecek esaslar dahilinde serbest bırakılmakta, vadeli döviz alım ve satımına yine MB kontrolünde izin verilmektedir. Bu karara ilişkin tarihli MB genelgesi ile bankaların yurtdışına efektif sevketmesi serbest bırakılmış, döviz pozisyonu yönetiminin esaslan açıklanmış, yönetim ile ilgili olarak, "likidite oranı", "kur riski oranı" ve "döviz tevdiat hesapları kullanım oranı" gibi kriterler getirilmiştir. Kredi mektuplu DTH (Dresdner ile ilgili düzenlemeler yapılmıştır.^ 3182 sayılı Bankalar Kanunu, 25 Nisan 1985'de son şeklini almış, 2 Mayıs 1985'te de yürürlüğe girmiştir. Bu kanun ile, 7129 sayılı Bankalar Kanunu'nun bazı maddelerinin değiştirilmesine ilişkin 28 sayılı K.H.K. ile, bankalar hakkındaki 70 sayılı K.H.K. değiştirilerek kabul edilmiştir. Bu kanun, bankalar için tek düzen hesap planı, tip bilanço ve kâr-zarar cetveli öngörmüştür. Kanunun M.3/8'inde banka özkaynakları, ödenmiş sermaye veya Türkiye'ye ayrılmış sermaye ile yedek akçelerden oluşmaktadır (Örneğin AT bankacılığında ise özkaynak hesabına banka hisse senetlerinin değer artış farkları da eklenir).^ Yine bu kanunun 78. maddesi uyannca Bakanlar Kurulu'nun yapmış olduğu düzenleme, bankalar için zorunlu en az sermaye ve şubelere ayniması gereken sermaye tutarlarını önemli ölçüde artırmıştır. Bu kanun, aynca, yerli ve yabancı bankaların açılma ve şube sayısını artırmaları ile ilgili kurallan, muhasebe ve denetim standartlarını, tasarruf mevduatı sigorta fonunu, bankalann kredi alacaklannın tahsilinin hızlandınlmasına ilişkin maddeleri içermektedir. Kanun ile bankalar için bir örnek muhasebe ve rapor sistemi oluşturulmuş ve böylece bankalann şeffaflaştıniması yönünde önemli sayılabilecek bazı adımlar atılmıştır.^ tarihinde 3228 sayılı Finansall Kiralama Kanunu yürürlüğe girmiştir. Bu kanun, özellikle yatınm mallannın veya teknolojisi çabuk değişen mallann, satın alınma yerine dışandan kiralanması konusunu düzenlemiştir. 1 Ocak 1986'dan başlayarak Türk Bankacılık Sistemi tekdüzen hesap planı uygulamasına geçmiş, aynı tarihte, tahsili gecikmiş alacaklar için karşılık aynimaya başlanmıştır. Bankalann tesis etmek zorunda bulunduklan mevduat munzam karşılıklarının oranı % 15'e düşürülmüş, 1 Ocak 1986'dan başlayarak bu karşılıklara faiz ödenmesi durdurulmuştur. (Burada hemen belirtelim ki, bankalann faiz ödeyerek topladıkları mevduatın % 15'ini faiz almadan T.Cumhuriyet Merkez Bankası'na yatırmalan zorunluğu, kaynak maliyetinin yükselmesine yol açtığından, kredi faizlerinin de yükselmesine neden olabilecektir. Aşağıda, döneminde kredilerdeki gelişmeler konusu ele alınırken bu noktanın anımsanması yararlı olacaktır.) Nisan 1986'dan itibaren bankalararası TL. piyasası oluşturulmuş, İMKB da 1986 yılı başından itibaren faaliyete geçmiştir. Devlet Yatırım Bankası, 31 Mart 1987 tarih ve 3332 sayılı Kanunla yapı ve unvan değiştirerek bir ihracat-ithalat bankası (Türk EXIMBANK) olarak örgütlenmiştir. Yukarıda, döneminde bankacılık faaliyetlerini belirleyen ve etkileyen yasal çerçeveyi ana çizgileri ile özetlemiş bulunuyoruz. Aşağıda, döneminde bankacılığımızla ilgili çeşitli gelişmeleri analiz ederken bu yasal çerçevenin anımsanmasında ve yorumlann bu çerçeve ışığında yapılmasında yarar olduğunu (1) Daha ayrıntılı bilgi için görünüz: KORUM, U. 'Türk Finans Sektörünün Dışa Açılması", TÜSİAD yayını, Haziran 1989,SS (2) Bu konuda daha aynntılı bilgi için, GÜVEN, Ö. "AT ve Türkiye'de Bankacılık", TÜSİAD yayını, 1988, s. 35 görülebilir. (3) Daha aynntılı bilgi için, KORUM, U. y.a.g.e görülebilir.

17 burada bir kere daha anımsatıyoruz. Özellikle mevduattaki gelişmeler ve mevduatın vade yapısı üzerinde etkili olan önemli bir nokta da, döneminde izlenen faiz politikalarının gösterdiği değişikliklerdir. Bu konu da aşağıda yine ana çizgileri ile ele alınmaktadır. İleride, mevduattaki gelişmeler ele alındığında, izlenen faiz politikasındaki değişikliklerin gerek mevduatın artış hızı ve dağılımı ve gerekse mevduatın vade yapısı üzerinde etkilere sahip olacağı akılda bulundurulmalıdır. Faiz oranlan konusunda, analiz dönemimiz açısından ilk önemli karar, tarih ve 8/909 sayılı karardır. Ekonomik yazınımıza 'Temmuz Bankacılığı" olarak geçen uygulamayı 1 Temmuz 1980 tarihinde başlatan bu karar kredi ve vadeli mevduat faiz oranlarının bankalarla müşterileri arasında serbestçe belirleneceği hükmünü getirmiştir. Böylece, aslında 1974'den beri faizler konusunda varolan kısmî serbesti daha da genişletilmiş oluyordu. Evvelce faiz yalnızca uzun vadeli mevduat için serbestken, 1 Temmuz 1980'den sonra bütün vadeli mevduat için serbest hale getirilmiş ve vadeler kısaltılmıştır.^ Vadesiz mevduat için faiz oranının % 5'den fazla olamayacağı hükme bağlanmıştır. Kararnamenin bir diğer hükmü de bankalann 6 ay ile 2 yıla kadar vadeli, hamiline yazılı mevduat sertifikası çıkarabilecekleri ile ilgiliydi yılı içinde faiz oranları üzerinde üç defa değişiklik yapılmıştır: 1 Şubat 1981'de faiz oranları yükseltilmiş, bir yılın üzerindeki vadeli mevduat hesaplarına farklı faiz verilmesi uygulamasına da son verilmiştir. 1 Temmuz 198Vden başlayarak mevduat faiz oranları, vadeleri üç ay olanlar için % 46, altı ay ve daha uzun vadeliler için % 50 olarak saptanmıştır.^ Aynca yıl sonunda, 1982 yılında uygulamaya başlamak üzere 1 ve 2 ay vadeli mevduat kabulü karara bağlanmıştır. 15 Aralık 1982'de yeni bir "Faiz Kararnamesi" yayınlanmıştır. Buna göre mevduat faiz oranları, mevduatlarına göre en büyük 9 banka tarafından belirlenerek Merkez Bankası'na bildirilecek, M.B.'de bu oranlan. Resmi Gazete'de ilan edecektir Kararnameye göre 1,2 ve 3 ay vadeli mevduat türleri kaldırılmakta, 6 aya kadar vadeli mevduat türleri vadesiz mevduat olarak tanımlanarak bunlara % 20 faiz verileceği hükme bağlanmaktadır. (Böylece, yalnız bir aydan kısa vadeli mevduata bir avantaj getirilmekte, bu mevduatın yıllık % 5 olan faizi % 20 düzeyine çıkartılmış olmaktadır.^ Daha önce 1 ay vadeli mevduata % 25, 2 ay vadeli mevduata % 35,3 ay vadeli mevduata % 45 faiz verilmekteydi.) Ayrıca, 6 ay vadeli mevduatın % 50 olan faizi % 40'a, bir yıl vadeli mevduatın yine % 50 olan faizi % 45'e düşürülmüş, bankaların 1 yıldan daha uzun vadeli mevduat kabul edemeyeceği esası kabul edilmiştir Ocak 1983 ve Temmuz 1983'te vadeli mevduat faiz oranlannın 5'er puan düşürülmesinden sonra 19 Aralık 1983'te yayınlanan yeni bir "Faiz Kararnamesi" ile faiz oranları yeniden yükseltilmiştir Ayrıca bu kararnamede Mevduat Munzam Karşılık Oranlan % 25 olarak saptanmış, umumi disponibilité oranı % 10'a indirilmiş, kredi işlemlerinden alınan Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi % 15'den % 3'e düşürülmüştür 1984 yılında vadeli mevduatla vadesiz mevduat arasındaki marj genişletilmiş (ki bu, vadeli mevduatın toplam mevduat içindeki payının artması yönünde bir etkiye sahiptir), 1985 yılının Temmuz ve Ağustos aylannda da mevduat faizleri kısa aralıklı (1) Bir yıl vadeli mevduata 1 Temmuz 1980 tarihine kadar % 20 faiz uygulanmaktaydı. (2) Mayıs 1981'den başlayarak, döviz kurlarının günlük olarak belirlenmeye başlaması olgusu ile birlikte ele alındığında, uluslararası finans ve bütünleşme açılarından en önemli iki değişken olan faiz oranları ve döviz kurlarının hem de 1980'lerin başlarında bu amaçlarla ele alınmaya başladığını söyleyebiliriz. (3) Alkin, E., "Faizler Yine Gündemde", Banka ve Ekonomik Yorumlar, Ocak 1983, s.7 14

18 iki operasyonla değiştirilmiştir Buna göre, üç aylık faizler 8 puan aşağıya çekilmiş, 6 aylık-1 yıllık mevduat faizleri ise daha cazip hale getirilmiştir. Merkez Bankası da, 1985 yılı başından başlayarak mevduat munzam karşılığı faizlerini aylık % 3.30'dan % 1.40'a değin düşürmüştür. (Merkez Bankası bu yolla, mevduat munzam karşılıklarının kendisine olan maliyetini düşürmeyi amaçlamaktadır. Bundan önceki yıllarda, mevduat munzam karşılıklarına verilen faiz yoluyla. Merkez Bankası'na yönelen fonlardan daha fazlasının, M.B. tarafından bankalara geri verildiği eleştirileri ileri sürülmekteydi. Munzam karşılıkların amacı, piyasadaki para miktannı ve likiditeyi ve bu yolla da enflasyonu denetim altında tutmak olduğu için, eski uygulamanın bu amaca ters düştüğü savunuluyordu.)^ 1 Ağustos 1985 tarih ve sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan tebliğe göre, vadesiz mevduat faizi yıllık % 5, 1 ay vadeli mevduat için % 35, 3 ay vadeli için % 45, 6 ay için % 50 ve 1 yıl vadeli için % 55 olarak tespit edilmiştir. Ayrıca, mevduat munzam karşılık oranı % 20 olarak belirlenmiş, vade ayınmı yapılmaksızın uygulanacak faiz oranının 3 Ağustos 1985 tarihinden itibaren haftalık % olacağı hükme bağlanmıştır. 11 Aralık 1985 tarih ve sayılı Resmi Gazete'de "Bankalarca Tesisi Gereken Karşılıklar" hakkında bir karar yayınlanmış ve çeşitli durumlarda ayrılacak karşılık oranlan belirlenmiştir. 2 Ekim 1985 tarih ve sayılı Resmi Gazete'de mevduat munzam karşılıkları konusunda bir tebliğ yayımlanmış ve mevduat munzam karşılık oranının % 19 olduğu ve vade ayınmı yapılmaksızın uygulanacak faiz oranının 5 Ekim 1985 tarihinden itibaren haftalık % olacağı hükme bağlanmıştır. 31 Ekim 1985 tarihinde yayınlanan yeni bir tebliğde ise, uygulanacak faiz oranının 2 Kasım 1985 tarihinden itibaren haftalık % olarak değiştirildiği belirtilmiştir. 1 Mart 1986 tarih ve sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan bir tebliğ ile, mevduat munzam karşılık oranı, 1 Mart 1986 tarihinden itibaren % I5'e düşürülmüş, bankaların aylık olarak gerçekleştirmesi gereken umumi disponibilité asgari oranının % 15 olduğu hükme bağlanmıştır. 6 Eylül 1986 tarihinde yayınlanan başka bir tebliğle, disponibilité oranını, 1. kategori için taahhütlerin asgari % 3'ü, 2. kategori için taahhütlerin asgari % 12'si olarak yeniden belirlenmiştir. 11 Şubat 1987 tarih ve sayılı Resmi Gazete'de, "Bankalarca Tesisi Gereken Karşılıklar Hakkındaki Karar'da Değişik Yapılmasına Dair Karar" yayımlanmıştır. 6 Şubat 1987 tarih ve sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan bir tebliğle şu hüküm getirilmiştir. "Vadeli mevduat hesaplanna uygulanacak faiz oranlan; 1 ay vadeli olanlarda % 28, 3 ay vadeli olanlarda (Mevduat Sertifikalan dahil) % 35, 6 ay vadeli olanlarda (Mevduat Sertifikaları dahil) % 38, 1 yıl vadeli olanlarda (Mevduat Sertifikalan dahil) % 43 oranlan aşılmamak kaydıyla bankalarca serbestçe tespit edilir." 1 Temmuz 1987 tarih ve sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan bir tebliğ'- de bankalararası mevduata uygulanacak faiz oranının serbest olduğu belirtilmiş, "bankalarca vadeli mevduat hesaplarına uygulanacak yıllık azami faiz oranları 1 ay vadeli olanlarda % 28, 3 ay vadeli olanlarda % 35, 6 ay vadeli olanlarda % 38 oranları (1) Bu konuda daha ayrıntılı bilgi için, Banka ve Ekonomik Yorumlar, Eylül 1985, SS (Açıkoturum), görülebilir.

19 aşılmamak kaydıyla serbestçe tespit edilir" denilmiştir. Ayrıca, 1 yıl vadeli mevduata uygulanacak faiz oranının bankalarca serbestçe tespit edileceği hükmü getirilmiştir. Aynı Resmi Gazete'de, mevduat munzam karşılık oranının % 10, bankaların taahhütlerine karşı bulunduracaklan toplam disponibilité oranının da % 23 olacağı belirtimiş, bu kararlann 3 Temmuz 1987'den itibaren yürürlüğe gireceği ifade edilmiştir. Yine 1 Temmuz 1987 tarihli Resmi Gazetemde "Döviz Tevdiat Hesapları Karşılığı Tutulacak Munzam Karşılıklara Uygulanacak Faiz Oranlan" belirlenmiştir. 16 Aralık 1987 tarih ve sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan "Mevduat Munzam Karşılıkları Hakkında Tebliğ"de, mevduat munzam karşılık oranının % 14 olduğu ifade edilmiştir. 24 Mart 1988 tarih ve sayılı Resmi Gazete'de "Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesabı Adı Altında Döviz Hesabı Açılmasına İlişkin Hükümler" yayımlanmıştır 4 Şubat 1988 tarihinde yürürlüğe giren kararlarla, mevduat munzam karşılık oranı % 14'den % 16'ya çıkanimış, disponibilité oranı % 23'den % 27'ye yükseltilmiş, 1 yıl vadeli mevduat hesaplarındaki serbestlik kaldınimış, bunun yerine Merkez Bankası % 65 gibi bir üst sınır getirmiştir. Vadesiz mevduatta % 10 olan faiz oranı % 36'ya yükseltilmiş, 1 aylık, 3 aylık ve 6 aylık faiz oranları da % 36-% 65 arasında ayarlanmıştır. 23 Mayıs 1988 tarihli Resmi Gazete'de "Bankalarca Tesisi Gereken Karşılıklar Hakkında Karar" yayımlanmıştır Bu karann amacı, nakdi ve gayrinakdi krediler için bankaların ayıracakları karşılıkları belirlemek, kredilerde bu karar açısından kredi değerliliğinin yitirilmesi ve temerrüt hallerini tanımlamak ve bunlann uygulanmasına ilişkin esas ve şartlan düzenlemektir. Diğer bir deyişle, bu kararla, donuk kredilerin büyümesi sorununa daha fazla gecikmeden önlem almak amaçlanmaktadır. Fakat buradaki hükümler daha sonra bir anlamda sulandırılmış, bu da tahsili gecikmiş alacaklar konusunda bilançolardan net bir görüntü elde edilmesini güçleştirmiştir.^ Tasarruf mevduatına uygulanacak faiz oranları 14 Ekim 1988'de yeniden serbest bırakılmıştır. Mevduat munzam karşılık oranlan da 1988 yılı Ağustos ayında % 17'ye çıkarıldıktan sonra Eylül 1988'de % 14'e indirilmiş, Ekim 1988'de ise vadeli hesaplar için yine % I4'te tutulurken vadesiz hesaplar için % 25'e çıkanimıştır. Disponibilité oranı da Ekim 1988'de % 30'a yükseltilmiştir.^ Yukarıdaki sayfalarda bankacılık faaliyetlerinin içinde cereyan ettiği yasal çerçeveyi ve mevduata uygulanan faiz oranlan ile munzam karşılık ve disponibilité oranlan ile ilgili düzenlemeleri ana çizgileri ile özetlemeye çalıştık.^ Aşağıdaki bir kaç sayfada da, bundan sonraki bölümlerin daha sağlıklı bir şekilde yorumlanmasına olanak sağlayacağını sandığımız bazı noktalara ve uyarılara değinmeyi yararlı buluyoruz. Her şeyden önce belirtmeliyiz ki, mevduat munzam karşılık oranları ile dispo- (1) Bu konuda daha aynntılı bilgi için, görünüz: SAĞCAN, M., Banka ve Ekonomik Yorumlar, Temmuz 1988, (2) Bu konularda daha ayrıntılı bilgi edinmek için görünüz: Güneş, H., Türk Mali Sisteminde Parasal Kontrol ( ), (İTO için yapılan ve yayınlanma aşamasında olan bir çalışma). (3) Bankacılık sistemimizi günümüzde düzenleyen yasal çerçeve konusunda görünüz: İLYAS, A.I., Banking in Turkey, İTO yayını. Yayın No: 198İ9-18 (Bu çalışmada, bizim yukarıda yer vermediğimiz, bankaların kuruluşu ve iç organizasyonu, kredi verilmesi, mevduatlar gibi konulan düzenleyen yasa maddeleri de incelenmiştir).

20 nibilite oranlarının yükseltilmesi, banka kredilerinin kaynak kullanımı içindeki payının düşmesi yönünde etki edecektir. Diğer yandan, eğer vadeli mevduat için saptanan mevduat munzam karşılık oranı vadesizinkinden daha düşükse (örneğin dönemi ve 1988 yılı sonundaki durum) ve vadeli mevduatın toplam mevduat içindeki payı yüksekse, diğer koşullar aynı kalmak koşuluyla, kredi çarpanının değeri büyüyecek, bu da bankacılık sisteminin göreli olarak daha çok kredi açmasına olanak sağlayabilecektir. Bankalar eğer, kredi açma yerine, yüksek faizli devlet tahvillerini ve Hazine bonolannı satın almayı veya kur farklanndan yararlanmak için döviz pozisyonlannı genişletmeyi tercih ediyorlarsa, bu durumda doğal olarak bankaların verecekleri krediler de azalacaktır. Dolayısıyla bankaların kaynak kullanımı dağılımı değişecek ve kredilerin toplam içindeki payı azalacaktır. Eğer devlet tahvili faizlerinin yüksekliği, TB'nin mevduat munzam karşılıklanna verdiği faizlerin artıniması ile birleşiyorsa, bankalann artan faiz yüklerinin bir miktar hafiflemesi söz konusu olabilecek, bu da banka kârlarını artıncı yönde bir etkiye yol açabilecektir. (Fakat burada hemen belirtelim ki TB, 1986 yılında TL. mevduat karşılıkları için faiz ödenmemesi uygulamasına başlamış, bu uygulama 1987 ve 1988 yıllarında da sürmüştür. Bankaların bu kanaldan faiz geliri elde edememeleri, kuşkusuz banka kârlarını azaltıcı yönde etki etmiştir.) TB'nin bankacılık kesimine açtığı krediler 1982 yılında izlenen politikalar sonucu daha çok zor duruma düşmüş banka ve firmaları kurtarma amacına yönelik olmuştur. Bunun yanında TB'nin Hazineyi finanse etmeye yöneldiği yıllarda da bankacılık kesimine açılan kredilerde bir düşme gözlenecektir. TB, 1980 sonrasındaki dönemde, genelde böyle bir politika izlemiştir. (Bu da, kuşkusuz bankacılık kesimine açılan kredilerde önemli boyutlarda daralmalara yol açacaktır. Bunun bir sonucu olarak TB reeskont ve avans kredilerinin banka kaynakları içindeki payı % 35'lere kadar gerilemiştir. TB'nin bankalara açtığı krediler 1986'dan sonra yeniden artmaya başlamıştır.) Bankalar yıl sonlarında ticari mevduat ile bankalar mevduatını şişkin gösterme yolu ile 'Vitrin süslemesi" yapmakta, kredilerden sağladıklan verimi yükseltebilmek için de (ticari mevduatla ilgili) mevduat blokajı uygulamasına başvurmaktadırlar. Bu da kuşkusuz türetilmiş mevduat yaratılmasına neden olmaktadır Bankalar mevduatı da yıl sonlannda bankalann birbirlerine yapacaklan karşılıklı mevduatla (suni olarak) yüksek gösterilebilecek bir mevduat türüdür. Bankalar mevduatı için mevduat munzam karşılığı oluşturmak zorunluluğunun olmaması ve disponibilité hesabında bankalar mevduatının yükümlülükler arasına dahil edilmemesi, mevduat artışı hızını yüksek göstermek isteyen bankaların, yıl sonlarında yapay mevduat artışı yollanna başvurmalannı kolaylaştırmaktadır^ Resmi mevduat da yıl sonlarında bankalarca yüksek göterilebilecek bir mevduat türüdür. Dolayısıyla aşağıda yıllar itibariyle mevduat gelişmeleri incelenirken bu noktaların akılda bulundurulması gerekir Bankaların yeniden değerleme uygulamalanna girmesi, özsermayeyi artıncı yönde etkilere sahiptir. Örneğin döneminde bankaların özsermaye artış- (1) AKGÜÇ, Ö., 1981 Yılında Bankalar, Mevduat ve Krediler, Banka ve Ekonomik Yorumlar, Ağustos 1982, s. 70.