Ahmet T. KARAMUSTAFA İngilizce den Çeviren: Derya ÖCAL

Transkript

1 KALENDERLER, ABDALLAR, HAYDERİLER : 16. YÜZYILDA BEKTAŞİLİĞİN OLUŞUMU Ahmet T. KARAMUSTAFA İngilizce den Çeviren: Derya ÖCAL G.Ü. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Uzmanı Bektaşîliğin Osmanlı İmparatorluğu nun muazzam siyasi hükümranlık sınırları içerisinde aktif olan diğer bütün sufî kollarına kıyasla Osmanlı İmparatorluğu üzerine çalışan modern tarihçilerin dikkatini çektiğini söylemek pek de yanlış olmasa gerek. Osmanlı tarihçilerindeki Bektaşiliğin bu popülaritesinin sürekli sebeplerinden birisi, bir zamanlar merkezi otoritenin güvenilir bir bekçisi iken, daha sonra merkezi yönetimin yenilmesi zor bir muhalifi haline gelen Yeniçeri Ocağı ile Bektaşî öğretisi arasında belgelenememiş bir bağlantının olmasıdır. Dolayısıyla, Bektaşî tarihinin gelişmesine ait bilimsel tartışmaların pek çoğunun Yeniçeriler ve onlarla ilgili Devşirme Ocağı konusundaki sorularla bağlantılı olduğunu görmek pek de şaşırtıcı değildir. Devlet işlerindeki bu doğal durum şaşırtıcı değildir. Yeniçeri Ocağı nın hep varolan gölgesi, Bektaşîlik üzerine erken dönem çalışmalarını örtmekte ve bu tarihin gerçek kahramanları olan ve derviş olarak adlandırılan kişileri göz ardı etmektedir. Burada dervişleri resmin merkezine yerleştirmekteki niyetim, en azından bu çalışmadaki maksatlarım ve bu özel açıdan Bektaşî öğretisinin oluşumunun çıkış noktasını tespit etmektir. Bu çalışmada, ana kaynak olarak çok büyük öneme sahip olup, pek tanınmayan Vâhidî tarafından Hicri 929 / Miladi 1522 yılında derlenmiş Menâkıb-ı Hoca-i Cihân ve Netîce-i Cân (Menâkıb-i Hvoca-i Cihân ve Netîce-i Cân) Menâkıb- adlı mistisizm üzerine yazılmış eser, bize rehberlik etmektedir. Kapsamlı amacım, bana ayrılan bu bölümde, Osmanlı İmparatorluğu nun popüler mistisizminin önemli bir dönemini şimdiye kadar elde edilenlerden daha zengin ve daha canlı olarak aktarmaktır. Bektaşî dervişlerinin erken dönemi ile ilgili ne bildiğimizin bir özeti ile başlamak uygun görünmektedir. Diğer birkaç derviş grubu ve öğretilerinde olduğu gibi Bektaşîlerde de, Bektaşîliğe ismini veren Hacı Bektaş ın yaşadığı dönem ve daha sonra Bektaşiliğin kendiliğinden oluştuğu Hicri onuncu / Miladi on altıncı yüzyıl, yazılı dokümanın bulunmadığı dönemdir. Bu dönemden önceki süreçte Bektaşî dervişlerinin varlığının kanıtı ve Yeniçerilerin Hacı Bektaş simgesine bağlılıkları çok ayrıntılı ve açık olmayıp; tarihsel sürecin aydınlatılmasına hizmet etmemektedir. Bu konuda burada iki bağlantı bulunmaktadır: Birincisi, Hacı Bektaş a Yeniçerilerin bağlılığı ile ilgili ilk kesin belge, II. Mehmet (Hicri / Miladi ) in ikinci saltanat dönemine ait belgedir ki ilk defa Otman Baba Fatih Sultan Mehmet döneminde Yeniçerilerin Hacı Bektaş Veli ye bağlılıklarını deklare etmiştir (Hicri 888 / Miladi 1483 te tamamlanmış olduğunu düşündüğüm Vilâyetnâme-i Otman Baba da belirtilmektedir). İkinci ve en önemli gözlem ise, Yeniçerilerin Hacı Bektaş a olan büyük saygılarının, II.

2 Bektaşî dervişlerinin varoluşunun bir kanıtı olduğu anlamına gelmediğidir. Şu nokta kesindir ki, Hicri onuncu / Miladi on altıncı yüzyılın ilk çeyreğinden önceki dönemde, müridler hakkında hiçbir ize rastlanmamasına ve sağlam tanımlamaları olmamasına rağmen, Hacı Bektaş ın ayakta kalan hatırası, kendi velayetnâmesinde de değinilen takipçileri tarafından korunmuştur. Bu noktada, Otman Baba nın velayetnâmesinde, -Hacı Bektaş ın müridi veya soyundan gelen, Kur an a bağlı, cüppe giymiş, sarıklı, at binen ve adı bilinmeyen birkaç dervişin eşlik ettiği birisi olarak betimlenen- Mahmûd Çelebi den bahsedilen kısa bölüm de bulunmaktadır. Büyük bir olasılıkla, Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli ve Hicri onuncu / Miladi on altıncı yüzyıl civarında yazılmış olması olasılığı kuvvetli olan önemli Vilâyetnâme-i Hâcım Sultan gibi Bektaşî velayetnâmeleri, zamanın Bektaşî dervişleri hakkında bilgi vermemektedirler. Bir başka açıdan bakıldığında, aynı yüzyıldan önce herhangi bir Bektaşî şairine (ozanına) rastlamak mümkün değildir. Buna benzer bir başka not da, açıkça Bektaşî yapısı olarak tanımlanan tekkelerin hiçbirinin Hicri dokuzuncu / Miladi on beşinci yüzyıldan önceye ait olmadığı, sadece bunların altısının Hicri dokuzuncu / Miladi on beşinci yüzyıla ait olduğu anlaşılmıştır. Bu koşullar altında, Bektaşî dervişleri hakkında yazılmış ilk tarihi belgeler bizim kaynaklarımızda bulunmamaktadır. Geçmişe ait bu belge eksikliğine karşılık; Vâhidî nin Menâkıb adlı eseri, Bektaşîliği ilk elden tanımlayan kaynaktır. Menâkıb, ilerdeki satırlarda yorum yapabilmem için özetleme ihtiyacı duyduğum, belirgin olmayan ve bu dervişlerin ele alındığı ayrı bir bölümü içermektedir. Vâhidî nin Bektaşîleri nin başları ve yüzleri temiz ve tıraşlıdır. Bu Bektaşîler, on iki dilimli, beyaz keçeden konik tac giymektedirler. Bu dervişlerin iki elleri yanda ve iki elleri de yukardadır. Bu taclar, önden ve arkadan bölünmüş olup; tepede Seyyid Gâzî (lületaşı) ndan yapılan düğmeye bağlanmış, omuzlara kadar inen uzun yünlü püskül ile süslenmiştir. Tacın dört yanındaki kıvrımlarında (1) Lâ ilâhe illa llâh, (2) Muhammedün resûlullâh, (3) Alî Mürtezâ, ve (4) Hasan ve Hüseyn yazmaktadır. Dervişler, kısa ve sade yünden yapılmış cüppe ve sof giyerlerdi. Yanlarında tarikat sancağının yanı sıra, kuddûm ve def taşırlar, ilahi söylerler ve dua okurlardı. Dervişler, muhtemelen bir ağacın üzerinde kırk yıl çile doldurduğu sırada saçını ve sakalını kaybettiği söylenen Hacı Bektaş ı örnek alarak saçlarını ve sakallarını tıraş etmekteydiler. Dervişler benzer biçimde taclarını da Hacı Bektaş ın hatırasına takmaktaydılar: Bektaşîler bu tacları takarak ruhanî liderlerine teslimiyetlerini göstermekteydiler. Benzer bir şekilde, başlığın üzerinde yazılı olanlar, Peygamber, Ali, Hasan ve Hüseyin i hamdederek yüceltmek anlamına gelmektedir. Ölmeden önce ölmek inancına sahip oldukları günden bu yana başlarındaki tacın üzerindeki düğme, başsız halkın ölü realitesine dayanmaktadır. Doğrusu, onlar gizli evliya dan farklı değildirler. Vâhidî nin nispeten kısa değerlendirmesi birçok durumda çok ilgi çekici durumlardandır. Bütün bunların ilki Vâhidî nin eserinde göze çarpan, çerâğ (Cem törenlerinde kullanılan mum), pâlheng (On İki İmamı simgeleyen, kemer üzerine takılan 12 köşeli taş), teslîm taşı (bir başka söyleyişle balımtaşı, mermerden yapılmış, on iki köşeli, Bektaşîliğin simgesi sayılan bu taş, mürşidden el almanın ardından müridin boynuna takılır), mengûş (dervişlerin sağ kulaklarına taktıkları at nalı biçiminde halka) ve teber (gezgin dervişlerin vahşi hayvan saldırılarına karşı korunmak için taşıdıkları; uzun saplı, yuvarlak ağızlı balta) gibi Bektaşîler in kişisel eşya ve donatılarını karakterize eden hiçbir işaretin bulunmamasıdır. Ayrıca, Balım Sultân (Hızır Balı, Hicri 907 / Miladi ve Hicri 922 / Miladi yılları arasındaki en önemli Bektaşî liderleri olarak söylenir), Hatâyî (Şah İsmail (Shâh İsmâ il), Hicri III IV

3 907 / Miladi ), Nesîmî (Hicri 407 / Miladi veya Hicri 420 / Miladi ), Abdâl Mûsâ (fl. Hicri 8. / Miladi 14. yüzyıl), Kaygusuz Abdal (Hicri 18. / Miladi 14. yüzyılın ikinci yarısı veya 9/15. yüzyılın ilk çeyreği) gibi daha sonraki dönemlerde göze çarpan Bektaşî evliyalarına (erenlerine) hiçbir gönderme yapılmamıştır. Değerlendirmede, Bektaşî öğretisini şüphe götürmez biçimde ortaya koyan Allâh-Muhammed- Alî üçlemesi, dört kapı kutsal sayılan on iki imamlar ya da on dört masum-u pak tan herhangi bir tekine bile değinilmemesi dikkat çekicidir. Vâhidî nin, Bektaşîler üzerine çalışmasındaki bu farklılıklara bir anlam vermek mümkün mü? Bu soruya cevap verebilmemiz için araştırma kapsamını Bektaşîliği sınırlı bir derviş grubunun ötesine genişleten, Menâkıb ın genel düşüncesini genişleterek araştırmamız gerekmektedir. Menâkıb, itikatsal yol göstermenin bir bilimsel incelemesi olarak tanımlanmasına rağmen; okuyucuya doğru sufi yolunun temel doktrinlerini aktarmak ve telkin etmek üzere düzenlenmiştir. Eser aynı zamanda Osmanlı İmparatorluğu nda Süleyman ın ihtişamlı saltanatının başladığı dönemdeki (926-74/ ) mistisizm tarihi için de en dikkate değer kaynaktır. Burada Menâkıb ın son derece ilgi çekici yapısına değinmek yerine, ilginizi Hicri onuncu / Miladi on altıncı yüzyıl sonlarında Osmanlı tasavvufuna panoramik bir görünümü konusunda kolaylık sağlayacak olan, içerdiği dokuz farklı derviş grubuna ait değerli tariflere yönelterek, çalışmanın bu yönünün altını çizeceğim. Çalışmanın diğer bölümlerinde Vâhidî tarafından tanımlanan dokuz derviş grubu, sırasıyla Kalenderler (Kalenders), Rum Abdalları (Abdâls of Rûm), Hayderîler (Hayderîs), Câmîler (Câmîs), Bektaşîler (Bektâşîs), Şems-i Tebrîzî Grubu (Şems-i Tebrîzîs), Ethemîler (Edhemîs), Mevlevîler (Mevlevîs) ve son olarak da kısaca Sufîler (Şûfîs) olarak belirtilmektedir. Her bir bölüm, dervişlerin canlı fiziksel betimlemelerini inceleme altında vererek başlamakta ve okuyucuya inanç ve pratiklerinde etkili bilgiler sağlayacak şekilde ilerlemektedir. Anlatıcının üslubu kolay anlaşılır ve akıcı olup, sonuç, sıralanan derviş gruplarının canlı portrelerinin sergilenmesi biçimindedir. Aktarılanların diğer tarihi kaynaklarda sunulan nadir ve yetersiz atıflarla karşılaştırılması zordur. Bu derviş gruplarının listesi incelendiğinde, Sufî olarak adlandırılan ayrı bir grubun listeye dahil edilmesinden ilk bakışta şaşkınlığa düşülebilir. Bununla beraber, derinlemesine incelemelerde, sınıflandırmadaki bu gözle görülür tutarsızlık kolayca çözümlenmiştir. Sûfî, Vâhidî tarafından Kur an a bağlı yolların birer üyesi olarak tanımlanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu döneminde geniş ve çok etkili olan ve Vâhidî nin de yakın ilişkide bulunduğu, Halvetîye ve Zeynîye tarikatlarından kişiler burada Sûfî olarak adlandırılmaktadır. Açıkça görülmektedir ki, Vâhidî çalışmasının sonunda tanımladığı Sûfîlere diğer bütün gruplardan daha fazla yer vermiş ve çok detaylı bir ele alış tarzı ile yaklaşmıştır. Geriye kalan sekiz grubu, Vâhidî, sahte sûfîler olarak şiddetli ve sertçe eleştirirken, yalnızca Edhemîler ve Mevlevîler e olumlu bakmaktadır. Vâhidî nin, bu anlayış dışı grupları değerlendirmesi çalışmanın çok değerli bir bölümüdür. Burada bizi ilgilendiren, Menâkıb ta, derviş gruplarının geniş ailelerinden yalnızca biri olan Bektaşîler simgesinin anlayış dışı mistisizm veya daha uygun bir şekilde mistik anarşistler olarak adlandırılmasıdır. Gerçekten, Menâkıb dikkatlice okunduğunda görülmektedir ki, ahlak kurallarına karşı gelen farklı gruplardan dervişler birbirlerinden görünüş olarak, farklı takılar ve özel inanç biçim ve pratikleriyle ayırt edilmektedirler. Bu gözlem, Arapça, Farsça ve Türkçe yazılmış bağımsız materyal kaynaklarından çıkarılan bilgiler temel alındığında derviş grupları üzerine ayrıntılı bir çalışma ile doğrulanmaktadır. Bu çalışmadan elde ettiğim izlenim, gönderme yapacağım kaynakta açıkça görülmektedir ki, ilgili dokümanların sıkıcı ve dolaylı olmasına V

4 rağmen bütün bu değinilen grupların farklı özelliklerini tanımlamak ve ayrıntıları ile göstermek, zaman ve yer açısından bir kişinin kesinlikle yapabileceği bir şey değildir. Böylece konmaktadır ki, Menâkıb da tanımlanan altı anarşist gruptan, Kalenderler ve Hayderîler ilk olarak özellikle Arap Orta Doğusu nda ve İran da Hicri yedinci / Miladi on üçüncü ve Hicri sekizinci / Miladi on dördüncü yüzyıllarda aynı anda gelişmiş ve kendiliğinden Doğu da Müslüman Kuzey Hindistan a, Batı da da Anadolu ya yayılmışlardır. Genişleme eğilimi olan bu grupların Hicri altıncı / Miladi on ikinci yüzyıl sonları ve Hicri yedinci / Miladi on üçüncü yüzyıl başlarında yaşayan ve hatıraları bugüne kadar baki kalan ilk kurucu babaları, Kalenderilerde, Cemaleddin Sâvî ve Hayderîler de, Kutbeddin Haydar dır. Cemaleddin ve Kudbeddin, sırasıyla İran ve Türk soylarından gelen, amaçlarına rağmen duygusal pratiklerle ve kerametlerle çevrelerini etkileyen sofu dervişlerdi. İzleyenlerinin belirgin karakteristik özellikleri: Kalenderlerde, baş, sakal, bıyık ve kaşların tıraş edilmesi (bu pratik daha sonraları çeharı darb olarak adlandırılmıştır); Hayderîler de ise, demir gerdanlık, yüzük, küpe, bilezik ve kemer takılması olarak ayrıntılı bir şekilde sıralanabilir. Etkilerini Hicri onuncu / Miladi on altıncı yüzyılın sonlarına değin kaybetmeyen bu iki grup, İslâm topraklarında olağanüstü derecede bir popülariteye Orta Çağ sonlarına doğru ulaşmışlardır. Kalenderî ve Hayderîler in özel olarak Osmanlı daki durumlarını anlatmak ve şüphe götürmez biçimde varlıklarını göstermek için yalnızca pek çok Osmanlı kaynağı değil; Spandogino ve Menavino gibi Avrupalı gezginlerin seyahatnamelerinde bahsedilen Hicri dokuzuncu / Miladi on beşinci ve Hicri onuncu / Miladi on altıncı yüzyıllarda İmparatorluk sınırlarında bulunan Kalenderî ve Hayderî kervansarayları da gösterilebilir. Geriye kalan dört grup, Rûm Abdâlları, Bektaşîler, Câmîler ve Şems-i Tebrîzîye bağlı gruplar coğrafi olarak Anadolu ve Balkanlar la sınırlı idiler ve doruk noktalarına Hicri dokuzuncu / Miladi on beşinci yüzyılın ikinci yarısında ve Hicri onuncu / Miladi on altıncı yüzyılın ilk yarısında ulaştılar. Bunlardan, Şems-i Tebrîzîler grubu, açıkça görüldüğü gibi Mevlevîlik in, Celalettin Rûmî nin oğlu, Sultân Veled den sonra Veled in yolu olarak bilinen ağırbaşlı kolunun tersine, kısmen Hicri onuncu / Miladi on altıncı yüzyılda Yûsuf Sîneçâk (doğum tarihi 953/1549) ve Dîvâne Mehmet Çelebî (d. yüzyılın ikinci yarısı) figürü etrafında mest olarak gelişen Şems kolu ancak tarihsel olarak en az bilinenleridir. Câmîler ise kendilerini Osmanlı müridleri ile bağlantısı belirsiz olan, Hicri beşinci / Miladi on birinci ve Hicri altıncı / Miladi on ikinci yüzyılların ilk İranlı mistiklerinden Şehabeddin Ebu Nasr Ahmed el- Nâmakî el-câmî nin izleyicileri olarak gördüler. Eğlenceyi müzik ve şiirde bulan Câmîler (Rind) dikkatleri, hoş konserleri, giysileri ve enseden ince örgülü uzun saçları ile üzerlerine çektiler. Rûm Abdâlları, Şems-i Tebrîzîler grubu ve Câmîler den veya Bektaşîler den daha çeşitli ve geniş bölgelere yayılmışlardır. Bu grubun tarihi oldukça karışık ve ileri düzeyde bir araştırma gerektirmektedir. Fakat Rûm Abdâlları nın hareketlerinin sınırları varlıklarını Hicri dokuzuncu / Miladi on beşinci yüzyılın son yarısı ve Hicri onuncu / Miladi on altıncı yüzyılın ilk yarısında hissettirirler. Grubun merkezi iki simgesi, yaşam hikayeleri Velâyetnâmelerinde saklı olan Sultan Şücâ ve Otman Baba (sırasıyla Velâyetnâme-i Sultân Şücâ ve Velâyetnâme-i Otman Baba) dır ve hareketin fiziksel merkezi Seyyid Gâzî nin Eskişehir deki daha sonradan darülaceze olan türbesidir. Abdâllar, Muharrem ayında kendini-dağlamak anlamında kan döken coşkun Şiîler dir ve eşyaları arasında Ebû Müslimî el baltası, Şücâî sopası, farklı boynuz, ayak bilek kemiği, sapından asılmış olan geniş sarı kaşığı yer alan Abdâllar, ateşli Şiî lerdir. Aralarında Askerî, Kelâmî, Yetîmî, Şemsî ve Hayretî gibi çok sayıda tanınmış şairler çıkmış olup, özellikle Anadolu ve Balkanlar da birçok aşevi ve türbeleri bulunmaktadır. VI

5 Bektaşîlere geri dönersek, Hicri onuncu / Miladi on altıncı yüzyılda Osmanlı toplumunda varlığını hissettiren çoğu mistik anarşist gruptan biri, fakat en genişi olmadıklarını şimdi daha açık biçimde görebiliriz. Hali hazırda Bektaşîlik, Hurûfîler gibi itikatlarına karşı gelen mezheplerin Hicri onuncu / Miladi on altıncı yüzyılın sonu ile ondan sonraki dönemde Bektaşî düzeni halini alan geniş merkezi organizasyonun şemsiyesi altında toplanması gibi, mistik anarşist hareketlerin birleşme ve kurumlaşmalarına önderlik edecek sosyal süreçlere sahiptir. Ancak burada karmaşık ve belirsiz gelişmenin detaylarını örneklemek istemiyoruz. Fakat açıktır ki anarşist hareketlerin bir dereceye kadar surpriz bir şekilde kurumlaşması, anarşist derviş gruplarının Osmanlı Devleti nin baskısından korunmak ve bir saygınlık kazanmak amacıyla bir birlik altında toplanmalarından kaynaklanıyor olması mümkündür. Bu kabulde ve hareketin diğer bütün faktörlerini saymamamda, Bektaşîlerin bozulmamış olmamaları ile bütün diğer gruplara göre can alıcı bir avantaja sahip olmalarıdır. Modern tarihçiler için hala şaşırtıcı olan, Osmanlı ordusunun belkemiği olan Yeniçerilerle bağlantıları açısından Bektaşîlerin, -birlikte yok olan Mevlevîye ve Câmîler in ana organizasyonları içinde kendisine yer bulan Şems-i Tebrîzîler grubu haricinde- diğer bütün anarşist derviş grupları için bir erime potası (melting pot) olması şaşırtıcı olmamalıdır. İsnâ-i aşarî (on iki imam inancı) inançlarını açıkça söylediklerinden beri baskının özellikle keskin olduğu Rûm Abdâlları, Kalenderler ve Hayderîler, düşünüp tartarak veya farkında olmadan, Bektaşî saflarına katıldılar ve bununla beraber geç Osmanlı döneminin klasik Bektaşî düzenine karakteristik ayinleri, eşyaları ve bileşme doktrinlerini kazandırdılar. Şimdi, Menâkıb daki Bektaşîler le ilgili bütün bölümde göze çarpan Bektaşî düzeninin farklı özellikleri ile ilgili eksikliklere yönelik olarak bu çalışmada daha önceden sorulan soruya cevap verebiliriz. Şimdi açık olmalıdır ki, Osmanlı Devleti nin işlerinin yürümesinde tarihsel gerçeklikte güvenilir olan anılan Vâhidî nin cehaletine bağlanmasının mümkün olmadığı açıktır. Yukarıdaki tartışmanın ışığı altında, Hicri onuncu / Miladi on altıncı yüzyıl Bektaşîleri nin gerçekten az veya çok Vâhidî nin anlattığı gibi olduğunu ve her ayrıntıya değinmemesine rağmen daha sonraki Bektaşîlik in Vâhidî-sonrası dönemlerdeki gelişmelerin ürünü olduğunu kabul etmek kaçınılmazdır. Örneğin, teber (Ebû Müslimî el baltası) ve mengûş (demir küpe) sırasıyla Bektaşî düzeninin kuruluşundan sonra on altıncı yüzyılda birleşen Rûm Abdâlları nın ve Hayderîler in karakteristik eşyaları olarak gösterilebilir. Abdâl Musa, Kaygusuz Abdâl, Nesîmî vb. nin Bektaşî ruhunda belirmesi ve Bektaşî doktrinlerinin özellikle coşkulu Şîizm in gelişmesi, benzer tartışmalara verilen benzer belgelerdir. İtiraf edildiği gibi, birleşmenin detaylı tarihsel sürecini, önceki ve farklı mistik anarşist grupların daha sonra Bektaşîlik formu altında birleştiği şeklinde tanımlamak zor olabilir. Ancak, her ne kadar konuyla ilgili ise de, bu, farklı bir araştırma alanı olup, ayrı bir çalışmayı gerektirmekte ve böyle bir çalışmanın günümüzde var olmaması, varolan denemenin varsayımlarının geçerliliğini azaltmamaktadır. Muhteşem Süleyman zamanından sonra, önceden ahlak kurallarına karşı gelen Kalenderiler, Hayderîler, Rûm Abdâlları ve Bektaşîler gibi mistik gruplar -burada ele alınmayan Hurufîler- klasik Bektaşî kuralları içinde bir araya gelmişlerdir. Bu metin Ahmet T. Karamustafa tarafından McGill Üniversitesi nde 1986 da Vâhidî nin Menâkıb-i Hvoca-i Cihân ve Netîce-i Cân : Edisyon Kritik ve Tarihsel Analizler, adlı Ph.D. Tez çalışmasında ve Harvard Üniversitesi nden Şinasi Tekin ve Gönül Alpay Tekin tarafından yönetilen ve yayınlanacak olan (forthcoming) Sources of Oriental VII VIII

6 Languages and Literatures, Turkish Sources (Doğu Dil ve Literatür Kaynakları, Türkçe Kaynaklar) serisinde derlenmiş ve analiz edilmiştir. Bektaşî öğretisi hakkında modern çalışmaların geniş bir bibliyografyası Suraiya Faroqhi nin Der Bektaschi-Orden in Anotolien (vom spaten fünfzehnten Jahrhundert bis 1826) Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, Sonderband 2 (Vienna: Verlag des Institutes für Orientalistik der Universitat Wien,1981) (Suraiya Faraqhi, Anadolu da Bektaşî Tarikatı (On beşinci yüzyılın geç dönemlerinden 1826 ya değin), Viyana Şarkiyat Çalışmaları Dergisi, Özel Sayı 2, Viyana: Viyana Üniversitesi Şarkiyat Enstitüsü Yayınları, 1981) adlı eserinde bulunmaktadır. Türk Ansiklapodisi nden Hacı Bektaş a bakınız (Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, ), Bektaş, Hacı Bektaş-ı Veli (A. Gölpınarlı) ve Ahmet T. Karamustafa, Türkçe İslâmi Metinlerde İlk İslâmi Dönem Üzerine Bir Çalışma: Vilâyetnâme, (Yüksek Lisans tezi, McGill Üniversitesi, 1981) s İslâm Ansiklopedisi nde Bektaşîliğin İlk Yıllarının Tam Özetleri (İstanbul: Maarif Vekaleti/Milli Eğitim Bakanlığı, 1940), Bektaş (M. F. Köprülü) ve Türk Ansiklopedisi, Bektaşîlik (A. Gölpınarlı?). Yeniçeri-Bektaşî ilişkileri ile ilgili detaylı bilgi almak için, Mehmet Fuat Köprülü nün Anadolu da İslâmiyet: Türk İstilasından Sonra Anadolu Târîh-i Dini sine Bir Nazar ve Bu Tarihin Menba ları, Dârül l-fünûn Edebîyât Fakültesi Mecmû ası 2 ( ), s ve İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapıkulu Ocakları (Ankara: Türk Tarih Kurumu, ), 1, s Yeni bir değerlendirme Irene Melikoff un Ömer Lütfi Barkan Armağanı nda çıkan un ordre des derviches colonisateurs, les Bectachis: leur role social et leurs rapports avec les premiers sultans ottomans, adlı makaleye, Bibliotheque de l Institut Français d Etudes anatoliennes d Istanbul, no.28 (Fransa nın Anadolu Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi. No:28) (Paris Librarie d Amerique et d orient Adrien Maisonneuve, 1980), s bakınız. Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi, Ankara, ms. no. 643 (1173/1759 tarihli), bölüm. 93a. Ayrıca Hüseyin Fehmî nin Otman Baba ve Vilayetnâmesi Türk Yurdu 5 (1927), s. 241, ve Abdülbaki Gölpınarlı nın, ed., Vîlayetnâme: Menâkıb-i Hacı Bektâş Veli (İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1958) s. 129 a bakınız. Vilâyetnâme-i Otman Baba, bölümler. 112b-113a. (dipnot 5). Değinilen velayetnamelerin basılmış versiyonları Gölpınarlı, ed., Vilâyetnâme (not 4), ve Rudolf Tschudi, ed., Das Vilâjet-nâme des Hadschim Sultan: Eine türkische Heiligenlegende, Türkische Bibliothek 17 (Berlin: Mayer & Müller, 1914), (Rudolf Tschudi, ed., Hacım Sultan Vilayetnamesi: Bir Türk Evliyası, Türkiyat Kütüphanesi 17 (Berlin: Mayer ve Müller Yayınevi, 1914)). Bektaşî şiirleri üzerine standart çalışma Sadeddin Nüzhet Ergun un Bektaşi Edebiyatı Antolojisi: Bektaşi Şairleri ve Nefesleri, 2. Baskı, 3. Sayı, 2 (İstanbul: Maarif Kitaphanesi, ). Ergun, onuncu/on altıncı yüzyıldan önce yaşamış olan birçok Bektaşî şairin listesini vermekteyse de, bu şairlerin Bektaşîler olarak tanımlanmaları, bu terimin sadece gelişigüzel genel kullanımıdır ve somut kanıtlara dayanmamaktadır. Bektaşî, Abdal, Kalender ve Hayderî gibi ( Vâhidî nin Menâkıb ı, [not 1]) derviş tipi adlarının sınırlı ve spesifik (özel) tanımlamalarının benimsenmesinin gerekliliği gösterilmiş ve buna benzer bir soru, Ergun tarafından sayılan onuncu/on altıncı yüzyıl öncesi şairlerinin Bektaşîler olarak tanımlanamayacağı tarafımdan tespit edilmiştir. Ergun tarafından (Bektaşî Edebiyatı Antolojisi) Hicri dokuzuncu / Miladi onuncu yüzyılın ikinci yarısında gerçek Bektaşî olarak

7 gösterilen Şair Nedîmî, daha mantıklı bir şekilde Sehî Bey in Heşt Bihişt inde (Günay Kut, ed.,sources of Oriental Languages and Literature 5 (Doğu Dilleri ve Literatürünün Kaynakları 5), Turkic Sources 5 (Türk Dillerine Ait Kaynaklar 5) Cambridge, Mass., 1978, 59b) yazıldığı için ve o yüzyılda yaşadığı söylendiği için gerçek Bektaşî şairi olduğu söylenemez. Faroghi, Der Bektaschi-Orden, 14, n. 1 (note 2) (Faraqhi, Bektaşî Tarikatı, 14, no 1 (dipnot 2)). Bakınız Karamustafa Vâhidî s Menâkıb (Vahidi nin Menâkıbı), 74a-80b (note 1). Yazar burada Hazır ve Gaip erenlerini vurgulamaktadır. Bu konuyla ilgili olarak Ölmeden önce ölünüz (Mûtû kable en temûtû) hadisi de bulunmaktadır (Çevirenin notu). Vâhidî tarafından değinilmeyen bu ve diğer eşyalar için, başvurunuz John Kingsley Birge The Bektashi Order of Dervishes (Dervişlerin Bektaşî Öğretileri) (Hartfort Seminary Press, 1937), passim. Ayrıca bakınız Türk Ansiklopedisi, s.v. Bektaşilik (dipnot 3). Vâhidî nin Bektaşî tacı ile ilgili tanımlaması, ne kadar Bektaşî geleneği ile benzerlik gösteriyor olsa da, bakınız ibid. Bektaşî Cihazı başlığı ile. Balim Sultan ın tarihleri için bakınız, örneğin, Gölpınarlı, ed., Vilâyetnâme, XXV (note 4). Bahsedilen diğer evliyalar hakkında temel bilgileri de şu çalışmalarda bulabilirsiniz: Kathleen R. F. Burrill, The Quatrains of Nesimî: Fourteenth Century Turkic Hurufi (Nesimî den Nefesler: 14. Yüzyıl Türk Hurufi) (The Hague: Mouton, 1972); Mehmet Fuat Köprülü, Abdal Musa, Türk Kültürü 11 (1973), s ; ve Abdurrahman Güzel, Kaygusuz Abdal, Doğumunun 100. Yılında, Atatürk Yayınları, no 29 (Ankara: Kültür Bakanlığı, 1981). Detaylı bilgi için bakınız Birge, The Bektashi Order (Bektaşî Öğretisi) (note 10). Sorudaki bölümlerin özetleri Karamustafa, Vâhidî nin Menâkıb ı Bölüm 3, s (dipnot 1) de verilmiştir. Vâhidî nin Sûfîleri hakkında yakın bir analiz için Karamustafa nın Vâhidî nin Menâkıb ı, s (dipnot 1) e bakınız. Mistik anarşistler terimini Norman Cohn, The Pursuit of the Millenium: Revolutionary Millenarians and Mystical Anarchists of the Middle Ages (London: Paladin Books, Reprint. 1984) (Norman Cohn, Bin Yılı İzleme/Takip: Orta Çağların Devrimci Önderleri (Millenarians) ve Mistik Anarşistleri (Londra: Paladin Kitapları, Yeni basım.1984). Burada ve makalenin geri kalan kısımlarında, Vâhidî nin Menâkıbı adlı doktora tezimden alıntılar yapılmaktadır (dipnot 17). Sunulan bakışı çerçeveleyen dokümanlar, bu kısa yazı için çok zengin olduğundan ilgili okuyuculara tezin kendisi önerilmektedir. Rûm Abdâlları belirli bir tarikat veya belirli bir grup değildir. Köken olarak Horasan dan gelen bir öğretinin Anadolu ve Balkanlar da yayılmasında herhangi bir çıkar ve mevki düşünmeksizin çalışmış kimselerdir. Hacı Bektaş Veli de bu Rûm Abdâlları nın önde gelenlerindendir. Dolayısıyla belgeli veya belgesiz olarak bütün kaynaklarda Rûm Abdâlları birbirleriyle ilgilendirilmektedir. Yazar, Otman Baba yı Hacı Bektâş Veli den ayrı bir tarikat kolu gibi göstermektedir ki, bu doğru değildir. Otman Baba Hacı Bektaş Veli nin öğrencisidir

8 ve biz bilindiği gibi Hacı Bektaş Veli ile ilgili bilgilerin çoğunu Otman Baba Velâyetnâmesi nden öğreniyoruz (Çevirenin notu). Yazar burada Seyyid Battal Gazi ile Şucaeddin Veli dergahlarını karıştırmaktadır. 7-8 inci yüzyılda yaşamış olan Seyyid Battal Gazi Anadolu ya Türklerden önce geldiği düşünülen Zeydiler in önde gelen isimlerindendir ve Anadolu daki birçok yerde ziyaretleri bulunmaktadır. Bunların en önemlisi Eskişehir deki Seyyid Gazi dergahıdır. 13. yy başlarında yapılmış Seyyid Battal Gazi Külliyesi Eskişehir ilinin 22 km. güneyinde Seyid Gazi ilçesi merkezine bağlı Üçler Tepesi ndedir. Şucaeddin Veli ise Hacı Bektaş Veli nin ikinci kuşaktan öğrencisi, Abdal Musa nın hocası olan bir başka Anadolu erenidir ve 16. yy başlarında yapılan Şucaeddin Veli Baba Horasanî İlyas Türbesi Eskişehir ili Seyid Gazi ilçesine 1.5 km. uzaklıkta bulanan Aslanbeyli köyündedir (Yurt Ansiklopedisi, Eskişehir maddesi, İstanbul, 1973, s. 2926) (Çevirenin notu). Hurûfîye için bakınız özellikle Abdülbaki Gölpınarlı, Hurufilik Metinleri Kataloğu (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1973). 16. yy ın sonlarına doğru Osmanlı İmparatorluğu nun dini politikalarındaki değişmeye bağlı olarak mistik anarşist hareketlerin birleşme ve kurumlaşması sosyal sürecinde kendi prensiplerine aykırı en az Hurufîlik te olduğu kadar kendi prensiplerine karşı da mistik hareket oluştu (Çevirenin notu).