AHİLER VE AHİLİK KÜLTÜRÜ

Transkript

1 AHİLER VE AHİLİK KÜLTÜRÜ MURAT KILINÇ 2010

2 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ Sayfa 1.Ahi Sözcüğünün Kökeni 1 2.Ahi Evran Ve Anadoluda Ahiliğin Kuruluşu Ahi Evran Anadoluda Ahiliğin Kuruluşu 3 3.-Ahi Teşkilatının Yapısı Ve İşleyişi Ahiliğin Kuruluş Amaçları Ahiliğin İlkeleri Ahiliğin Teşkilat Yapısı Ahiliğin Yönetim Yapısı Ahilikte Seçimler Ahilikte Üyelik Ahilikte Eğitim Ahilikte Denetim Ve Ceza Ahi Teşkilatının Bozulması Ve Ortadan Kalkması Sonuç-Değerlendirme. 16

3 KISALTMALAR - a.g.e Adı geçen eser - a.g.m... Adı geçen makale - bkz. Bakınız - c. Cilt - Fak Fakültesi - Müd Müdürlüğü - Nak.. Nakleden - s.. Sayfa - Sa. Sayı - TDK.. Türk Dil Kurumu - TTK.Türk Tarih Kurumu - Üniv Üniversite -Yay Yayınları

4 ÖNSÖZ Ahilik, temelleri 13 yüzyılda Kırşehir de atılmış olan ve daha sonra tüm Anadolu, Balkanlar ve Kırım a yayılan; toplumu, birçok yönden etkileyen Türk kültürüne özgü bir oluşumdur. Türk toplumunu yapısında adeta kurumsallaşan ve önemli bir yer edinen,topluma yön veren ve etkileri günümüze kadar ulaşan Ahilik şüphesiz ki incelemeye değer bir konudur. Bu çalışma, Türk toplumuna siyasi, ekonomik ve kültürel yönden önemli bir dinamizim kazandıran Ahi Teşkilatı hakkında genel bir bilgi vermek amacı ile hazırlanmıştır.çalışmada, Ahi sözcüğünün kökeni, Ahiliğin ortaya çıkışı ve bunda etkili olan unsurlar, Ahiliğin yapısı ve işleyişi ile Ahiliğin, zaman içerisinde bozulması ve ortadan kalkması konuları ele alınmıştır.çalışma sırasında konuyla ilgili olarak,olabildiğince çok sayıda kaynağa ulaşılmaya çalışılmış;bu kaynaklardan elde edilen bilgiler derlenerek çalışmaya aktarılmıştır.

5 1-AHİ SÖZCÜĞÜNÜN KÖKENİ Ahi sözcüğününün kökeni hususunda esas olarak iki görüş bulunmaktadır.bu görüşlerden ilki sözcüğün Arapça kökenli olduğudur.buna göre Ahi sözcüğünün anlamı kardeşim dir.bu görüşü savunanların temel dayanağı,ahiliğin, ilk olarak Araplarda ortaya çıkan Fütüvvet teşkilatı temelinde oluştuğu; dolayısıyle sözcüğün kökeninin Arapça olması gerektiğidir. İkinci görüşe göre ise;ahi sözcüğü Türkçe akı sözcüğünün zamanla değişimi sonucu oluşmuştur.bu görüşün dayandığı temel nokta ise eski Türkçe metinlerdir.bu metinlerde akı sözcüğü cömert,eli açık anlamlarında kullanılmıştır.burada örnek olarak şu beyitleri verebiliriz: Kutadgu Bilig de; Akı:cömert,eli açık tüzün erdi alçak kılınçı silig Uvutlug bagırsak akı king elig (Asil,tabiatlı,alçak gönüllü ve güzel tavırlı idi;haya sahibi,şevkatli,cömert ve eli açık idi)(1) Atabetü l- Hakayık ta; Akı :cömert ol akı bol sala söz sökünç kelmesün Sökünç kelgu yolnı akılık tıyur. (Cömert ol,sana söz,sövme gelmesin;sövme gelecek yolu cömertlik kapatır.)(2) (1)-ARAT,Reşit Rahmeti(1988), Kutadgu Bilig,2.çeviri,TTK.Yay.,Ank. Nakleden:KARASOY,Yakup,Ahi Kelimesi ve Türk Kültüründe Ahilik,Selçuk Üniv. Türkiyat Araştırmaları Dergisi,s.3,Konya,2003 (2)- ARAT,Reşit Rahmeti(1951), Atabetü l Hakayık,TDK.Yay.,c.2,İst. Nakleden:KARASOY,Yakup,Ahi Kelimesi ve Türk Kültüründe Ahilik,Selçuk Üniv. Türkiyat Araştırmaları Dergisi,s.9,Konya,2003 1

6 Divanü Lügati-t Türk te; Kodhgıl mala akılık bolsun mala ayaga İddhgıl meni togışga yüwgil mala ulaga (Beni bırak,seleklik benim takma adım (lakabım)olsun.beni savaşa gönder,bana at yardımı et.)(1) Kısasü l Enbiya da; Anglagıl İlyas yalavaç sözlerini ey akı Aytayın men sen işit ya işteyin men akı (2) Mu inü l Murid de; Otur anda ka de kunütnı akı Vitir içre vacib tururi akı Bilip bolsa bolur vacib kefareti Unıtmışda bozmaz orucnı akı (3) (1)-ATALAY,Rasim,(1999),Divanü Lügati-t Türk Tercümesi,c.1,TDK.Yay.Sayı:525,Ank. Nak.:KARASOY,Yakup,Ahi Kelimesi ve Türk Kültüründe Ahilik,Selçuk Üniv. Türkiyat Araştırmaları Dergisi,s.11,Konya,2003 (2)-ATA,Aysu(1997) Kısasü l Enbiya Giriş Metin-Tıpkı Basım,TDK.Yay.NO:681-1,Ank. Nak.:KARASOY,Yakup,Ahi Kelimesi ve Türk Kültüründe Ahilik,Selçuk Üniv. Türkiyat Araştırmaları Dergisi,s.11,Konya,2003 (3)-TOPARLI,Recep(1988),Mu inü l-murid,ank.üniv. FEF.Yay.,no:15 Nak.:KARASOY,Yakup,Ahi Kelimesi ve Türk Kültüründe Ahilik,Selçuk Üniv. Türkiyat Araştırmaları Dergisi,s.11,Konya,2003 2

7 2-AHİ EVRAN VE ANADOLUDA AHİLİĞİN KURULUŞU 2.1-AHİ EVRAN Asıl adı Mahmud,takma adı ise Nimetullah olan Ahi Evran 1236 yılında Horosan da doğmuştur.yoksul bir ailenin çocuğu olan Ahi Evran,başlangıçta bir demircinin yanında çalışmaya başlamış,daha sonra ise debbağlık (dericilik)sanatına girmiş ve bu sanat kolunun gelişmesinde önemli bir rol oynamıştır. Kayınpederi olan Evhaddin Kirmani ile Anadoluya gelerek Kayseri ye yerleşen Ahi Evran,Moğol saldırısı yüzünden Anadoluya gelen esnaf,sanatkar ve tüccarları, geniş bir teşkilat şeklinde ve fütüvvetname adı verilen tüzüklerde yer alan kurallar çerçevesinde birleştirmiştir. (1) Osmanlı Devletinin kuruluşunda da önemli hizmetleri olan Ahi Evran,1329 da 93 yaşında ölmüştür.kabri Kırşehir dedir. 2.2-ANADOLUDA AHİLİĞİN KURULUŞU Ahilik teşkilatı,türk cariyeden olma Abbasi Halifesi En-Nasır li Dinilillah ( ) ın kurduğu,gençlik,cömertlik teşkilatı anlamında olan Fütüvvet teşkilatının bir devamı olarak görülmektedir.türk asıllı bir şeyh olan Şeyh Evhadüddin Hamid El Kirmani nin Anadoludaki Fütüvvet teşkilatına mensub şeyhlerin lideri olarak 1204 yılında Anadoluya geldiğini biliyoruz.ancak Evhadüddin Kirmani nin fikirleriyle olgunlaşan,daha sonra onun talebesi ve damadı olan Ahi Evran tarafından kurulan Ahilik teşkilatının Türklere ait bir teşkilat olduğu bilinmektedir. (2) Ahi Evran, zaten yüzyıllardır savaşçılık ve dini,ahlaki bilgiler vermekte büyük ve önemli görevler yerine getirmiş bulunan Fütüvvet teşkilatından ve Fütüvvetnamelerden yararlanarak Ahi örgütünü kurdu. (3) Anadoluda ilk olarak Kırşehir de kurulan ahiliğin,kuruluş amaçlarını Prof.Çağatay şu şekilde özetlemiştir: (1)-GÜLEMAN,Adnan-TAŞTEKİL,Sevda,Ahi Teşkilatının Türk Toplumu Sosyal ve Ekonomik Yapısı Üzerindeki Etkileri,Kültür Bakanlığı Halk Kültürünü Araştırma ve Geliştirme Genel Müd. Yay.,Ank.1993,s.6 (2)-KARASOY,Yakup, Ahi Kelimesi ve Türk Kültüründe Ahilik,Selçuk Üniv. Türkiyat Araştırmaları Dergisi,s.14,15,Konya,2003 (3)-ÇAĞATAY,Neşet,Bir Türk Kurumu Olan Ahilik,Ankara Üniv. İlahiyat Fak. Yay.,1974,s.94 3

8 Doğudan, Asyadaki büyük ve uygar Türk şehirlerinden gelen çok sayıdaki sanatkarlara kolayca iş bulmak,yerli Bizans sanatkarları ile rekabet edebilmek,tutunabilmek için yaptıkları malların kalitesini korumak,üretimi ihtiyaca göre ayarlamak,sanatkarlarda sanat ahlakını yerleştirmek,türk halkını ekonomik yönden bağımsız hale getirmek,ihtiyaç sahibi olanlara her alanda yardım etmek,ülkeye yapılacak yabancı saldırılarında devlet silahlı kuvvetleri yanında savaşmak,türklük şuurunu;sanatta,dilde edebiyatta,müzikte gelenek ve göreneklerde milli heyecanı yaratıp ayakta tutmak (1) İşte Ahi Evran Türk halkının ekonomih durumunu yükseltmek,türk halkına, başkasına el açmadan,alın teriyle,şerefle yaşamanın yollarını onları,sanat ve meslek sahibi yaparak göstermekaynı zamanda onları,dini hisler sömürücüsü çıkarcıların sarkıntılıklarından da kurtarmak istiyaordu. O,işe debbağ,ayakkabıcı ve saraç esnafını toplayıp örgütlemekle başladı.üstün becerisi,ahlaki sağlamlığı ve hakseverliği ile büyük bir şöhret ve saygı topladı.kurduğu örgütün başkanı Ahi Babası oldu.bir süre sonra 32 kola yarılan deri işçiliği,zamanla Anadolu da, Balkanlar da ve Kırım da gelişmiş,geniş bir örgüt haline gelmiştir. (2) (1)- ÇAĞATAY,Neşet, a.g.e.,s.95 (2) -ÇAĞATAY,Neşet, a.g.e.,s.94 4

9 3-AHİ TAŞKİLATININ YAPISI VE İŞLEYİŞİ 3.1-AHİLİĞİN KURULUŞ AMAÇLARI Ahiliğin ortaya çıktığı dönemde Anadoluda,Moğal saldırılarının etkisi ile ortaya çıkan kaos ortamı,birbirleriyle sürekli çatışma halinde olan gruplar söz konusuydu.anadoludaki bu karışık ortam aslında köklü bir toplumsal değişimin başladığının da göstergesiydi. Sosyo ekonomik ve kültürel açıdan toplumda köklü değişimlerin meydana gelmesi karşısında,toplum bireylerinin farklı tepkiler göstermesi doğaldır.ahi birlikleri de böyle köklü toplumsal değiğşimin yaşandığı dönemde,çatışma halinde olan grupları uzlaştırmak,zayıflayan aşiret bağlarının yerine yerleşik hayat şekline uygun,koruyucu değerler koymak,bizanslılara karşı Müslüman Türk menfaatlerini korumak ve toplumun huzurunun sağlanmasına yardımcı olmak amaçları ile kurulmuştur. (1)Bir başka açıdan ahiliğin amacı insanların dünya ve ahrette huzur içinde olamalarını sağlamak ve bunun yanı sıra anayurtlarından kopup gelen Türklerin,yeni yurtları olan Anadoluda farklı dil,din ve geleneklere bağlı yerli halk arasında,sanat ve ticarette etkin faaliyet alanı kazandırmak olmuştur. (2) Ahiliğin amaçları sosyo-ekonomik yönden şöyle değerlendirilebilir: (3) -Kişiyi eğitip,üretici ve faydalı bir hale getirmek ve bu suretle onu toplumda layık olduğu en uygun yere ulaştırmak, -Ahlaklı,üretken ve verimli bir çalışma ortamı meydana getirmek ve bu ortamın devamlılığını sağlamak, -Karşılıklı anlayış ve güvene dayalı işbölümü ve işbirliğini gerçekleştirerek,toplumda sosyo-ekonomik açılardan denge kurmak. Özet olarak ahiliğin amacı;insanların dünya ve ahrette huzurunu sağlamak,toplumsal dayanışmayı ortaya çıkarmak,zenginlik ve fakirlikte aşırı uçların oluşmasını önlemek,sosyal adaleti gerçekleştirmek,halk ile devlet arasında sağlam ilişkiler kurmak olmuştur.ahilik tüm bu amaçlara kendine has teşkilatlanması ile ulaşmaya çalışmıştır. (1)-EKİNCİ,Yusuf, Ahilik,Ank.1991,s (2)-BAYDAR,Birman,Selçuklular Döneminde Ahilik Teşkilatı,Türk Esnaf Ve Sanatkarlarının Sesi Ahilik Yolu, Sa:31, Eylül 1998; nak: GÜLEMAN,Adnan-TAŞTEKİL,Sevda,Ahi Teşkilatının Türk Toplumu Sosyal ve Ekonomik Yapısı Üzerindeki Etkileri,Kültür Bakanlığı Halk Kültürünü Araştırma ve Geliştirme Genel Müd. Yay.,Ank.1993,s.4 (3)-SOYKUT,Refik H.,Orta Yol Ahilik,Türkiye Esnaf Ve Sanatkarları Konfedarasyonu,Eğitim Yay.,Ank. 1971, s. 87 5

10 3.2-AHİLİĞİN İLKELERİ Türk kültür tarihinde çok önemli bir yeri olan ahiliğin temel ilkeleri genel olarak üç maddede toplanabilir: (1) -Hiddetliyken yumuşak davranmak, -Düşmanlığı dostlukla,kötülüğü iyilikle karşılamak, -Kendi ihtiyacı varken,elindekini başkasına vermek, Küfredenler,ikiyüzlü olanlar,ortalığı karıştıranlar,yalan söyleyenler,sözünü tutmayanlar,kan dökenler,başkalarına tuzak kuranlar,sattığı malda hile yapanlar Ahi olamazlardı. (2) Ahiliğin ilkelerine göre bir Ahinin üç şeyi açık olmalıdır.bunlar: 1-Eli açık olmalı. (cömert) 2-Kapısı açık olmalı.(konuksever) 3-Sofrası açık olmalı. (ikram etmeyi seven) Ahiliğin ilkelerine göre bir Ahinin üç şeyi kapalı olmalıdır.bunlar: 1-Gözü kapalı olmalı.(kimsenin ayıbını görmemeli) 2-Dili kapalı bağlı- olmalı.(kimseye kötü söz söylememeli) 3-Beli kapalı bağlı- olmalı.(kimsenin namusuna,ırzına göz dikmemeli) Ahiliğin ilkeleri genel olarak değerlendirildiğinde; bu ilkelere bağlanmakla oluşacak bir insan profilinin öncelikle kendisine,daha sonra ise içinde yaşadığı topluma büyük yararlar sağlayacağı görülmektedir. Ulaşmak istediği amaçları da göz önünde bulundurduğumuzda ahilik, ortaya koyduğu ilkeler ile sağlam ve dayanışmacı bir toplum yapısı,kendini gerçekleştirmiş bireyler oluşturmak istemiştir. (1)-CUNBUR,Müjgan,Anadolu Kültüründe Ahilerin Seyfi Kolu,Türk Kültürü Dergisi,Sa:153,Temmuz 1975 s.26 ; Nak., ANADOL,Cemal,Türk İslam Medeniyetinde Ahilik Kültürü Ve Fütüvvetnameler,Kültür Bakanlığı Halk Kültürünü Araştırma Dairesi Yay., Ank. 1971,s.62 (2)-KÖPRÜLÜ,Fuat,Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, İst.1972, s.153 6

11 3.3-AHİLİĞİN TEŞKİLAT YAPISI Ahilik, Anadolunun hemen her şehir ve kasaba,hatta köylerine kadar uzanan bir örgütlenme yapısına sahipti.bu yerleşme birimlerinde her sanat kolu için ayrı birlikler kurulurdu.bir meslekte ayrı birlikler meydana getirmek için yeterli sayıda esnaf ve sanatkarın bulunmadığı yerleşme merkezlerinde ise,birbirlerine yakın meslekten kişiler bir araya gelirlerdi.nihayet daha küçük yerlerde de bu meslekten kişiler tek birlik çatısı altında toplanırlardı.söz konusu Ahi birlikleri arasındaki ilişkileri (büyük meclis)*(1) sağlamakla yükümlü tutulmuştu.ülke sınırları içinde yer alan bütün birlikler, Kırşehir de bulunan Ahi Evran Zaviyesi ne bağlıydılar.bu zaviyenin başında bulunan Ahi Baba, Ahi Evran ın halifesi sıfatını taşırdı.böylece bütün birlikler,genel merkez niteliği taşıyan Ahi Evran Zaviyesine bağlanmış oluyordu. (2) Çalışanlar bağlı bulundukları mesleğe zaviyenin doğal üyesi sayılırlardı.büyük yerleşim merkezlerinde her sanat kolunun birkaç zaviyesinin bulunmasına karşılık, küçük yerlerde sanatkarların hepsi tek bir zaviyede toplanmak zorundaydılar.genellikle her esnafın kendi adıyla anılan bir çarşısı vardı.her esnaf topluluğunun kendine özgü bir sancağı ve alemdarı vardı. (3) Ahi teşkilatında her esnaf sınıfının başında bir pir bulunurdu.her esnaf bu pir e bağlanarak olgunluğa erişmeye çalışırdı.bazı mesleklerin başında bulunan pirle şöyleydi: (4) -Tücacarların piri Hz. Muhammet -Seyyahların piri Hz. İsa -Çobanların piri Hz. Musa -Börekçilerin piri Varaka -Çiftçilerin piri Hz.Adem -Saatçilerin piri Yusuf -Çulhacıların piri Hz.İlyas -Berberlerin piri Selman-ı Farisi -Mimarların piri Muhammet ibn Ebubekir -Kasapların piri Ebu-l-Muhcin -Bakkalların piri Adiyyin İbn Abdulah (1)-Büyük Meclis için bkz., EKİNCİ,Yusuf, Ahilik,Ank.1991,s.42 (2)- GÜLEMAN,Adnan-TAŞTEKİL,Sevda,Ahi Teşkilatının Türk Toplumu Sosyal ve Ekonomik Yapısı Üzerindeki Etkileri,Kültür Bakanlığı Halk Kültürünü Araştırma ve Geliştirme Genel Müd. Yay.,Ank.1993,s.9 (3)- GÜLEMAN,Adnan-TAŞTEKİL,Sevda, a.g.e., s (4)- EKİNCİ,Yusuf, a.g.e., s

12 -Sakaların piri -Hamamcıların piri -Debbağların piri -İğnecilerin piri -Nalbantların piri -Saraçların piri -Boyacıların piri -Bardakçıların piri Selman-ı Kufi Mansur İbn Kasım-ı Bağdadi Ahi Evran Ebu l Kasım Mübarek Ebu Süleyman İbn Kasım Bun-Nasr İbn Haşimiyyi Bağdadi Ömer İbn Abdullah-ı Sebbah Abdulfahhar Medeni 3.4-AHİLİĞİN YÖNETİM YAPISI Ahi birlikleri bir başkan ve beş kişilik yönetim kurulu tarafından yönetilirdi.yönetim kuruluna başkanlık eden ve Esnaf Şeyhi adı verilen yönetici geniş yetki ve sorumluluklarla donatılmıştı. Ahi birliklerinin yönetiminde görev alan birimler şu şekildeydi: -Esnaf Şeyhi: Esnaf Şeyhi,bütün üyeleri bir baba şevkatiyle koruyan ve kollayan mesleki,siyasi,ahlaki ve dini bir lider konumundaydı.bu liderlik sıfatı,her kademedeki çalışanlar arasında baba-oğul arasındakine benzer yakın ilişkilerin kurulmasını sağlardı.geniş yetki ve sorumlulukları bulunan esnaf şeyhinin başlıca görevleri ise şunlardı: (1) -Esnafın mesleki sorunlarını çözümlemek, -Esnaf orta sandığını idare etmek, -Birliğe ait binaların bakımını yaptırmak, bunları kiraya vermek veya teşkilat amaçlarına uygun olarak kullandırmak, -Davetçi, çeşmeci, bekçi gibi teşkilat görevlilerini işe almak,maaşlarını ödemek ve gerektiğinde işten çıkarmak, -Esnafın mesleki ve özel hayatındaki tutum ve davranışlarını izlemek, -Usta,kalfa çırak ve yamak törenleri düzenlemek, -İdare kurulu toplantılarına katılmak, -Esnafı toplantıya çağırmak, -Üyesi bulunduğu esnaf kolunu temsilen büyük meclis toplantılarına katılmak. -Yönetim Kurulu: Genellikle beş kişiden meydana gelen yönetim kurulu,esnaf şeyhi ile birlikte Ahilik teşkilatının ana karar organı niteliğini taşırdı.yönetim kurulunun ilk üyesi esnaf kethüdası olup,görevi esas itibariyle esnafın genel eğitimi ve kültürel açıdan yetişmeleriyle ilgilenmekti. (2) (1)- EKİNCİ,Yusuf, a.g.e., s. 40 (2)- GÜLEMAN,Adnan-TAŞTEKİL,Sevda, a.g.e., s. 13 8

13 Yönetim kurulunun ikinci üyesi ise yiğitbaşı ydı.esnafın yetiştirilmesi esnaf arasındaki rütbelerin tespiti,esnafa hammadde dağıtılması,esnafın disiplin konularının ve cezalarının belirlenmesi ve uygulanması,ustaların peştamal kuşanma törenleri ve orta sandığının idaresi konularında yiğitbaşıları esnaf şeyhine yardımcı olurdu. (1) Yönetim kurulunun üçüncü üyesi olan işçibaşı ise,teknik konularda uzman bir kişi olup, yiğitbaşının yardımcısı sıfatı ile mamüllerin kontrolü,kalitesiz malların yok edilmesi ve standartların korunması konularıyla ilgilenirdi. (2) Yönetim kurulunun ilk ve üçüncü cuma günleri teşkilat odasında,esnaf şeyhinin başkanlığında toplanması ve bu toplantıda esnaf şeyhinin on beş gün içindeki olayları anlatıp,geçmiş toplantıda alınmış kararların uygulanmasını ve sonuçlarını açıklayarak gerekli gördüğü hususları tartışmaya sunması adet haline gelmişti. (3) -Büyük Meclis: Ahi birliklerinin en üst organı olan büyük meclis, bir bölgede faaliyet gösteren tüm esnaf şeyhlerinin bir araya gelmesiyle oluşurdu.büyük meslisin başkanlıgını Ahi Baba vekili yapardı. Büyük meclisin genel olarak görevleri şöyleydi: (4) -Esnaf şeyhlerinin esnafa karşı olan tutum ve davranışlarını izlemek, -Esnaf kolları yönetim kurullarının düzenli toplanmasını sağlamak, -Esnaf kolları yönetim kurulları tarafından verilen cezaları onaylamak veya reddetmek, -Esnaf yönetim kurulları tarafından karara bağlanamayan konuları incelemek ve karara bağlamak, -Esnaf şeyhlerinin yıllık hesaplarını incelemek,usulsüzlük varsa gerekli işlemi yapmak -Hakkında şikayet bulunan esnaf şeyhlerinin durumlarını incelemek, suç işleyenlerin görevlerine son vermek, -Hükümet tarafından alınan kararların esnafın menfaatine olup olmadığını incelemek, esnaf adına hükümetten istekte bulunmak, -Ahi Baba vekili tarafından görüşülüp karara bağlanması istenilen konuları sonuçlandırmak. (1)- EKİNCİ,Yusuf, a.g.e., s. 41 (2)- GÜLEMAN,Adnan-TAŞTEKİL,Sevda, a.g.e., s. 14 (3)- EKİNCİ,Yusuf, a.g.e., s. 41 (4)- EKİNCİ,Yusuf, a.g.e., s

14 3.5-AHİLİKTE SEÇİMLER Ahiliğin ruhuna uygun olarak, yönetimde demokratik bir yapı mevcuttu.ahi birliklerinin yönetiminde görev alanlar seçimle iş başına gelirlerdi.bu sayede yönetim kimsenin tekeline verilmezdi. Bir esnaf koluna ait seçimlerde sadece o esnaf koluna bağlı usta üyeler oy kullanabilirlerdi.seçimler Esnaf Şeyhi seçimi ve Yönetim Kurulu seçimi olarak iki aşamada gerçekleştirilirdi. Esnaf Şeyhi seçimlerinde aday olacaklarda şu şartlar aranmaktaydı: (1) -O meslek kolunda usta olarak çalışıyor olmak, -En az üç usta yetiştirmiş olmak, -İyi hali bulunmak ve mahkumiyeti olmamak. Yönetim Kurulu üyeliğine seçilebilme şartları ise şöyleydi: (2) -En az beş yıldır usta olarak çalışıyor olmak, -İyi hali bulunmak ve mahkumiyeti olmamak. Seçimler tamamlandıktan sonra sonuçlar büyük meclis tarafından onaylanır ve Ahi Baba, sonuçları katılımcılara açıkladıktan sonra seçilen üye ve idarecilere bir nasihat konuşması yapardı. Göreve yeni başlayan Esnaf Şeyhi,eski ve yeni yönetim kurullarını toplantıya çağırarak hesapları inceler ve sonucu büyük meclise onaylatıp esnafa ilan ettirirdi. (3) Ahi birliklerinin özelliklerini kaybetmeye başladıkları dönemlerde,yiğitbaşı dahil üst seviyedeki idari görevlere gelecek olanların göreve başlamaları için hükümet onayı şart getirilmiş,daha sonra bu göreve gelecek olanlar için seçim usulu kaldırılarak yerine tayin usulu konulmuştur.tayin yetkisi de Kırşehir de bulunan Ahi Evran Zaviyesi Şeyhine verilmiştir. (4) (1)- EKİNCİ,Yusuf, a.g.e., s. 45 (2)- EKİNCİ,Yusuf, a.g.e., s. 45 (3)- EKİNCİ,Yusuf, a.g.e., s. 46 (4)-GÜLLÜLÜ,Sabahattin,Ahi Birlikleri,Ötüken Yay., İst. 1977,s.156 ; Nak: EKİNCİ,Yusuf, a.g.e., s

15 3.6- AHİLİKTE ÜYELİK Ahi birliklerinde dahili ve harici olmak üzere iki türlü üyelik bulunurdu.fiilen çalışan yamaklar,çıraklar,kalfalar ve ustalar teşkilatın dahili üyeleriydiler.teşkilat üyesi iken herhangi bir sebeple fiilen çalışamayacak hale gelenler ise,harici üyelerdi. (1) Harici üyeler üç gruba ayrılırdı: (2) 1)-Emekliler: Bunlar çalışamayacak kadar yaşlanmış ve maddi durumları iyi olmayan ustalardır.esnaf sandığından yardım görmezlerdi. 2)-Güçsüzler:Bunlar çalışamayacak kadar güçsüz oldukları halde maddi durumları iyi olan ustalardı. Esnaf sandığından yardım görürlerdi. 3)-Sakatlar ve Hastalar: Bunlar,teşkilatın dahili üyesi iken, herhangi bir sakatlık geçiren veya çaresiz bir hastalığa yakalandığı için çalışamayacak hale gelen kişilerdir. Esnaf sandığından yardım görürlerdi. Dahili üyeler dört gruba ayrılırdı: (3) 1)-Yamak: Bir esnafa yamak alınmak için on yaşından küçük olunması ;işe devamun baba veya veli tarafından sağlanması şartı aranırdı. 2)-Çırak:İki yıl bedeva ve düzenli bir şekilde yamaklık yapan çıraklığa yükselirdi. 3)-Kalfa:Üç yıl çırak olarak çalışan bir kişi törenlerle kalfalığa yükseltilirdi.kalfaların en kıdemlisi hizmet ve rehberlik görevini üstlenirdi. 4)-Üstad: Üç yıl kalfalık yapan bir kişi, bu süre içinde herhangi bir suç işlememiş, görevlerini layıkıyle yerine getirmiş ise üstadlığa getirilirdi. (1)- GÜLEMAN,Adnan-TAŞTEKİL,Sevda, a.g.e., s. 17 (2)- EKİNCİ,Yusuf, a.g.e., s. 38 (3)-Cumhuriyetin Ellinci Yılında Esnaf Ve Sanatkarlar,Türkiye Esnaf Ve Sanatkarlar Konfedarasyonu Yay.,Ank. 1973, s ; Nak: GÜLEMAN,Adnan-TAŞTEKİL,Sevda, a.g.e., s

16 3.7-AHİLİKTE EĞİTİM Ahi teşkilatında eğitim,ahiliğin ilke ve amaçları doğrultusunda gerçekleşmiştir.bu eğitim ;örgün,yaygın ve (algın)*(1) eğitim olarak üç şekilde verilmiştir. Ahi eğitiminde dönemin şartları,toplumun ihtiyaç ve beklentileri ön planda tutulmuştur.coğrafi konum itibariyle dönemin Türkiyesi iç ve dış kaynaklı siyasi, kültürel mücadelelere sahne olmuştur.bu dönemde en önemli ihtiyaçlardan biri de güvenlik ihtiyacı olarak ortaya çıkmıştır.varlığını devam ettirebilme kaygısı, askerlik eğitimini mecburi kılmıştır. Ahiliğin yaygın olarak askeri eğitim verdiği dönem Anadolu Selçukluları ve Osmanlı Devleti nin kuruluş yıllarına rastlar.1.murad döneminde eli bayraklı,beli kuşaklı kesimin yeniçerilerin temelini oluşturduğunu bilmekteyiz.bundan başka Anadolunun fethinin ilk yıllarında da Reis al-fityanların idaresinde savaşçı ve Feta Teşkilatına bağlı gençlerin varlığı da bilinmektedir. (2) Meslek edinmeye yönelik olarak verilen eğitim, iş başında usta-çırak ilişkisine dayanan bir eğitimdir. Meslek adayı olan kişi,aday olduğu sanat dalının yapısına göre çocuk yaşlardan itibaren yamak,daha sonra çırak,kalfa ve sonunda usta olarak eğitimini tamamlar.bu eğitim sürecinde,bir yandan meslek öğrenirken,diğer yandan da ahi tekke ve zaviyelerinde dönemin bilgilerini edinir.bunlar,dünyevi bilgiler denilen;meslek,mesleki formasyon,meslek çevresinde bulunan diğer bilgiler ile dini bilgilerdir.bu bilgiler,günümüzde eğitim metodu olarak bilinen tümevarım,yani kolaydan zora,parçadan bütüne,basitten karmaşığa bir yol izlenmek suretiyle verilmektedir. (3) Ahilik eğitiminin bir parçası da ahlak eğitimidir.ahlak,bir toplumda yaşayan insanların, uyum içinde yaşayabilmeleri için gerekli olan ve adeta insan ilişkilerinde bir çimento görevi üstlenen, kavram olarak karşımıza çıkmaktadır.ahilik de dayanışmacı,hoşgörülü bir toplum yapısını amaçladığından,ahi eğitim anlayışında ahlak eğitimi,önemli bir yer tutmuştur.ahi birliklerinde, ahlak eğitimi kazandırma noktasında dönemin şartlarına uygun olarak farklı metodlar kullanılmıştır.bu metodlar şu şekilde özetlenebilir: (1)-Algın Eğitim için bkz.,yücel,ayşe,ahilikte Eğitim Ve Amaçları, 2. Uluslar arası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri, Ekim 1999, Kültür Bakanlığı Yay., s.316 (2)-YÜCEL, a.g.m., s.316 (3)- YÜCEL, a.g.m., s

17 Bunlardan birisi tedric metodu denilen tümevarımdır.tedric metodu ile verilen bilgiler, basitten karmaşığa, kolaydan zora, azdan çoğa doğru parça parça, azar azar çoğa doğru verilmektedir.ahi ocaklarına giren kişiler,başta en basit bilgileri öğrenirler,basit işlerden başlarlar.tedric metodu,hem teorik hem de pratikte uygulanmıştır. Bir başka metod soru-cevap metodudur. Muhattabının dikkatini konu üzerine yoğunlaştırmak,muhatabın bilgisini ölçmek,eksiğini tespit ve tamamlamak maksadıyla uygulanan bir metoddur.sorulan sorular rastgele olmaktan ziyade,kişinin zihni faaliyetlerini aktif kılan ve yönlendiren tarzda olmaktadır. Örnek alma metodu,daha çok insan davranışlarında ve davranışları olgunlaştırmada takip edilmektedir.hz.muhammed in örnek şahsiyet olma esası ölçüt alınarak,dört halife ile ahi pirlerinin davranış özelliklerinin benimsenmesi hedeflenir.bu daha çok başta taklit etme ve derece edinme yoluyla kazanılan davranışlar şeklinde meyvesini verir. Nasihat etme olarak kaynaklarda yer alan didaktik nitelikli sohbetler, bir metod olarak kabul edilmektedir.bu metod davranışlardaki olumsuzlukların tespit ve düzeltilmesini içine alır. Daha çok tasavvuf ve tarikat çevrelerinde uygulanan telkin metodu, şifahi yolla uyulması ve uyulmaması gereken prensiplerin, üstün nitelikli kişiler tarafından ikna yoluyla öğretilmesidir. Ahi eğitiminde uygulanan bir başka metod,tasavvufi çevrede de çok uygulanan temsili hadiseler ve örneklemelerle kişiyi yönlendirmektir.bu yönlendirme iyi ve güzel yani olumlu olana doğrudur. Bazı tarikatlerde nefis terbiyesi için de kullanılan sema,ahilikte bir eğitim metodu olarak dikkatimizi çekmektedir.kimi zaman eğlence,raks ve oyunların yer aldığı bu metod,daha çok kişinin rahatlamasını temin eder. (1) (1)- YÜCEL, a.g.m., s

18 3.8-AHİLİKTE DENETİM VE CEZA Ahi teşkilatında otokontrol mekanizması oldukça gelişmişti.teteşkilat kendi içinde muazzam bir denetim ve ceza sistemi oluşturmuştu.teşkilata bağlı üyelerin meslek ahlakına uygun davranıp davranmadıkları,idareciler tarafından sistemli bir şekilde denetlenir;kurallara uymayanlara gerekli cezalar verilirdi.bunun yanında kural dışı davranışlar sergileyen üyeler hakkında,teşkilat dışından kişilerin de dava açma hakları vardı. Bir esnaf kendi mesleğinden bir başka esnaftan şikayetçi ise,davayı kendi yiğitbaşısı nezdinde açardı.esnaf olmayanlar da şikayetlerini,şikayetçi oldukları esnafın yiğitbaşısına arz ederdi.bunun sebebi,debbağ esnafının,diğerleri üzerinde otoriteye sahip olmasıydı. (1) Yiğitbaşı kendisine yapılan şikayetleri yetkileri dahilinde inceler;daha üst makamların yetki alanına giren davaları,esnaf şeyhine gönderirdi. Ahi birliklerinde idarecilerin denetimi, Büyük Meclis tarafından yapılırdı.büyük Meclis, esnaf şeyhlerinin yıllık hesaplarını denetler;onlar hakkındaki şikayetleri değerlendirirdi.bu değerlendirmeler sonucunda idareciler suçlu bulunurlarsa görevden alınabilirlerdi. Ahilikte ceza esnafın kurallara uyması amacıyla,kullanılan bir araç şeklinde kabul edildiğinden,çok ağır suçlar dışında kişilik haysiyetini aşağılayacak cezalardan kaçınılırdı.dolayısıyla verilen cezaların uzlaştırıcı ve eğitici yanı ağır basardı. (2) Ahiliğin kurucusu Ahi Evran da esnafın denetlenmesine önem verirdi.nitekim,her fırsatta esnafı gezer,yapılan işlerin sağlamlığı ve temizliği gibi hususları denetlerdi.hatta ayakkabıcıları gezerken beğenmediği ayakkabıları dükkanın damına asardı ve herkes bugün falan ustanın pabucu dama atıldı derdi.bu sözler o ustanın kalitesiz mal ürettiği anlamına gelirdi. (3) (1)- EKİNCİ, Yusuf, a.g.e., s. 51 (2)- GÜLEMAN, Adnan-TAŞTEKİL, Sevda, a.g.e., s. 20 (3)- EKİNCİ, Yusuf, a.g.e., s

19 4-AHİ TEŞKİLATININ BOZULMASI VE ORTADAN KALKMASI Ahi teşkilatı 17.yüzyıldan itibaren bozulmaya ve çökmeye başlamıştır. Avrupada ortaya çıkan sanayi inkilabı sonucu kurulan fabrikalar, ucuz ve seri üretime geçmişler, buna karşılık küçük el tezgahları ile üretim yapanlar bu değişime ayak uyduramamışlardır. 17.yüzyılın ortalarına doğru Batı Avrupa sanayi ürünlerinin Anadolunun en uzak köşelerine kadar yayılmış olduğu,sivas ve Kayseri de orta halli halkın bile Londra çulhasından elbise giydiği bilinmektedir. (1) Hammadde Batıya satılmaya başlanmış; bunun sonucunda Anadoluda, fiyatlar yükselmiş, üretim azalmıştır. Batı sanayisi karşısında yerli üretim gerileyince, Osmanlı toplum yapısı içerisinde esnaf ve sanatkarlar arasına, iç ticarete yönelen yeni bir müteşebbis sermaye grubu katıldı. Köyden şehre göçenlerden meslek değiştirenler oldu. (2) Osmanlı Devletinin yabancılara verdiği kapitilasyon hakları da Ahi birliklerinin çözülüşünde önemli bir rol oynamıştır. Kapitilasyonlarla beraber Osmanlı ülkesi sadece hammadde ithal eden, üretmeyen bir hal almış; Osmanlı coğrafyası Batı ürünlerinin pazarlandığı geniş bir pazar haline gelmiştir. Bütün bu gelişmeler, Ahi birliklerinin kısa zamanda bozulmasına ve ortadan kalkmasına sebep olmuştur. Tanzimattan sonra gerek loncaların, gerek gedik* (3) ve iltizam usullerinin yeni şart ve ihtiyaçlara göre düzenlenmesi için bazı çalışmalar yapıldı.1860 da Mithat Paşa,gedikler için yeni bir nizamname hazırlattı.1879 da açılan İstanbul Ticaret Odası nın başlıca amacı,esnafı yeniden teşkilatlandırmaktı.1909 da İkinci Meşrutiyet devrinde,-esnaf cemiyetleri talimatnamesi-çıkarıldı.bundan sonra esnaf kendi arasında dernekler meydana getirmeye başladı.1910 da Ticaret ve Sanayi Odaları için yeni nizamnameler yapıldı.1913 de ise gedik ve lonca usulu tamamen kaldırıldı. (4) (1)-BERKES, Niyazi, Türkiye İktisat Tarihi,c.1, İst. 1969, s.112 ; Nak: GÜLEMAN, Adnan- TAŞTEKİL, Sevda, a.g.e., s.35 (2)-ANADOL, Cemal, Türk İslam Kültüründe Ahilik Kültürü Ve Fütüvvetnameler, Kültür Bakanlığı Yay., Ank. 1991, s.117 (3)-Gedik usulu: tekelleşme (4)- ANADOL, Cemal, a.g.e., s

20 5-SONUÇ DEĞERLENDİRME Ahilik, 13. yüzyılda Anadolu da kurulmuş; Anadolu Türklüğünü sosyal, ekonomik ve kültürel yönden etkilemiş bir teşkilattır. Ahilik, kurulduğu dönem ve coğrafyanın sosyo-ekonomik şartları paralelinde ortaya çıkmıştır. Zira 13. yüzyıl Anadolu su her açıdan sıkıntılı bir durumdadır.bir taraftan Anadolu halkları arasında yaşanan siyasi, kültürel çatışmalar, diğer taraftan Anadolu ya dışarıdan yapılan saldırılar toplumu ve toplum huzurunu olumsuz etkilemiştir.işte Ahilik, tam da böyle bir ortamda ortaya çıkarak,ilke edindiği kardeşlik, birlik-beraberlik ve doğruluk düsturlarıyla; ayrışmış, birbirine yabancılaşmış Anadolu insanını ortak amaçlarda birleştiren, bütünleyici bir unsur olmuştur. Ahilik, temelini her ne kadar Araplarda ortaya çıkan Fütüvvet Teşkilatından almış olsa da esasen yıllar içinde özgünleşmiş, Türk kültürünün bir ürünü olarak tarihteki yerini almıştır.türk toplumunun kültürel, sosyal ve ekonomik anlayışı Ahi teşkilatının temelini oluşturmuştur. Ahi felsefesinin temel amacı, bireyden yola çıkarak yaşanabilir bir toplum oluşturmaktır. Şüphesiz ki yaşanası bir toplum inşaa etmek, öncelikle bu toplumu oluşturan bireyleri eğitmekle mümkün olacaktır. Ahilikte ideal insan tipi Kamil-i insan dır. Kamil-i İnsan olmak için ise; öncelikle bireyin kendi yeteneklerinin farkında olması ve bu yetenekleri doğrultusunda gereken eğitimi alarak, kendini gerçekleştirmesi gerekmektedir. İşte Ahi teşkilatı bu ilkeler çerçevesinde üyelerini eğitmiştir. Ahiliğin topluma yön veren en önemli etkilerinden biri de; oluşturduğu meslek örgütlenmesidir.bu örgütlenme, toplumun ekonomik hayatını düzenlemiştir.ahi teşkilatının ekonomik hayata yansıması; üretim, iş gücü ve istihdam alanlarında olmuştur.ahi teşkilatı, oluşturduğu esnaf birlikleri ile üretimi kontrol altında tutmuş, ürün kalitesini sağlamış; işinde uzman ve dürüst meslek erbabları yetiştirmiş ve insanları meslek sahibi yaparak işsizliğin önlenmesine katkı sağlamıştır. Uzun yıllar boyunca toplumun ekonomik, siyasi ve kültürel hayatına yön veren Ahilik teşkilatı 17. yüzyıldan itibaren bozulmaya başlamıştır. Bozulmanın en önemli sebebi, bu dönemde ortaya çıkan ve dünya ekonomik yapısını temelinden değiştiren Sanayi İnkilabıdır. Küçük el tezgahlarıyla üretim yapan ve bu üretimi Avrupaya göre daha pahalıya mal eden Anadolu esnafı, Sanayi İnkilabı ile ortaya çıkan ve daha ucuza seri üretim yapan fabrikalarla rekabet edememiştir.bu durum Ahi birliklerinin, önce bozulmasına, sonra da çözülerek çökmelerine sebep olmuştur. 16

21 Sonuç olarak, Ahi birlikleri kendi döneminde ve bu dönemin şartları içerisinde, gerek ekonomik, gerekse kültürel açıdan çok önemli bir görev üstlenmiş; bu görevi de başarıyla ifa etmiştir. Bugünkü dünya ekonomisinin kapitalist yapısı içerisinde Ahi birliklerinin ve bu birliklere hakim olan felsefenin değişmeden yaşaması mümkün görünmemektedir. Ancak Ahiliğin ; evrensel ilkeleri olan kardeşlik, birlik-beraberlik doğruluk gibi dusturlarının, günümüzde ve günümüz sonrasında da yaşatılması gerekmektedir.zira bu dusturları ilke edinmeyen hiçbir sistem verimli ve kalıcı olamayacaktır. 17

22 KAYNAKÇA - ANADOL, Cemal, Türk İslam Kültüründe Ahilik Kültürü Ve Fütüvvetnameler, Kültür Bakanlığı Yay., Ank ARAT,Reşit Rahmeti(1988), Kutadgu Bilig,2.çeviri,TTK.Yay.,Ank. - ARAT,Reşit Rahmeti(1951), Atabetü l Hakayık,TDK.Yay.,c.2,İst. - ATA,Aysu(1997) Kısasü l Enbiya Giriş Metin-Tıpkı Basım,TDK.Yay.NO:681-1,Ank - ATALAY,Rasim,(1999),Divanü Lügati-t Türk Tercümesi,c.1,TDK.Yay.Sayı:525,Ank. - BAYDAR,Birman,Selçuklular Döneminde Ahilik Teşkilatı,Türk Esnaf Ve Sanatkarlarının Sesi Ahilik Yolu, Sa:31, Eylül BERKES, Niyazi, Türkiye İktisat Tarihi,c.1, İst CUNBUR,Müjgan,Anadolu Kültüründe Ahilerin Seyfi Kolu,Türk Kültürü Dergisi,Sa:153,Temmuz ÇAĞATAY,Neşet,Bir Türk Kurumu Olan Ahilik,Ankara Üniv. İlahiyat Fak. Yay., EKİNCİ,Yusuf, Ahilik,Ank GÜLEMAN,Adnan-TAŞTEKİL,Sevda,Ahi Teşkilatının Türk Toplumu Sosyal ve Ekonomik Yapısı Üzerindeki Etkileri,Kültür Bakanlığı Halk Kültürünü Araştırma ve Geliştirme Genel Müd. Yay.,Ank GÜLLÜLÜ,Sabahattin,Ahi Birlikleri,Ötüken Yay., İst KARASOY,Yakup,Ahi Kelimesi ve Türk Kültüründe Ahilik,Selçuk Üniv. Türkiyat Araştırmaları Dergisi,s.9,Konya, KÖPRÜLÜ,Fuat,Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, İst SOYKUT,Refik H.,Orta Yol Ahilik,Türkiye Esnaf Ve Sanatkarları Konfedarasyonu,Eğitim Yay.,Ank TOPARLI,Recep(1988),Mu inü l-murid,ank.üniv. FEF.Yay.,no:15 - YÜCEL,Ayşe,Ahilikte Eğitim Ve Amaçları, 2. Uluslar arası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri, Ekim 1999, Kültür Bakanlığı Yay., s