Medvedev'in Türkiye Ziyareti Öncesinde Türk-Rus liflkilerine Farkl Bir Bak fl...

Transkript

1 Medvedev'in Türkiye Ziyareti Öncesinde Türk-Rus liflkilerine Farkl Bir Bak fl... Bahadır Selim DİLEK* Rusya nın Ankara Büyükelçisi Vladimir İvanovsky nin 2009 yılı içinde verdiği bir röportajda, Türkiye nin Ermenistan ve Kürt açılımlarını desteklediklerini dile getirmesi ve ardından Türkiye ile 2010 dan itibaren stratejik bir işbirliğine gidebiliriz açıklamasını yapması ulusal basında çok fazla yankı bulmasa da Ankara nın 2002 yılından bu yana uyguladığı dış politikayı yakından izleyenler için AKP nin uluslararası ilişkilerdeki siyasal patolojisinde Rusya örneğinin giderek daha ilgi çekici olmaya başladığını görürler. İvanovsky nin sözünü ettiği stratejik işbirliği, Rusya Devlet Başkanı Dmitri Medvedev in Mayıs 2010 tarihlerinde Türkiye ye yapacağı ziyaret sırasında resmileştirilecek, Türkiye ile Rusya arasında Stratejik İşbirliği Konseyi kurulmasına ilişkin anlaşma imzalanacak. Türkiye nin stratejik işbirliği oluşturma çabasında, Suriye, Irak, Ürdün ve Yunanistan ın ardından son halka olan Rusya ile birlikte AKP nin dış politikasında stratejik işbirliği enflasyonu da yaşanmaya başladı. Bu noktada kısa bir ayraçla, AKP nin bir başka ülke ile ilişkisini stratejik olarak tanımlaması için mutlaka, Stratejik İşbirliği Konseyi Anlaşması imzalaması gerekmediğine vurgu yapmak gerekiyor. AKP açısından bunun siyasal bir irade olarak açıklanması yeterli olabiliyor. İkili ilişkilerde yapısal sorunlar ön planda bulunsa bile AKP hükümeti çok kolay bir biçimde stratejik ilişki kavramını gündeme taşıyıp, söz konusu kavramın gerçek içeriğini kolayca göz ardı edebiliyor. Bu noktada Rusya örneği büyük önem taşıyor. İlk bakışta iki ülkenin özellikle Soğuk Savaş ın ardından hızla gelişen ekonomik ve siyasal ilişkileri dikkate alındığında 2010 dan itibaren stratejik işbirliğine gitme kararı alması Ankara-Moskova arasında yeni bir dönemin açıldığına işaret etmekteydi. Bu; Türkiye ile Rusya arasında -Rusya nın İstanbul a ilk olarak büyükelçi atadığı 1497 yılı, diplomatik ilişkilerin başlangıç tarihi olarak kabul edildiğinde- yüzyıllardır süren ilişkiler içinde en önemli kilometre taşlarından birisi olarak kabul edilmektedir. Türkiye-Rusya ilişkileri Soğuk Savaş ın hemen ardından siyaset ve ekonomi bilimiyle uğraşanların açıklamakta güçlük çekeceği bir şekilde hızlı dönüşüm süreci içine girmiş, hızla gelişen ekonomik ilişkiler, siyasi ilişkilerin de çıtasının yükseltilmesini zorunlu kılmış, Türkiye ve Rusya, rekabeti arka plana atıp, işbirliği olanaklarını daha da geliştirmek zorunda kalmıştır. Diğer bir bakış açısıyla bölgesel ve küresel çıkarları çoğu noktada çatışsa da bugünkü uluslararası ilişkiler sistemi içerisinde Türkiye ile Rusya nın rekabeti arka planda tutup, işbirliği noktalarını öne çıkarması, 90 lı yılların başından itibaren iç içe geçmiş ekonomik ve finans ilişkileri, yaklaşık 20 yıldan bu yana giderek yoğunlaşmış karşılıklı bağımlılık ortamı, dünyanın bu bölgesinde yeni bir ilişkiler modelinin ortaya çıkmakta olduğunu gösteriyordu. * Cumhuriyet gazetesi diplomasi muhabiri ve 21. Yüzyıl dergisi yayın kurulu üyesi Mayıs 10 Sayı: YÜZYIL [7]

2 Bahad r Selim Dilek İlişki Biçimine Tanım Aranıyor...! Bu yeni ilişkiler modeli önce çok boyutlu ortaklık 1 olarak adlandırılmış daha sonra stratejik işbirliği kavramı kullanılmaya başlanmıştır. Çok boyutlu ortaklık, iki ülke arasında işbirliği alanlarını öne çıkarırken, söz konusu alanlardaki stratejik rekabet noktalarını görmezden geliyordu. Buna göre, Türkiye ile Rusya nın, Balkanlar, Güney Kafkasya, Orta Asya, Afganistan, Kıbrıs, Ortadoğu, Irak, Karadeniz bölgesi, Akdeniz konuları, Güney Kafkasya ve Orta Asya da İşbirliği girişimleri, uluslararası kuruluşlarda Avrasya konularında işbirliği, kapsamlı Avrupa güvenlik yapısı konusu, uluslararası terörizmle mücadele, uluslararası terörizm konularında ikili danışmaların geliştirilmesi, enerji, ticaret, ulaştırma, turizm, çevre başlıklarında işbirliği yapması söz konusu olacaktı de varılan bu mutabakatın üzerinden 10 yıl geçmeden iki ülke ilişkilerinin retoriği birden bire stratejik çerçeve kavramı içinde anılmaya başladı. Rusya Başbakanı Vladimir Putin in Ağustos 2009 daki Türkiye ziyareti sırasında somut adımların atılmasını öngören 20 den fazla protokolün imzalanması, iki ülkenin ilişkilerinin stratejik ortaklık tanımlanmasını de beraberinde getirdi. Ancak, imzalanan protokollerin uygulama alanı bulamaması, sürecin yeniden gözden geçirilmesine neden oldu. Vladimir Putin in, Başbakan Recep Tayyip Erdoğan ı Moskova ya davet etmesiyle söz konusu protokoller yeniden ele alındı. İşte bu görüşmeden kısa bir süre sonra Erdoğan dan Mayıs ayında Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Anlaşması imzalıyoruz ve vizeleri inşallah kaldırıyoruz. Şengen ülkeleri arasında bu oluyor da biz niye başaramayalım açıklaması geldi. 2 Ancak kimsenin aklına, çok boyutlu ortaklık bağlamında sayılan bu işbirliği başlıklarında 9 yıl içinde katedilen hangi mesafe sonucu ilişkiler stratejik işbirliği düzeyine sıçrama yaptı? sorusunu gündeme taşımak gelmedi. Bu cümlenin ardından şu noktaya da dikkat çekmek gerekiyor. Medvedev in ziyareti Türk kamuoyuna pazarlanırken, vizelerin kaldırılması konusu ön plana çıkarılmıştı. Erdoğan ın bu açıklamaları Türk tarafında Rusya vizesi kalkacak beklentisini daha da arttırmış ancak bu konuda Rus tarafı henüz istişarelere hazırlık aşamasında olunduğunu açıklamıştı. Rusya Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Andrey Nesterenko, Şu anda hükümetler arası mutabakat bağlamında istişarelerin yürütülmesinin takvimi belirleniyor. Rusya tarafı değişik kategorilerdeki vatandaşların sınır geçişleri konusunda yeni uygulamanın yürürlüğe konulması konusunu tüm yönleriyle ele almaya hazır. Bu çalışmayı çok boyutlu Rus-Türk partnerlik ilişkilerinin ve ülkelerimizin halkları arasındaki insani ilişkilerin daha da gelişmesi yolundaki önemli bir aşama olarak değerlendiriyoruz diyerek, diplomatik bir dille, Türk kamuoyunun çok büyük beklenti içinde olmamasını istemişti yılından bugüne geçen dokuz yıl içinde Rusya ulusal çıkarları konusundaki siyasal pozisyonlarından hiçbir şekilde taviz vermemiş, üstelik Türkiye kendi ulusal/stratejik çıkarlarını göz ardı etmeye zorlanmıştır. 1 Rusya Federasyonu ile Türkiye Cumhuriyeti arasında Avrasya da İşbirliği Eylem Planı (İkili İşbirliğinden Çok Boyutlu Ortaklığa) 16 Kasım 2001 tarihinde Rusya Dışişleri Bakanı İgor İvanov ile Türkiye Dışişleri Bakanı İsmail Cem tarafından imzalanmıştır. 2 Erdoğan: Rusya ile vize mayısta kalkıyor, Hürriyet, 6 Nisan 2010 [8] 21. YÜZYIL Mayıs 10 Sayı: 17

3 Medvedev'in Türkiye Ziyareti Öncesinde Türk-Rus liflkilerine Farkl Bir Bak fl... Bu durumu daha iyi anlayabilmek için, işbirliği yapılması öngörülen en dikkat çekici üç örneği ayrıntılandırmakta yarar var. Bunlardan biri Ermeni sorunu, diğeri nükleer enerji bağlamında genel enerji politikaları ve son olarak terörle mücadele başlıklarıdır. AKP nin Rusya ile ilişkilerinde en belirgin siyasal patoloji bu üç başlıkta kendini gösteriyor yılında çok boyutlu ortaklık ilişkisi açısından sayılan konu başlıkları arasında Güney Kafkasya da işbirliği ve uluslararası terörizme karşı ortak mücadele başlıkları sıralanmıştı. Moskova yönetiminin Ankara-Erivan ilişkilerinin normalleştirilmesine neden olumlu baktığı sorusunun yanıtı, bu noktada büyük önem taşıyor. Kafkaslara ilişkin genel yaklaşımın, Ermenistan ın Türkiye üzerinden Batı ya açılmasıyla, Erivan yönetiminin Moskova nın yörüngesinden çıkacağı yönünde bir kanaat çerçevesinde şekillenmiş olduğu dikkate alındığında, Rusya nın Türkiye-Ermenistan yakınlaşmasından kaygı duyması gerekiyordu. Ancak retorikte böyle bir kaygı ortaya konmadığı gibi, Moskova yönetimi Ankara ya bu konuda desteğini de esirgemedi. Ankara daki Rus diplomatların, bu yaklaşımı Ermenistan ın artık Rusya nın sırtında siyasal ve ekonomik bir yük durumuna geldiğini, bu nedenden dolayı Moskova yönetiminin Güney Kafkasya da normalleşmenin sağlanmasında ısrarcı olduğu gerekçesiyle açıklamaya çalışsalar da, sorunun ayrıntıları bölgede çok önemli bir diplomatik satrancın oynandığını gösteriyor. Arkasında Askeri Güç Olan/Olmayan Diplomasi... Asıl sorunun Dağlık Karabağ olduğu dikkate alındığında, Kafkaslarda bugünkü statükonun korunmasındaki en büyük etkenin siyasal dengeler değil, Erivan ile Moskova arasındaki askeri işbirliği olduğuna güçlü şekilde vurgu yapmak gerekiyor yılında imzalanan ve Rusya nın bu tarihten sonra Ermenistan ın resmi olarak güvenlik sorumluluğunu üstlendiği anlaşmayla, Moskova yönetimi Kafkaslar daki sorunu kemikleştirmiştir. Rus birlikleri, 1995 yılında Bağımsız Devletler Topluluğu şemsiyesi altında Ermenistan a yerleşmeye başlamıştır. Bu tarihten sonra Ermenistan ın sınır güvenliği Rusya nın bu ülkedeki kara ve hava unsurlarına bırakılmıştır. Üstelik, anlaşmanın 25 yıllık bir süreyi kapsıyor olması, Moskova yönetiminin Kafkaslara yönelik orta ve uzun erimli politikalarını da 90 lı yılların ortasından itibaren şekillendirmiş olduğunu göstermektedir. Karabağ ın Ermeni işgali altında olduğu BM Güvenlik Konseyi nin birden fazla raporuyla saptanmış olsa da, Rusya nın askeri açıdan Ermenistan ı himaye altına almış olması, Azerbaycan ın elini kolunu bağlamıştır. Sözün özü, Moskova yönetimi gerek ikili gerek çok taraflı yürütmekte olduğu Karabağ diplomasisinin arkasına askeri gücünü koymuş, Ankara ve Bakü ye karşı sağlam bir stratejik mevzi oluşturmuş, politikasını da bu stratejik mevzi üzerinden taktik manevralarla sürdürmeye devam etmiştir. Bu noktada kısa bir ayraçla, Rusya nın sözde Ermeni soykırımını tanıyan ülkeler arasında bulunduğuna, halen Dışişleri Bakanlığı koltuğunda oturan Sergey Lavrov un da Ermeni kökenli olduğuna dikkat çekmek gerekiyor. Türkiye de ise vekaleti hariciyenin direksiyonunda bulunanlar, her ne kadar stratejik derinlik kavramını literatüre katmış olsa da, Rusya nın -arkasında önemli bir stratejik mevzi bulunan- bu taktik manevralarını ya anlamamışlar ya da görmezden gelmeyi tercih etmişlerdir. Öte yandan yine bu açıdan bakıldığında arkasında askeri ve toplumsal güç bulunmayan dip yılında Rusya nın girişimi ile Ermenistan, Belarus, Kazakistan, Kırgızistan Tacikistan arasında Kolektif Güvenlik Anlaşması imzalanmıştır. Bu anlaşma 2002 yılında güncellenmiş ve taraf ülkeler söz konusu anlaşma çerçevesinde Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü nü kurmuşlardır. Bu örgüte daha sonra Özbekistan da katılmıştır. Mayıs 10 Sayı: YÜZYIL [9]

4 Bahad r Selim Dilek lomasinin istenilen sonuçları vermediği; caydırıcı olmayan askeri gücün desteklemediği görüşme süreçlerinin on yıllara yayıldığı bilinirken, Türkiye nin dış politika kurgusunu yapan ve yürüten merkezlerin bunu görmezden gelerek Minsk Grubu nun yürüttüğü diplomasiye umut bağlaması, AKP nin uluslararası ilişkilerdeki siyasal patolojisine bir başka önemli örnek oluşturmaktadır. Karabağ özelinde Kafkaslara bakıldığı zaman bugün Türkiye ile Rusya arasındaki diplomatik denklemde çok ciddi bir eşitsizlik bulunduğu göze çarpmaktadır. AKP hükümeti Rusya nın stratejik manevralarını, günü birlik taktik manevralarla savuşturmaya kalkmasının yanı sıra, stratejik işbirliği gerekçesiyle Moskova yönetiminin çıkarlarını pekiştirecek gelişmelerin önünü de açmaktadır. Camdan Ev! AKP nin Rusya ile olan ilişkisindeki bir başka patolojik noktayı da terörle mücadele konusu oluşturuyor. Bu noktada kısa bir ayraçla, Rusya nın eski Ankara Büyükelçisi Albert Çernişev in Camdan evi olan komşusuna taş atmaz sözünü Rus Ordusu Ermenistan hava sahas ve s n rlar n 2020 ye kadar korumaya devam edecektir. anımsatmakta yarar var. Çernişev in bu sözü, Türkiye nin ayrılıkçı Çeçenlere Türkiye den destek verildiği iddialarına karşılık, PKK ya atıfla söylemiş olması, Moskova yönetiminin bu konuya nasıl baktığının en dikkat çekici örneğini oluşturmaktadır. Albert Çernişev in sözleri ile Moskova yönetimi Türkiye ye sen Çeçenlere destek verirsen, ben de PKK yı desteklerim mesajı vermekteydi. Bu o güne özgü verilmiş bir mesajdan çok, Rusya nın -terör örgütleri dahil- diplomatik enstrümanları nasıl değerlendirmekte olduğunun bir göstergesidir. Ankara, çok boyutlu ortaklık ilişkisinin konu başlıkları arasına terörle mücadele konusunu da alarak, Rusya nın PKK ile olan ilişkisini kesmek ya da en alt düzeye indirmek, Moskova yönetimini terör örgütünü koz olarak değerlendirmesini engellemek istemiştir. Ancak diplomatların bu çabası Türkiye açısından istenilen sonucu vermediği gibi Moskova yönetiminin PKK ile olan ilişkisini meşrulaşmasının önünü açmıştır. Bugün retorikte Kremlin terör örgütünü dışlamış gibi görünse de pratikte, PKK nın el altında tutulduğunu hemen herkes bilmektedir. AKP nin açılım adı altında Kürtlere kolektif azınlık hakkı tanınmasına giden süreci başlatması, bu noktada Rusya nın -hem uzun erimli stratejik çıkarları açısından hem de kısa dönemli bölgesel politikaları açısından- işine gelmektedir. Kürtlerin açılım çerçevesinde Türkiye deki etkilerinin artması, Rusya nın PKK üzerinden açılım sürecini yönlendirme şansını arttıracağı gibi, Kürt sorununa bağlı olası bir istikrarsızlık durumunda da doğrudan Türkiye ye telkinde bulunabilme koşulunu ortaya çıkarmış olacaktır. Diğer yandan, Mavi Akım, Mavi Akım 2, Samsun, Ceyhan ve nükleer santral başlıkları noktasında, Rusya nın Türkiye de etnik kökenli bir istikrarsızlığa izin vermeyeceği savunuluyor olsa da, unutulmamalıdır ki, Moskova yönetimi Kürt kartını kendi ülkesinin toprak bütünlüğünü tehdit eden Çeçenlere karşı stratejik bir unsur olarak algılamaktadır. Bu noktada Türkiye ile Rusya arasında kurulmuş olan dengenin, ABD ya da diğer üçüncü ülkeler tarafından bozulmasının faturasının müttefik bir ülke olarak Türkiye ye çıkarılmayacağının hiçbir garantisi de bulunmamaktadır. Sözün özü, PKK Rusya nın elinde kullanıma hazır tutulan diplomatik bir enstrüman olarak bekletilmektedir. Buna karşın, Türkiye nin bu yaşamsal konu nasıl olur da göz ardı edilip Rus- [10] 21. YÜZYIL Mayıs 10 Sayı: 17

5 Medvedev'in Türkiye Ziyareti Öncesinde Türk-Rus liflkilerine Farkl Bir Bak fl... ya ile stratejik işbirliğine gideceği sorusunun yanıtı, AKP nin dış politikadaki patolojisine bir başka örnek oluşturmaktadır. Enerji Sorunsalı... Türkiye ile Rusya arasındaki ilişkilerin bugün için önemli bölümünü enerji başlığı oluşturuyor. Bu noktada, ikili ekonomik ilişkilerde bağımlı hale gelen ülkenin Türkiye olduğuna vurgu yapmak gerekiyor. Enerji gereksinimi olan Türkiye son yıllarda Rusya ya önemli ölçüde bağımlı hale gelirken, enerji güvenliği kavramı sadece üzerinde çalışılan bir dizi akademik dosyanın ötesine geçmiyor. Diğer yandan Avrupa yı Rus gazına bağımlılıktan kurtarması için Washington yönetimi tarafından projelendirilen Nabucco nun belirsizlik içinde olması bir taraftan Batı Avrupa nın ekonomik yapısını tehdit ediyor, diğer yandan da Rusya nın elini güçlendiriyor. Avrupa ülkeleri, Rusya ve İran gibi dünyanın iki temel enerji sağlayıcısını dışlayarak, enerji gereksinimini karşılamasının olanaksız olduğunu biliyor. ABD ise Avrupa nın enerji alanında Rusya ya bağımlı hale gelmesini ittifakın geleceği açısından tehdit olarak görüyor. Bu yüzden Nabucco, Avrupalılardan çok ABD nin bir oyunu olarak ortaya çıkıyor. Türkiye ise bu oyunda, transit ülke olarak tiyatro sahnesi görevi üstlenmiş durumda. Moskova Ankara y Çeçenleri desteklersen ben de PKK y desteklerim diyerek tehdit etmifltir. Ankara, Rusya dan gelenler de dahil olmak üzere çok sayıda doğal gaz ve petrol boru hattının Türkiye üzerinden geçmesini sağlamak için çaba harcıyor. Ankara nın amacı, Türkiye yi bir enerji dağıtım merkezi haline getirmektir. Bu çerçevede Türkiye Rusya ya pek çok kez işbirliği önerisi getirdi ama hepsi Moskova tarafından reddedildi. Rusya, kendi çıkarını korumayı bildi. İşte bu enerji dağıtım merkezi yaklaşımı içinde AKP ise Türkiye nin Nabucco projesiyle transit ülke olarak stratejik bir konumda olacağı, AB nin de Türkiye nin bu stratejik konumunu görüp, tam üyelik görüşmelerinde Ankara nın önünü açacağı gibi bir hesap yapıyor. Üstelik bu hesabın içine, ABD nin yaptırım için büyük çaba gösterdiği İran ı da katmak istiyor. Rusya ise Nabucco nun karşısında yer alıp, AB nin başlıca petrol ve doğal gaz sağlayıcısı konumunda kalmak istiyor. Bu nedenlerden dolayı Rusya ve Türkiye arasında stratejik bir enerji ittifakının oluşması olası gözükmüyor. Öte yandan, enerji dosyası içinde bir başka önemli konu başlığı ise nükleer enerji... Başbakan Erdoğan ın Rusya ziyaretinde, nükleer santral projesi için Rus Atomstroyexport-InterRAO-Ciner konsorsiyumunun önünü açacak olan devletlerarası anlaşma için uzlaşmaya varılmıştı. Bunun için yasal değişiklikler yapılması yönünde zaman yitirilmeden düğmeye basıldı. Ancak bu noktada, Moskova yönetiminin, uzun vadede Türkiye nin nükleer santrali stratejik bir unsur olarak kullanmasını engelleyecek koşulları gündeme getirdiği ortaya çıktı. Buna göre, nükleer santralıin işletim süreci tamamen Rusların elinde olacaktı. Ruslar, nükleer santralda kullanılacak yakıtın sağlanmasını ve uranyumun zenginleştirilmesini üstlenecekler. Bu noktada Türkiye nin katkısı aranmayacak. Türkiye, Rusya nın bilgisi dışında ve Moskova yönetiminin izni olmadan tek başına yakıt sağlayamayacak ve uranyum zenginleştiremeyecek. Nükleer santrallar için en önemli konulardan biri olan atık yönetimi de yine Ruslarda olacak. Türkiye, uzun vadede nükleer santrali askeri amaçlı olarak kullanamayacak. Santralda gö- Mayıs 10 Sayı: YÜZYIL [11]

6 Bahad r Selim Dilek rev yapacak personelin sağlanması ve bu personelin eğitimi de yine Rusların yükümlülüğünde kalacak. Bunların yanı sıra, kurulacak nükleer santraldan elde edilecek olan fazla enerji veya alım garantisi kapsamı dışında kalan enerji, doğalgazdaki Turusgaz örneğinde olduğu gibi, iki ülke arasında kurulacak bir şirket aracılığı ile piyasaya sürülecek. Öte yandan nükleer santral işletme sürecinin parçası olarak, bir acil durum karşı harekât planının hazırlanması ve bu planın Nükleer Lisanslama Otoritesi nin, ulusal ve yerel otoriteler tarafından daha santral işletmeye başlamadan önce onaylanması gerekiyor. Bu planda santral işletme grubunun, Nükleer Lisanslama Otoritesi nin, hükümetin ve yerel otoritelerin rollerinin açık bir şekilde tanımlanması söz konusu olacak. Planın ilgili uluslararası konvansiyonlarda tanımlanmış erken uyarı gereklerine de uyması gerekiyor. Rusya nın gündeme getirdiği bu koşulları Türk tarafı değerlendirmeye aldı. Medvedev in Türkiye ye ziyaretine kadar, Türk tarafının kendi koşullarını netleştirip, yürütülmekte olan pazarlığı sonuçlandırması gerekiyor. Sözün Sonu... AKP nin dış politikasının gelecek döneme nasıl yansıyacağı konusunda çok fazla değerlendirme yapılmasa da, bugün için Rusya ile ilişkiler özelinde Türkiye nin çıkarlarını koruyup kollayacak kalıcı bir denge ve işbirliği çerçevesi oldukça uzak görünüyor. Gerek ekonomik gerek siyasal ilişkilerde AKP nin patolojik yaklaşımları, Türkiye nin stratejik çıkarlarını tehdit altına sokarken, bölgesel ağırlığının da giderek azalmasına zemin hazırlıyor. Türkiye, giderek sorunlu bölgelerde arabuluculuğa soyunan ama sonuç elde edemeyen, kriz dönemlerinde günü kurtarmak için formül üreten, denge sağlamaya çalışırken dengeleri bozan bir ülke görüntüsü vermeye başlamış durumda. Bu görüntüden kurtulmanın yolu da dış politikadaki patolojik yaklaşımlardan çok akılcılığı öne çıkarmaktan geçiyor. 21. YÜZYIL [12] 21. YÜZYIL Mayıs 10 Sayı: 17