e-öğrenme ortamları etkileşimli e-kitap deneme sınavları ünite çalışma notları e-seminer çıkmış sınav soruları ders anlatım videoları

Transkript

1 e-öğrenme ortamları Yepyeni deneyimler sunan birbirinden farklı eğitim materyalleri etkileşimli e-kitap Video ve seslerle desteklenmiş bir öğrenme ortamı sunan etkileşimli e-kitap ile öğrenmek artık daha kolay! Masaüstü ve dizüstü bilgisayarlarınızda görüntüleyebileceğiniz etkileşimli e-kitaplara mobil ortamlardan da erişebilirsiniz. deneme sınavları Ünite sonu çalışma soruları ve Ara sınav/dönem sonu deneme sınavları ile kendinizi test edebilirsiniz. Soruları bilgisayar ve mobil cihazlardan görüntülüyebilir, isterseniz yazdırabilirsiniz. ünite çalışma notları Üniteyi okuyarak öğrendiklerinizi pekiştirmek ve bilgilerinizi kalıcı hale getirmek için, çalışma notlarından yararlanarak tekrar yapabilirsiniz. Ayrıca çalışma notlarının dökümünü alarak istediğiniz zaman çalışabilirsiniz. çıkmış sınav soruları Derslerinize ait geçmiş yıllarda yapılan sınavlarda çıkmış sorulara erişebilirsiniz. e-seminer Eşzamanlı e-seminer dersleri ile hepimiz sanal sınıflarda buluşabiliyoruz. Canlı derslerde sorularınızı sorabilirsiniz. Derse katılamadığınızda tüm e-seminerlerin video kayıtlarına istediğiniz zaman erişebilirsiniz. ders anlatım videoları Derslerinize ait konu anlatım videolarına bilgisayarınızdan veya mobil cihazınızdan istediğiniz zaman istediğiniz yerden ulaşabilir, videoları dilediğiniz kadar izleyebilirsiniz. /anadoluuniversitesi /Anadolu_Univ instagram.com/anadoluuniv

2 anadolu mobil AÖF sınavları sınav giriş belgesi sınav sonuçları itunes u duyurular sor/izle/öğren ders kitabı sesli kitap deneme sınavları konu anlatım videoları TRT okul videoları e-seminer dersleri takvim /anadoluuniversitesi /Anadolu_Univ instagram.com/anadoluuniv

3 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3196 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2073 TEMEL BİLGİ TEKNOLOJİLERİ-II Yazarlar Doç.Dr. Evrim Genç KUMTEPE (Ünite 1) Doç.Dr. Hasan ÇALIŞKAN (Ünite 2) Doç.Dr. Alper Tolga KUMTEPE (Ünite 3) Yrd.Doç.Dr. İrem Erdem AYDIN(Ünite 4) Prof.Dr. Cengiz Hakan AYDIN (Ünite 5) Prof.Dr. Müjgan YAZICI BOZKAYA (Ünite 6) Yrd.Doç.Dr. Sinan AYDIN (Ünite 7) Doç.Dr. Mehmet Emin MUTLU (Ünite 8) Editörler Prof.Dr. Gülsün EBY Yrd.Doç.Dr. Muhammet Recep OKUR ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

4 Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Öğretim tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright 2015 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Prof.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yardımcısı Yrd.Doç.Dr. İrem Erdem Aydın Öğretim Tasarımcısı Prof.Dr. Müjgan Bozkaya Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Yrd.Doç. Nilgün Salur Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Dil ve Yazım Danışmanları Hatice Köken Emine Koyuncu Ölçme Değerlendirme Sorumlusu Öğr.Gör. Emrah Emre Özkeskin Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Grafikerler Ayşegül Dibek Hilal Küçükdağaşan Ufuk Önce Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Temel Bilgi Teknolojileri-II ISBN Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Kasım 2015

5 İçindekiler İçindekiler iii Önsöz... vii İşletim Sistemleri GİRİŞ... 3 BİLGİSAYAR SİSTEMİNİN BİLEŞENLERİ VE İŞLETİM SİSTEMİ... 3 İŞLETİM SİSTEMİNİN TEMEL BİLEŞENLERİ VE GÖREVLERİ... 5 İşlem ve Süreç Yönetimi... 6 Bellek (Hafıza) Yönetimi... 6 Giriş-Çıkış İşlemleri Yönetimi... 6 Dosya ve Klasör Yönetimi... 6 Hata Bildirimi ve Güvenlik Fonksiyonu... 6 İŞLETİM SİSTEMİNİN TÜRLERİ... 7 Tarihsel Gelişimine Göre İşletim Sistemleri... 7 Kullanım Amacına Göre İşletim Sistemleri... 9 Sunucu İşletim Sistemleri... 9 Masaüstü İşletim Sistemleri... 9 Mobil İşletim Sistemleri... 9 Diğer İşletim Sistemleri Ürün Ailesine Göre İşletim Sistemleri Ticari (Kapalı Kaynak Kodlu) İşletim Sistemleri MOBİL İŞLETİM SİSTEMLERİ Özet Kendimizi Sınayalım Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Yararlanılan İnternet Adresleri Bilişim Güvenliği GİRİŞ BİLİŞİM GÜVENLİĞİ VE TEMEL İLKELERİ Gizlilik Bütünlük Erişilebilirlik İzlenebilirlik Kimlik Sınaması Güvenilirlik İnkar Edememe BİLGİSAYAR SİSTEM VE AĞ GÜVENLİĞİNİ TEHDİT EDEN KÖTÜ AMAÇLI YAZILIMLAR Kötü Amaçlı Yazılımlar (Malware) Virüsler Solucanlar Truva Atları Casus Yazılımlar (Spyware) Çöp e-posta (Spam) KÖTÜ AMAÇLI YAZILIMLARA KARŞI KORUNMA Antivirüs ve Casus Önleyici (Antispyware) Yazılımlar ÜNİTE 2. ÜNİTE

6 iv İçindekiler Kötü Amaçlı Yazılımlardan Korunmak İçin Alınabilecek Önlemler Kişisel Güvenlik Duvarı (Firewall) İNTERNETTE GÜVENLİĞİ SAĞLAMA İnternette Güvenilir Bilgiye Ulaşma E-Ticaret (Elektronik Ticaret) Güvenliğini Sağlama Sosyal Ağlarda Güvenliği Sağlama Özet Kendimizi Sınayalım Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar ÜNİTE Bilişim Etiği GİRİŞ TEMEL KAVRAMLAR Bilişim Etik Ahlak Hukuk ETİK YAKLAŞIMLARI Meta-etik Normatif Etik Uygulamalı Etik ETİK İLE İLGİLİ KURAMLAR Teolojik Kuramlar Deontolojik Kuramlar BİLİŞİM ETİĞİ BİLİŞİM HUKUKU BİLİŞİM SUÇLARI İNTERNET ETİĞİ Başkalarına Karşı Saygı Altyapı ve Zamanı Verimli Kullanma Biçimsel Özen İçerik ile İlgili Özen Öteki Konular SANAL ORTAMLARDA VE SOSYAL AĞLARDA ETİK İNTERNETTE İNTİHAL Etik Dışı Davranışların Nedenleri İnternet Üzerinden İntihal Denetleme Yazılımları AÇIK EĞİTSEL KAYNAKLAR Creative Commons (CC) Lisansı Telif Hakkı Telif Serbestisi Özgür Telif Özet Kendimizi Sınayalım Yaşamın İçinden Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Yararlanılan İnternet Adresleri... 79

7 İçindekiler v Eşzamanlı İletişim Araçları GİRİŞ İLETİŞİM SÜRECİ EŞZAMANLI İLETİŞİM EŞZAMANLI İLETİŞİM ARAÇLARI Telefon Anlık Sohbet Web Konferans Sistemleri EŞZAMANLI İLETİŞİM ARAÇLARININ GÜVENLİ VE ETİK KULLANIMI 95 Özet Kendimizi Sınayalım Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Eşzamansız İletişim Araçları GİRİŞ EŞZAMANSIZ İLETİŞİM EŞZAMANSIZ İLETİŞİM ARAÇLARI E-posta (Elektronik Posta) Blog (Web Günlüğü) Wiki Forum Siteleri Sosyal Ağlar EŞZAMANSIZ İLETİŞİM ARAÇLARININ KULLANIMI E-posta Kullanımı Blog ve Wiki Kullanımı Forum Siteleri Kullanımı Özet Kendimizi Sınayalım Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Teknoloji ve Yaşamboyu Öğrenme GİRİŞ YAŞAMBOYU ÖĞRENMENİN TANIMI VE KAPSAMI Yaşamboyu Öğrenme ve Geleneksel Öğrenmede Farklılıklar YAŞAMBOYU ÖĞRENME İLE İLİŞKİLİ KAVRAMLAR Yaşamboyu Öğrenme ve Bilgi Okuryazarlığı Yaşamboyu Öğrenme ve Yetişkin Eğitimi YAŞAMBOYU ÖĞRENMEDE İLKELER VE STRATEJİLER YAŞAMBOYU ÖĞRENMEDE YENİ YAKLAŞIM: KİTLESEL AÇIK ÇEVRİMİÇİ DERS Kitlesel Açık Çevrimiçi Dersin Tanımı ve Kapsamı Kitlesel Açık Çevrimiçi Ders Türleri Kitlesel Açık Çevrimiçi Derslerin Özellikleri Kitlesel Açık Çevrimiçi Derslerin Geleneksel Sistemdeki Derslerden Farkları Özet Kendimizi Sınayalım ÜNİTE 5. ÜNİTE 6. ÜNİTE

8 vi İçindekiler Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar ÜNİTE 8. ÜNİTE Bulut Bilişim GİRİŞ BULUT BİLİŞİM VE ÖZELLİKLERİ BULUT BİLİŞİMİN BİLEŞENLERİ VE ALT YAPISI Bulut Bilişim Altyapısı Hizmet Sunum Modelleri Bulut Bilişim Yayılım Türleri BULUT BİLİŞİMİN ÜSTÜNLÜK VE SINIRLILIKLARI SON KULLANICILAR VE BULUT UYGULAMALARI Bulut Tabanlı Depolama Verimlilik Yazılımları Google Verimlilik Araçları Özet Kendimizi Sınayalım Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Geleceğin Teknolojileri GİRİŞ TEKNOLOJİK GELİŞME Teknolojik Değişim Eğilimler Teknolojik Durum GÜNÜMÜZÜ BİÇİMLENDİREN TEKNOLOJİLER Yılının Geleneksel Teknolojileri Yılının Güncel Teknolojileri Teknolojinin Yeni Kullanım Biçimleri Ortadan Kalkması Beklenen Teknolojiler Sınırdaki ve Yakın Geleceğe Ait Teknolojileri Takip Etmek SINIRDAKİ TEKNOLOJİLER YAKIN GELECEĞE AİT TEKNOLOJİLER DÜŞÜNCE AŞAMASINDAKİ TEKNOLOJİLER TEKNOLOJİK GELİŞMENİN YÖNÜ Teknolojinin Değişim Hızı Teknolojik Tekillik Özet Kendimizi Sınayalım Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Yararlanılan İnternet Adresleri

9 Önsöz Önsöz vii Sevgili öğrenciler, 21. yüzyılda, bilgi hızla artmakta ve teknoloji de giderek karmaşıklaşmakta ve yaygınlaşmaktadır. Öte yandan teknolojinin bu hızlı gelişimi, daha kısa sürede daha çok bilgi kaynağının daha çok kişi için erişilebilir olmasını da sağlamaktadır. Temel Bilgi Teknolojileri adı verilen ortamlar ise bilgisayar ve iletişim teknolojileri yardımıyla; bilginin sürdürülebilir bir şekilde üretilmesi, işlenmesi, yayılması, iletilmesi, arşivlenmesi ve depolanmasını olanak veren ortamlar haline gelmiştir. Böylece, bireyin günlük ve meslek yaşamında bilgiyi yönetmesi ve yorumlaması kolaylaşmış; küresel ve yerel düzeyde eşzamanlı ve eşzamansız iletişimi de artmıştır. Bu kitap, temel bilgi teknolojileri ve onlara özgün nitelikleri okuyucularına sunmak için hazırlanmıştır. Bu sayede, içinde yaşanılan ve giderek karmaşıklaşan bir dünyada, birey olarak nasıl daha verimli olacağımız, insan ve teknoloji bağlamında, daha iyi anlaşılacaktır. Bilgi teknolojilerinin sadece insan üzerindeki etkilerini değil; aynı zamanda aralarındaki ilişkiler de ünitelerde açıklanmıştır. Temel bilgi teknolojilerini günlük yaşamamıza bütünleştirebilmemiz için, konu hakkında daha yetkin olmamız gerekmektedir. Bu nedenle kitabın ilk bölümünde farklı işletim sistemleri gelişim tarihçeleri, özellikleri ve temel mimari yapıları açısından ayrıntılarıyla açıklanmıştır. Diğer yandan, yasal ve ahlaki açıdan herhangi bir sorunla karşılaşmamak için temel bilgi teknolojilerine ilişkin bilişim güvenliği ve bilişim etiği konularında da ayrıntılı bilgiler verilmiştir. Özellikle internet ve ağ teknolojilerinin büyük bir devinimle yayılmasıyla teknolojik yapısı karmaşıklaşan; ama bir o kadar da kullanımı kolaylaşan eşzamanlı ve eşzamansız ortamlar, bu ortamların özellikleri ve kullanım amaçları konusu da ele alınmıştır. Öğrenmenin yaşamboyu bir süreç haline dönüşmesi ve bunu sağlayan ortamlar ayrıca incelenmiştir. Bulut teknoloji ve bulut iletişim, 2015 li yıllara geldiğimizde adını sıkça duyduğumuz kavramlardır. Söz konusu bu teknolojilerin bireyin hayatındaki yerinin daha iyi anlaşılabilmesi için teknolojik özellikleri tanıtılmış, kullanım amaçları açıklanmış, bireylere ve kurumlara sağladığı yararlar tartışılmıştır. Son olarak, sanal gerçeklik ve artırılmış gerçeklik, akıllı yardımcılar ve kişisel yapay zeka, esnek ve şeffaf ekranlar gibi yeni görüntüleme aygıtları, giyilebilir cihazlar, 3 boyutlu yazıcılar, algılayıcılar, ekransız görüntüleme gibi geleceğin teknolojileri ve bunların sunduğu yeni etkileşim biçimleri ele alınmıştır. Bu kitap, farklı açılardan temel bilgi teknolojileri konusunda bilgi ve fikir sahibi olmanızı sağlayacaktır. Böylece, içinde yaşadığımız bilgi çağında, neredeyse her eve ve iş hayatına girerek küreyerel (küresel ve yerel) hale gelen bilgi ve iletişim teknolojilerinin, bireysel ve iş hayatınızı nasıl etkilediğini daha iyi anlamanıza olanak tanıyacağını umuyoruz. Mobil cihazlardaki karekod okuyucu uygulamalar ile karekodlu içeriklere ulaşabilirsiniz. Bu ders kitabında bulunan karekodlar görsel işitsel bilgilendirme amaçlıdır. Sizler sınavlarınızda sadece ders kitabında yazan bilgilerden sorumlusunuz. Editörler Prof.Dr. Gülsün EBY Yrd.Doç.Dr. M. Recep OKUR

10 TEMEL BİLGİ TEKNOLOJİLERİ-II 1Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; İşletim sistemi kavramını açıklayabilecek, İşletim sisteminin temel bileşenlerini sıralayabilecek, İşletim sistemlerinin temel görevlerini açıklayabilecek, Ticari ve açık kaynak kodlu işletim sistemlerinin farklarını ayırt edebilecek, Mobil işletim sistemlerinin özelliklerini ifade edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar İşletim Sistemi Donanım Windows Mac OS Linux Pardus Android ios Masaüstü Dosya Klasör Gezgin Açık Kaynak İçindekiler Temel Bilgi Teknolojileri-II İşletim Sistemleri GİRİŞ BİLGİSAYAR SİSTEMİNİN BİLEŞENLERİ VE İŞLETİM SİSTEMİ İŞLETİM SİSTEMİNİN TEMEL BİLEŞENLERİ VE GÖREVLERİ İŞLETİM SİSTEMİNİN TÜRLERİ MOBİL İŞLETİM SİSTEMLERİ

11 İşletim Sistemleri GİRİŞ Bilgisayar teknolojisinin devreye girmesi ve 21. yüzyıldaki hızlı gelişim eğilimi; bilgiyi kullanma, işleme ve yönetme şeklimizi değişmiştir. Bu süreçte haberleşme, arkadaşlarımızla iletişim, ticaret ve alışveriş ve bankacılık işlemlerimizi yapış şeklimiz farklılaştı. Hemen hemen hepimizin kullandığı, kullanmak zorunda olduğu bu teknolojiler, siz fark etmeden arka planda süregelen işlemler sayesinde, birçok rutin ve karmaşık işi neredeyse birkaç tıkla halletmemizi sağlıyor. Kullanıcıların bilgisayar teknolojilerinden kolayca yararlanmalarını sağlayan bu mekanizma işletim sistemi olarak adlandırılmaktadır. Bir başka deyişle işletim sistemi, bilgisayarın denetimi ve yönetiminden, temel sistem işlemlerinden ve uygulama programlarını çalıştırmaktan sorumlu olan bir sistem programıdır. İşletim sistemini metaforik bir anlatımla, hava trafik kontrolörüne benzetebiliriz. Bu kişiler hava araçlarının, havadaki ve havaalanındaki dolaşımının emniyetli ve düzenli bir şekilde işleyişini sağlamak amacıyla trafiğin tüm akışını yönetirler. Kontrolör olmadan gökyüzünde bir noktadan bir noktaya kolayca gitmenin mümkün olmadığını anlamak için, sadece birkaç dakika bir radar ekranındaki birbirinden habersiz ama birbirlerinin altından, üstünden, sağından, solundan yüzlerce km lik hızlarla geçen uçakları seyretmeniz yeterli olacaktır. Benzer şekilde, işletim sistemi olmadan da bir bilgisayarda hiçbir program çalışmayacak ve kullanıcının komutları işlemeyecektir. Temel Bilgi Teknolojileri-II dersinin bu ilk ünitesinde genel olarak bilgisayar sistemini oluşturan temel bileşenlerden önemli bir yere sahip olan işletim sistemini, kısa bir tarihçesini ve temel işlevlerini inceleyeceğiz. Bu bölümde, ayrıca dünyada yaygın kullanılmakta olan Windows, Mac OS, Linux gibi işletim sistemleri ile ulusal işletim sistemimiz Pardus u tanıyacağız. Bunların yanı sıra, artık günlük hayatımızın bir parçası olan mobil cihazların (cep telefonlarının, tabletlerin, vb.) işletim sistemlerini de göreceğiz. BİLGİSAYAR SİSTEMİNİN BİLEŞENLERİ VE İŞLETİM SİSTEMİ İşletim sistemleri, bilgisayar biliminde en temel ve kapsamlı konulardan biridir. Bu bakımdan bilgisayar sistemlerini genel olarak anlamak, işletim sisteminin rolünü kavramaya da yardımcı olacaktır. Bilgisayar en basit tanımıyla, eldeki verileri (bilgi) önceden yüklenmiş belirli programlara göre matematiksel işlemler kullanarak işleyen, sonuç çıkaran ve bu bilgileri uygun ortamlarda saklayan, istenildiğinde geri getirebilen elektronik bir cihazdır. Bilgisayar sistemi genel olarak dört birimden oluşur: Donanım, Sistem Yazılımları, Uygulama Programları ve Kullanıcılar (Şekil 1.1).

12 4 Bilgisayar Donanımı: Bir bilgisayarı oluşturan fiziksel parçaların genel adıdır. Ekran, işlemci, bellek, klavye, fare, yazıcı, tarayıcı ve benzeri elemanlar bilgisayar donanımını oluşturan parçalardır. Uygulama Programları/ Yazılımları: Özel bir amaca yönelik olarak geliştirilmiş, belli bir işi yapan veya belli bir sorunu çözen yazılımlar/programlardır. Şekil 1.1 Bir bilgisayar sistemindeki temel bileşenler Temel Bilgi Teknolojileri-II Bilgisayar donanımı merkezi işlem birimi, bellek ve Giriş/Çıkış birimleri (klavye, fare, tarayıcı, mikrofon, kamera, yazıcı, vb.) gibi bir bilgisayarı oluşturan fiziksel parçaların genel adıdır. Bir başka ifadeyle, donanım bilgisayarda gözle görülür, elle tutulur her türlü elektronik ve elektromekanik nitelikli öğelerdir. Bilgisayar üzerindeki yazılımları iki temel kategoride ele alabiliriz. Şekil 1.1 de görüldüğü gibi bunlar sistem ve uygulama yazılımlarıdır. Uygulama programları/yazılımları bilgisayarın çalışabilmesi ve istenilen işlemleri yapabilmesi için geliştirilmiş programlardır. Kişisel ve iş yaşamımızda kullandığımız tüm yazılımlar bu sınıfa girer. Bunlar metin işleme yazılımları (Word, Notepad vb.), medya oynatma programları (Windows media player, QuickTime Player, RealPlayer, vb.) internet tarayıcıları (Chrome, Firefox, Internet Explorer, Opera, Safari vb.), çizim programları (Paint, Photoshop), iletişim programları (Outlook, Skype vb.), veri tabanı sistemleri gibi herhangi bir görevi gerçekleştirmek üzere özel olarak geliştirilmiş uygulama programlarıdır. Bu programlar kullanıcıların özelleştirilmiş işlerine çözüm sağlayan yazılımlar olarak da bilinmektedir. Kullanıcı Kullanıcı Kullanıcı Kullanıcı n Medya Oynatma Programları İnternet Tarayıcı Metin İşleme Yazılımları... Çizim Programları UYGULAMA YAZILIMLARI / PROGRAMLARI SİSTEM YAZILIMLARI Üretim Sistemi ve Yardımcı/Hizmet Yazılımları DONANIM Sistem yazılımları ise bilgisayar sisteminin genel işlerinden sorumludur. Bunlar uygulama yazılımlarının çalışması için gerekli altyapıyı oluşturur. Sistem yazılımlarını, işletim sistemi ve yardımcı yazılımlar olmak üzere iki genel kategoriye ayırabiliriz. Hizmet yazılımları olarak da adlandırılan yardımcı yazılımları, işletim sistemiyle ve uygulama yazılımlarıyla karıştırmamak gerekir. Yardımcı yazılımlar, bilgisayar sistemini kurmaya yarayan ancak işletim sisteminin içinde olmayan yazılımlardır. Dosya kopyalama, disk formatlama, modemle haberleşme ve veri iletişim etkinlikleri yardımcı yazılımlar sayesinde gerçekleşir. 1 Modern bilgisayarlardaki işletim sistemine neden ihtiyaç duyulmuştur? İşletim sistemi en önemli sistem yazılımıdır ve bilgisayar sisteminin genel işlerini kontrol eden ve düzenleyen bir dizi programdır. Açıkça, işletim sistemi kullanıcı ile bilgisayarı oluşturan donanım ve yazılım nitelikli kaynaklar arasında iletişimi yönetmek ve birlikte çalışabilirliği sağlamak için platform hazırlar. Örneğin bir kullanıcı aynı anda birçok işi bir arada yapmak isteyebilir. Bir yandan bir metin yazarken bir yandan internette arama yapabilir ve bulduğu fotoğrafı kaydedip, ardından üzerinde çalıştığı yazıya bunu yerleştirmek isteyebilir ve bu sırada başka bir belgeyi de yazdırmak isteyebilir. Bütün bu

13 1. Ünite - İşletim Sistemleri 5 işlemler bilgisayar sisteminde tam bir koordinasyonla yapılır. Söz konusu koordinasyon, işletim sistemi denen yazılımlarla gerçekleştirilir. Tüm bu ve benzeri işleri yaparken işletim sistemi bilgisayar kaynaklarını en etkin ve verimli biçimde kullanmaya gayret eder. Her bir uygulamanın, merkezi işlemciden ihtiyaç duyacağı düşünme süresini tespit eder, ayarlar ve istenen işlemleri aksatmadan tamamlar. Bunun beraberinde belleği yönetirken, ekran, modem gibi harici birimlerin de çalışmalarını düzenler ve kontrol eder. İşletim sisteminin; kolay ve hızlı kullanım, kaynak verimliliği gibi ölçütlerinin yanı sıra bilgisayar ortamında saklanan verileri ve bilgileri bozulmalara karşı koruma ve izinsiz erişimleri engelleme gibi işlevleri de bulunmaktadır. Tüm bu rolleri dikkate alındığında; işletim sistemi bilgisayar açılırken hafızaya yüklenen, bilgisayar sistemini oluşturan donanım kaynakları ve yazılımı, kullanıcılar arasında kolay, hızlı, etkin ve güvenli bir biçimde paylaştıran, düzenleyen ve yöneten genel amaçlı bir sistem yazılımıdır. İŞLETİM SİSTEMİNİN TEMEL BİLEŞENLERİ VE GÖREVLERİ İşletim sisteminin üç temel bileşeni bulunur. Bunlar; kullanıcı arabirimi, çekirdek ve dosya yönetim sistemidir. Kullanıcı arabirimi Şekil 1.2 de gösterildiği gibi işletim sisteminin görünen yüzüdür. Bu bölümde kullanıcılar yapacakları işlemleri fare ve klavye gibi çevre birimleriyle komutlar vererek gerçekleştirir. Windows Mac OS Linux-Pardus İşletim Sistemi, kullanıcı, donanım ve yazılımlar arasındaki aracılık yaparak, bilgisayar sisteminin yapacağı işleri düzenleyen ve denetleyen programlar bütünüdür. İşletim sistemi İngilizce Operating System olarak adlandırıldığı için piyasadaki bazı işletim sistemlerinin isimlerinin yanında gördüğünüz OS bu ifadenin kısaltılmış formudur. Şekil 1.2 Grafiksel kullanıcı arabirimi İlk dönem bilgisayarlarda söz konusu komutlar yazılı olarak yapılıyordu. Günümüzde sesle veya ekrana dokunarak da bilgisayara komut verebiliyoruz. Bugünkü bilgisayarlarda ise kullanıcı arabirimi artık grafiksel bir arayüz formundadır. İşletim sistemini bir arabaya benzetirsek, direksiyon, vites kolu ve pedallar gibi sürücünün arabayı kumanda ettiği bölüm aracın kullanıcı arabirimidir. Çekirdek ise işletim sisteminin görünmeyen yüzü ve kalbidir. Grafiksel kullanıcı arabirimi ile bilgisayar donanımı arasındaki bu bölüm, kullanıcı arabirimi tarafından verilen komutları donanıma iletir ve yaptırılmasını sağlar. Bir diğer deyişle, çekirdek donanımla iletişim kurma işlevini üstlenir. Araba örneğinde çekirdek, arabanın motoruna benzetilebilir. İşletim sisteminin dosya yönetim sistemi ise bilgisayar sistemindeki dosyaları düzenleme ve yönetmeden sorumlu bölümdür. Bilgisayar ortamında hazırladığınız belgeler, programlar dosyalar halinde toplanır. Dosyaların isimlerinin yanı sıra birçok dosya türü bulunur ve her biri ayrı bir uzantıya sahiptir. Dosya isimleri, erişimi kolaylaştırmak amacıyla kullanıcılar tarafından verilir. Dosya uzantıları ise dosyanın hangi program tarafından açılacağını belirler. İşletim sisteminin bu temel bileşenleri kapsamında bilgisayar ve çevresindeki tüm birimleri yöneten işletim sisteminin belli başlı görevleri bulunmaktadır. Bunlar; işlem ve süreç yönetimi, bellek yönetimi, giriş-çıkış işlemleri yönetimi, dosya ve klasör yönetimi ile hata durumlarını tespit etme ve güvenlik fonksiyonu oluşturabilmedir.

14 6 Temel Bilgi Teknolojileri-II İşlem ve Süreç Yönetimi Zaman uyumu veya zaman paylaşımı olarak da adlandırılan bu işletim sistemi fonksiyonu, merkezi işlem birimi ve bellek gibi donanım kaynaklarının, uygulama programları tarafından paylaşımlı olarak kullanımına işaret eder. İşletim sistemi, uygulama programlarının belli bir sıra ve sürede çalıştırılmasını organize eder. Diyelim ki, internette gezinti yaparken, aynı anda bilgisayarınızdan müzik dinliyorsunuz ve İnternetten seçtiğiniz bir resmi yazıcıya yolluyorsunuz. Burada saydığımız üç işlemin aynı anda gerçekleştirilmesi işletim sistemi sayesinde düzenlenir ve yapılır. Örneğin resmi bastırmak için yazıcıya yolladığınızda, işletim sistemi önce bir yazıcı seçer. Ardından bilgisayara, seçilen yazıcıyı yöneten ve yazıcı sürücüsü adı verilen programı çalıştırmasını söyler. Fotoğraf yazıcıda basılırken, siz müziğinizi dinlemeye ve internette gezinmeye devam edersiniz. 2 İşletim sistemi sadece bilgisayarlara özgü bir sistem yazılımı mıdır? Bellek (Hafıza) Yönetimi İşletim sistemi, her programa yeterli sistem kaynağını ayırmakla görevlidir. Bilgisayarımızda programların ve aygıtların kullanımı için ayrılmış mekanizmalara sistem kaynağı adı verilir. Örneğin bilgisayarın belleği bir sistem kaynağıdır. Sabit disk veya işlemci üzerinde ayrılan alan bir sistem kaynağıdır. Dolayısıyla işletim sistemi aynı zamanda ana belleği de yönetir. Tüm çalışan programların, kullandıkları veri ve alan bilgileri ana bellekte tutulur. İşletim sistemi, belleğin hangi kısmının hangi program tarafından kullanıldığını, bellekteki doluluk ve boşluk oranını kesintisiz takip eder. Bu sayede bir program sonlandığında veya işlem bittiğinde bellekte kapladığı alan boşaltılıp diğer işlemlerin çalışabilmesi için yeni alan yaratılır. İşletim sistemi gerektiği zaman, ana bellek ve ikincil bellek arasında getir-götür (swap) işlemi yapar. Böylece hemen gerekli olan program ve veri ana bellekte, diğerleri diskte saklanarak toplam bellek boyutu arttırılır. Kısaca, kaynak yönetimi fonksiyonu ile işletim sistemi bilgisayardaki sistem kaynaklarının verimli ve adil bir biçimde kullanımını düzenler. Giriş-Çıkış İşlemleri Yönetimi Giriş/Çıkış birimi bilgisayarı dış dünyaya bağlar. Bu sayede, bilgisayara program ve veri yüklenebilir ve bilgisayardaki veriler dışarı alınabilir. Bilgisayara bilgi giriş ve çıkışı yapan bu birimlere çevre birimi adı verilir. Bilgisayara giriş yapan çevre birimleri klavye, tarayıcı, fare, mikrofon, kamera gibi temel bilgisayar elemanlarıdır. Çıkış birimleri ise monitör, yazıcı ve hoparlör olarak sıralanabilir. İşletim sistemi çevre birimleri ile bilgisayar arasında veri aktarım işlevini üstlenir. İşletim sistemi çevre birimlerinin çalışabilmesi için sürücü adı verilen öğeleri de bünyesinde bulundurur. Bu sayede işletim sistemi, bilgisayar ilk açıldığında makineye takılı çevre birimlerini tanır ve kontrol eder. Dosya ve Klasör Yönetimi İşletim sistemi dosyaların bir dizin ya da klasör altında toplanarak saklanması, düzenlenmesi (türü, oluşturma tarihi, değiştirme tarihi, boyutu vb.), erişimi, kopyalanması, yerinin değiştirilmesi, adının değiştirilmesi, silinmesi gibi görevleri yerine getirir. Ayrıca dosyaların ikincil bir bellekte (CD/DVD, taşınabilir disk, harici sabit disk, durağan sürücü vb.) saklanmasını görevini de işletim sistemi üstlenmiştir. Hata Bildirimi ve Güvenlik Fonksiyonu İşletim sistemi program ve donanımlarda ortaya çıkacak hata durumlarını tespit eder ve gerekirse kullanıcıyı uyarır. İşletim sisteminin güvenlik fonksiyonu birden fazla kullanıcının aynı bilgisayarı kullanması veya bilgisayar ağı ortamında kullanıcıların sistemi paylaşması

15 durumlarında devreye girer. Verilere ortak erişim sağlama durumunda, diğer kullanıcıların verileri değiştirmesi veya silmesi işletim sistemiyle engellenir. Bunu işlevsel kılabilmek için her kullanıcı aynı bilgisayara kendi tanımladığı bir kullanıcı adı ve şifre ile erişir. İşletim sistemi sayesinde aynı bilgisayarda tanımlı her kullanıcı için ayrı bir çalışma ortamı bulunur. Kısaca, işletim sisteminin güvenlik fonksiyonu, başka kullanıcılar tarafından bilinçli ya da bilinçsiz olarak programların/dosyaların kullanılmasını, silinmesini veya bozulmasını önler. İŞLETİM SİSTEMİNİN TÜRLERİ İşletim sistemi türlerini üç açıdan ele alacağız. Bunlardan ilki bilgisayarın tarihsel gelişimine göre, ikincisi kullanım amacına göre ve üçüncüsü de ürün ailesine göre yapılan sınıflandırmaları esas alır (Şekil 1.3). 1. Ünite - İşletim Sistemleri 7 İşletim Sistemi Türleri Şekil 1.3 İşletim sistemi türleri Tarihsel Gelişime Göre I. Nesil ( ) II. Nesil ( ) III. Nesil ( ) IV. Nesil ( ) V. Nesil ( ) VI. Nesil ( ) Kullanım Amacına Göre Sunucu İşletim Sistemleri Masaüstü İşletim Sistemleri Mobil İşletim Sistemleri Diğer İşletim Sistemleri Ürün Ailesine Göre Ticari (kapalı kaynak kodlu) İşletim Sistemleri Windows Mac OS Açık Kaynak Kodlu İşletim Sistemleri Linux Tarihsel Gelişimine Göre İşletim Sistemleri İşletim sistemleri günümüzde bilgisayar teknolojilerinin gelişmesiyle birlikte çeşitlilik kazanmıştır. Bilgisayarın tarihçesine baktığımızda, işletim sistemlerinin de beraberinde nasıl bir gelişim sergilediğini görebiliriz. Bilgisayarların gelişim dönemi genel olarak altı nesilde ele alınmaktadır (Şekil 1.4). I. Nesil (Mekanik ve Elektromekanik) Bilgisayarlar ( ) III. Nesil (Transistörlü) Bilgisayarlar ( ) V. Nesil (Mikroişlemcili) Bilgisayarlar- Kişisel Bilgisayarlar ( ) Şekil 1.4 Bilgisayarların ve işletim sistemlerinin tarihsel gelişimi II. Nesil (Vakum Tüplü) Bilgisayarlar ( ) IV. Nesil (Entegre Devreli) Bilgisayarlar ( ) VI. Nesil (Yapay Zekalı) Bilgisayarlar ( )

16 8 Algoritma: Matematik ve bilgisayar bilimlerinde bir işi yapmak veya bir problemi çözmek için başlangıcından sonuna kadar ayrıntılı biçimde yazılan işlemler/ yollar kümesidir. Temel Bilgi Teknolojileri-II Birinci Nesil, yılları arasında çok uzun bir zaman dilimini içine alan mekanik ve elektromekanik bilgisayar dönemidir. Basit hesap makinesi, programlanabilir hesap makinesi, analog bilgisayarlar gibi birçok hesaplama cihazlarının icadına şahitlik eden üç asırlık bu dönemin ardından, 20. Yüzyılın ikinci yarısında II. Nesil İşletim Sistemleri dönemi başlamıştır yılları arasına rastlayan bu evre ilk sayısal elektronik bilgisayarın geliştirildiği ve kullanıldığı dönem olarak bilinmektedir. Amerikalı elektrik mühendisi John Presper Erkert, ENIAC (Elektronik Sayısal Doğrulayıcı ve Bilgisayar) adını verdiği genel amaçlı ilk elektronik bilgisayarı 1943 te geliştirmeye başlamıştır. Bu cihaz, ABD Ordusu nun top atışları hesaplamalarına yardımcı olması için silahlı kuvvetlerin desteği ile Pennsylvania Üniversitesinde 4 yıl gibi bir sürede gizli olarak geliştirilmiştir. ENIAC, 30 ton ağırlığında, 167 metrekarelik bir odayı dolduran boyutlarda, içinde yaklaşık vakumlu tüp bulunan, çalışmak için watt enerjiye ihtiyaç duyan, saniyede işlem yapabilen ve yalnızca 80 karaktere eş veri saklayabilen devasa bir cihazdı yılında tam performansla çalışmaya başlatılan ENIAC, altı kadın operatör tarafından programlanıyordu. Programla yönetimi ise Şekil 1.5 te görüldüğü gibi elle takılıp çıkarılan fişler, kablolar ve kumanda edilen düğmelerden oluşuyordu. ENIAC, II. Dünya Savaşı sonrasında 1955 yılına kadar atom enerjisi hesaplamalarında, hava tahminlerinde, kozmik ışın çalışmalarında, rastgele sayı üretmede, rüzgâr tüneli tasarımı gibi daha birçok bilimsel araştırmada kullanılmıştır. Bilgisayarın gelişim tarihine baktığımızda II. Dünya Savaşı sırasında Alman şifrelerinin kırılmasında gizli bir proje olarak Alan Mathison Turing yönetiminde bir ekip tarafından geliştirilen Turing makinesi algoritma tarifiyle ilk bilgisayarların kavramsal temelini oluşturduğu söylenmektedir. Öte yandan söz konusu makina sadece bir işi (kod kırmak) yapmak üzere odaklandığı için tam anlamıyla ilk bilgisayar olarak adlandırılması hatalı olacaktır. Şekil 1.5 Birinci kuşak işletim sistemleri - ENIAC yıllarını kapsayan III. Nesil İşletim Sistemlerinde işlemci olarak artık vakumlu tüplerin yerini 1947 de Amerika da Bell laboratuvarlarında geliştirilen transistörler aldı. Bununla birlikte bilgisayarın hacmi küçüldü, hızı arttı, enerji kullanımı azaldı ve dolayısıyla maliyeti düştü. Bu dönemdeki ilk bilgisayarlar, bir önceki döneme benzer şekilde ABD askeri amaçlı üretilmiştir. İlk işletim sistemlerinin ortaya çıkışı da bu döneme rastlar yıllarını kapsayan IV. Nesil İşletim Sistemi yüzlerce transistörün birleşimi olarak tarif edilebilecek entegre devrelerin kullanıldığı bir dönemdir. İlk merkezi işlem birimi bu dönemde yapıldı. Bu dönemdeki en önemli yenilik, çoklu programlama kavramının ortaya atılmasıdır. Önceki dönemlerde kullanılan basit işletim sistemlerinde, bellekte aynı anda sadece bir programın çalışmasına izin verilirdi. İkinci bir programı çalıştırmak için öncelikle bellekte bulunan ilk program silinmeli ve boşalan alana ikinci program yüklenmeliydi. Çoklu programlama sayesinde bilgisayarın belleği birden fazla bölüme ayrıl-

17 mış ve her bölümde başka işin yapılması sağlanmıştır. Bir başka deyişle artık bilgisayar sistemi aynı anda birden fazla problemi çözebilen daha akıllı bir cihaza dönüşmüştür. Aynı zamanda bu kuşakta düşük maliyetle yüksek güvenirlik de sağlanmaya başlandı dönemi olan V. Nesil İşletim Sistemlerinde ise birçok entegre devrenin birleşip küçültülmüş hali olan mikroçiplerin kullanıldığı modern bilgisayarlar geliştirildi. Mikroişlemciler sayesinde bu dönemde, işletim sistemi daha hızlı çalışmaya başladı ve daha fazla program ve bilgi depolayabilen disk ve CD ler kullanıldı. Bilgisayarlar fiziksel anlamda küçüldü ve taşınabilir boyutlara ulaştı. Aynı zamanda bilgisayarlar arası iletişimi sağlayan ağ sistemleri de bu kuşakta popüler bir kavram olarak ortaya çıktı. Bir sonraki kuşakta hakim olan yapay zeka kavramı da yine bu dönemde duyulmaya başlanmıştır. VI. Nesil olarak adlandırılan bugün de içinde olduğumuz 1990 ve sonrası, kendi kendini denetleyebilen, akıllı ve insanla tam bir uyum içerisinde olabilen zeki makineler, bir diğer deyişle yapay zeka dönemidir. Bilgisayar sisteminde popüler bir araştırma konusu olan yapay zeka, ideal tanımıyla; insan zekâsına özgü olan, algılama, öğrenme, fikir yürütme, problem çözme, iletişim kurma, çıkarsama yapma ve karar verme gibi üst bilişsel işlevleri veya otonom davranışları sergilemesi beklenen yapay bir işletim sistemidir. Bu kuşak bilgisayarlardan beklenen; üretkenliği en üst düzeylere çıkarmak, insanlığın sorunlarına pratik çareler bulmak, toplumsal huzur ve güveni sağlamak gibi hedeflerdir. Bugün birçok bilimsel araştırmaya konu olan yapay zeka bilim kurgu filmlerin de popüler konusu haline gelmiştir. Fizikçi ve kozmolog Stephen Hawking in yapay zekanın, insan zekasının nasıl önüne geçeceğine ilişkin görüşlerini web sitesinden okuyabilirsiniz. Kullanım Amacına Göre İşletim Sistemleri İşletim sistemleri kullanım amaçlarına göre sunucu, masaüstü, mobil ve diğer işletim sistemleri olmak üzere dört ana başlıkta incelenebilir. Sunucu İşletim Sistemleri Herhangi bir ağ üzerinde bir programı veya bir bilgiyi aynı anda farklı birçok kullanıcıya, sisteme paylaştıran ve dağıtan donanım veya yazılıma sunucu (İngilizce- Server) adı verilir. Güçlü donanım özelliklerine sahip olan sunucular bir bilgisayar ağına bağlı olarak hizmet verirler. Örneğin Microsoft firması tarafından geliştirilen Windows NT, Windows 2000 Server, Windows 2003 Server ve Windows 2008 Server sunucu tipi işletim sistemlerine örnek olarak verilebilir. Masaüstü İşletim Sistemleri Masaüstü veya dizüstü bilgisayarlarda kişisel amaçlar için kullanılmak üzere geliştirilmiş işletim sistemleridir. Ürün ailesi bölümünde detaylı olarak tanıyacağımız Windows ve Mac OS işletim sistemlerinin bazı sürümleri bu gruba örnek olarak verilebilir. 1. Ünite - İşletim Sistemleri 9 Sunucu ile masaüstü işletim sistemleri arasındaki temel farklar nelerdir? Mobil İşletim Sistemleri Akıllı telefon, tablet bilgisayar, kişisel dijital yardımcılar (Personal Digital Assistant-PDA) gibi taşınabilir cihazlar için geliştirilmiş işletim sistemleri, mobil işletim sistemleri olarak adlandırılmaktadır. Günümüzde hızla gelişen ve kapsamı genişleyen mobil işletim sistemlerinden en çok kullanılan ve yaygın olanlar arasında Android ve ios örnek olarak verilebilir. Adı geçen bu sistemlere ünitenin sonunda tekrar değinilecektir. 3

18 10 Temel Bilgi Teknolojileri-II Diğer İşletim Sistemleri Günlük hayatımızda kullandığımız her elektronik cihazda karmaşık bir işletim sistemi olmayabileceği gibi işletim sistemleri sadece bilgisayarlara da özgü değildir. Örneğin; fotokopi makinesi, hesap makineleri, klima, çamaşır makinesi, televizyon, mikro dalga fırınlar ve DVD oynatıcı/kaydedici, dijital uydu alıcılar gibi birçok elektronik cihazda işletim sistemi yerine gömülü sistem adı verilen özel amaçları yerine getirmek üzere tasarlanmış entegre sistemler bulunur. Gömülü sistemler genellikle daha büyük bir sistemin içinde gömülü olarak çalışırlar. Bu sistemler işletim sisteminin tersine belirgin bir amaç için geliştirilmiş yazılımlardır ve uzun süre hatasız bir şekilde çalışacağı varsayılan donanımların içinde yer alır. Bu nedenle, gömülü sistem içindeki yazılımlar, kişisel bilgisayar içindekilerle karşılaştırıldığında daha bir titizlikle geliştirilip test edilir. Örneğin bir çamaşır makinesinde, birçok mekanik bölüm olmasının yanı sıra tüm bunları kontrol eden bir veya birden fazla mikrodenetleyici tabanlı sistem bulunur. Bunlar cihazın beynini oluşturan ve kullanıcıların basit birkaç komutuyla harekete geçen sistemlerdir. Bu sistemlerde aynı işletim sistemleri gibi girdi ve çıktılar bellidir ama daha az karmaşıktır. Örneğin; basit banka işlemlerini yürüttüğümüz bir ATM cihazında kart okuyucu ve tuş takımı sistemin girdi birimlerini, ekran, yazıcı (makbuz işlemleri) ve parayı aldığımız veya verdiğimiz bölüm sistemin çıktı birimlerini oluşturur. Bu düzeydeki bir cihaz her zaman belli sayıdaki işlemleri yapmak için geliştirilmiştir. Diğer taraftan daha üst düzey ve karmaşık işlemleri yerine getirmek için daha önce de açıklandığı gibi mikroişlemciler geliştirilmiştir. Ürün Ailesine Göre İşletim Sistemleri Günümüzde kişisel bilgisayar alanında çok farklı işletim sistemleri kullanılmaktadır. Bunların belli başlıları patentli ve tescilli ticari bir marka olup, kullanımları lisansa tabidir. Örneğin Microsoft firması tarafından geliştirilen, IBM uyumlu PC lerde kullanılan Windows ve Apple firmasının Macintosh için geliştirdiği Mac OS en yaygın kullanımı olan ticari (kapalı kaynak kodlu) işletim sistemleridir. Diğer taraftan gönüllü kişiler ile firmaların ortaklaşa geliştirdiği açık kaynak kodlu, özgür ve ücretsiz (teknik destek hariç) işletim sistemleri de mevcuttur. Linux bu işletim sistem sistemlerinden biridir. Hem ticari hem de açık kaynak kodlu işletim sistemlerinin zaman içerisinde piyasaya farklı sürümleri çıkmıştır. Şekil 1.6 da adı geçen bu üç popüler işletim sisteminin yılları arasında masaüstü bilgisayar pazar payları karşılaştırmalı olarak sunulmuştur. Şekil 1.6 İşletim sistemlerinin pazar paylarındaki değişim trendi Kaynak: Netmarketshare in 6 yıllık (Ocak 2010-Mayıs 2015) istatistikleri konsolide edilerek grafiklendirilmiştir. Pazar Payı (%) (Win ve Mac) 100,00 90,00 80,00 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00 93,73 93,06 92,02 91,34 91,27 91,23 1,55 1,51 1,38 1,16 1,00 1,05 5,25 5,87 6,81 7,27 7,17 7, ,80 1,60 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 Pazar Payı (%) (Linux) Windows Mac Linux

19 Görüldüğü gibi Windows açık ara farkla pazar payının %90 dan fazlasını elinde tutmaktadır. İkinci sıradaki Mac OS ise masaüstü bilgisayarlarda 2010 yılından bu yana yaklaşık %2 lik bir artışla teknoloji piyasasında yerini korumaktadır. Linux işletim sistemi ise artan kullanım eğilimine karşın yine de düşük bir pazar payına sahiptir. Şimdi genel hatlarıyla bu üç işletim sistemini ve temel bileşenlerini tanıyalım. Ticari (Kapalı Kaynak Kodlu) İşletim Sistemleri Windows İşletim sistemleri içinde bugün pazar payının neredeyse %90-98 ini elinde tutan Windows kişisel bilgisayarlarda en çok tercih edilen işletim sistemidir. Windows ilk olarak 1981 yılında Microsoft firması tarafından piyasaya PC uyumlu MS-DOS (Microsoft Disk Operating System) (Windows 1.0, 2.0, 2.1x, 3.0, 3.x, vb.) işletim sistemi olarak tanıtıldı. Zamanla MS-DOS yerini yeni nesil Windows işletim sistemine (Windows 95 ve 98, XP, Vista, Windows 7 vb.) bırakmıştır. 1. Ünite - İşletim Sistemleri 11 Açık ve kapalı kaynak kodlu işletim sistemleri arasındaki temel farklılıklar nelerdir? 4 Bu ünitede Windows 7 masaüstü ortamı ve işlemleri tanıtılacaktır. Windows işletim sistemini anlatırken sıkça kullanacağımız kavram ve yönergeler aşağıda tanımlanmıştır: İmleç (Fare işaretçisi): Masaüstü bilgisayarda farenin ya da dizüstü bilgisayarlarda dokunmatik yüzeyin, bilgisayar ekranındaki hareketlerini gösteren işaretçidir. Genellikle bu imleç ok veya el şeklinde olabilir. Tıklama: Farenin sol tuşuna basılmasını ifade eder. Sağ Tıklama: Farenin sağ tuşuna basılmasını ifade eder. Çift Tıklama: Hızlı bir biçimde farenin sol tuşuna art arda iki kez basılmasıdır. Sürükleme: Sol fare düğmesini basılı tutarak fare imlecini hareket ettirmektedir. Masaüstü Bileşenleri Bilgisayarı çalıştırdığınızda belli bir süre sonra Şekil 1.7 de gösterilen açılış ekranıyla karşılaşırsınız. Bu ekranda bilgisayarda tanımlı kullanıcı(lar) listelenir. Kullanıcı, varsa şifresi ile yoksa doğrudan giriş yaptığında karşısına masaüstü ortamı gelecektir. Masaüstü, işletim sisteminin kullanıcı ile etkileşime girdiği görsel bir arabirim ortamıdır. Masaüstü sayesinde kullanıcı bilgisayar ortamında yapmak istediği temel işlemleri gerçekleştirme fırsatı bulur. Bu ortamı gerçek hayatta fiziksel bir zemine söz gelimi bir ofis masasına benzetebilirsiniz. Masanızı çalışma esnasında ihtiyacınız duyacağınız araç-gereçlerle (kalem, not defteri, klasör, dosya, kitaplar, vs.) donattığınızı düşünün. Masa üstünüzü istediğiniz biçimde özelleştirebilir ve düzenleyebilirsiniz. Windows masaüstü ortamı da bilgisayar içindeki programlara (Office, internet, vb.) ulaşabildiğiniz kısa yolların bulunduğu, klasör ve dosyalar oluşturabildiğiniz veya bunları düzenleyebileceğiniz menülerden oluşan bir ortam sağlar. Windows kelimesi İngilizcede Pencereler anlamına gelmektedir. Şekil 1.7 Windows açılış ekranı Masaüstü: Bilgisayarda kurulu programların çalıştırıldığı, kısayolların, klasörlerin, belgelerin ve diğer nesnelerin bulunduğu ortamdır.

20 12 Temel Bilgi Teknolojileri-II Masaüstünün temel bileşenleri; masaüstü simgeleri, görev çubuğu ve bileşenleri ile başlat menüsünden oluşur (Şekil 1.8). Şimdi bu bölümleri sırasıyla tanıyalım. Masaüstü simgeleri: Bu simgeler arasında bilgisayarda yüklü programlar, programlara ait kısayollar, klasör ve dosyalar bulunur. Ayrıca geri dönüşüm kutusu da masaüstü simgelerinden biridir. Masaüstündeki simgelerin yerlerini değiştirebilirsiniz. Konumunu değiştirmek istediğiniz simgenin üzerine gelip fareye sol tıklayıp sürükle/bırak yöntemiyle masaüstünde istediğiniz bir yere taşıyabilirsiniz. 5 Bir işletim sistemi genel olarak nasıl çalışır? Şekil 1.8 Masaüstü bileşenleri MASAÜSTÜ SİMGELERİ Program Kısayolu Geri Dönüşüm Kutusu BAŞLAT MENÜSÜ Hızlı başlat menüsü Çalışan programların simgeleri GÖREV ÇUBUĞU Bildirim alanı Görev çubuğu: Masaüstünde ekranın alt tarafı boyunca uzanan bölüm, görev çubuğu olarak adlandırılır (Şekil 1.9). Bu alan; başlat ve hızlı başlat menülerini, bilgisayarda o an çalışan programlara ait pencereleri ve sağ alt köşedeki bildirim alanını kapsar. Şekil 1.9 Görev çubuğu Görev çubuğuna sağ tıkladığınızda açılan menüde ilk seçenek araç çubuklarıdır (Şekil 1.10). Bu komut seçili olan öğelerin görev çubuğu üzerinde görünmesini sağlar. Araç çubuklarının altında yer alan üç komut pencereleri basamakla/üst üste göster/yan yana göster seçenekleri bilgisayarda açık olan programların ekranda nasıl görüneceğini belirler. Masaüstünü göster seçeneği o anda bilgisayarda açık olan tüm programları görev çubuğuna atarak masaüstünün görünmesini sağlar. Görev çubuğunun yeri istenirse değiştirilebilir. Bunun için görev çubuğunun boş bir yerine imleci getirip sol tuşa basılı tutularak

21 ekran istenen kenarına sürüklenir ve bırakılır. Yalnız bu değişimi yapabilmek için görev çubuğunun kilitli olmaması gerekir. Bu seçeneği kaldırmak için görev çubuğunun boş bir noktasına gelip sağ tıklayın, açılan menüden görev çubuğunun kilitli olup olmadığını kontrol edebilirsiniz. Son olarak özellikler seçeneği tıklandığında denetim masası altında bulunan Görev çubuğu ve başlat menüsü özellikleri ekranı açılır. 1. Ünite - İşletim Sistemleri 13 Şekil 1.10 Görev çubuğuna sağ tıklama Bilgisayar sisteminde herhangi bir simgenin neyi ifade ettiğini her zaman bilemeyebilirsiniz. Bunu öğrenmek için imleci simgenin üzerine getirip bir-iki saniye tıklamadan beklediğinizde simgenin açıklaması üzerinde belirecektir. Pencereler: Windows işletim sisteminde herhangi bir programı, dosyayı veya klasörü açtığınızda isminden de anlaşılacağı gibi ekranda her seferinde bir pencere açılır. Şekil 1.11 de bir kelime işlemci (Word) belge penceresi görüyorsunuz. Bir pencerenin çevresini sınırlayan dört çizgiye kenarlık adı verilir. İmleci bu kenarlıklardan herhangi birine getirdiğinizde imleç çift yönlü ok görünümüne geçecektir. Bu konumdayken fareye tıklayıp basılı tutarak çoğu pencerenin büyüklüğünü ayarlamak mümkündür. Üst kenarın hemen altında, belgenin ve programın adının ve/veya simgesinin yer aldığı bölüm başlık çubuğu olarak isimlendirilir. Başlık çubuğunun sağ üst köşesindeki simgeler, soldan sağa sırasıyla yardım düğmesi (?), şerit görüntüleme seçenekleri, pencereyi simge durumuna küçültme, ekranı bütünüyle kaplamaönceki boyut ve pencereyi kapatma seçenekleridir. Bir pencereyi tamamen kapatmak istemiyorsak, simge durumuna küçült seçeneğini tıklayarak simgenin görev çubuğuna inmesini sağlarız. Görev çubuğundaki simgeye tıkladığınızda ise pencereyi tekrar eski durumuna getirebilir yani etkin kılabilirsiniz. Ekranı kapla düğmesine tıkladığınızda, pencere tüm masaüstünü kaplayacaktır. Önceki boyut düğmesi ise pencereyi orta büyüklükte masaüstüne yerleştirir. Bu durumda masaüstünün geri kalan kısmını ve diğer simgeleri görebilirsiniz. Belge ya da klasörü kapatmak ya da bir programı sonlandırmak için çarpı (X) işaretini tıklamalısınız. Herhangi bir programın penceresini kapatmanın bir yolu da klavyede Alt ve F4 tuşlarına birlikte basmaktır. Yalnız bunu yapmadan önce çalıştığınız belgeyi kaydetmeyi unutmayınız. Belgeyle başlık çubuğunun altında yer alan bölüm menü çubuğu olarak adlandırılır. Program komutlarına erişim, menü çubuğundan sağlanır. Menü çubuğunun altında programın yaygın olarak kullandığı komutları fare tıklaması ile çalıştırmaya yönelik bir dizi düğme bulunur. Bu bölüm araç çubuğu olarak adlandırılır. Araç çubuğunda biçimlendirme, çizim ve tablo gibi araçlara ilişkin komutlar bulunur.

22 14 Temel Bilgi Teknolojileri-II Şekil 1.11 Kelime işlemci penceresi Başlık Çubuğu Menü Çubuğu Araç Çubuğu Yatay Cetvel Dikey Kaydırma Çubuğu Dikey Cetvel Yatay Kaydırma Çubuğu Durum Çubuğu Yakınlaştırma Ayarı Pencerenin en altında ve görev çubuğunun üstünde kelime işlemci ile ilgili bilgilerin bulunduğu durum çubuğu yer alır. Örneğin; bir kelime işlemci penceresinin durum çubuğunda, sayfa numarası, sözcük sayımı, dil seçeneği, yakınlaştırma ayarı gibi bilgiler bulunur. Yakınlaştırma ayarını üzerinde (+) ve (-) işaretlerini tıklayarak çalıştığınız belgedeki sayfaların görünümünü yakınlaştırıp uzaklaştırabilirsiniz. Bir pencere içeriği ekranda tam olarak görüntülenmeyebilir. Örneğin; belgeyi yakınlaştırma ayarını kullanarak büyüttüğünüz durumda pencerenin sağ kenarına dikey kaydırma çubuğu eklenir. Pencere masaüstünü kaplayacak kadar geniş olmadığında da kaydırma çubuğu eklenir. Benzer şekilde pencere yeterince geniş olmadığında pencerenin alt kenarında kaydırma çubuğu belirir. Şekil 1.11 de yatay ve dikey kaydırma çubukları gösterilmektedir. Kaydırma çubuklarının sağ ve sol oklarını tıklayarak, belge içinde aşağı-yukarı ve sola-sağa dolaşabilirsiniz. Açtığınız her öğenin simgesini görev çubuğunda yan yana görebilirsiniz. Şekil 1.8 de çalışan programların simgeleri olarak adlandırılan bu bölüm başlat (varsa hızlı başlat menüsü) ile bildirim alanı arasında kalan bilgisayarda açık pencereleri gösteren kısımdır. Bir programa ait birden fazla belge açtığınızda ise aynı simgenin açılan belge sayısı kadar dikey olarak üst üste dizildiğini göreceksiniz. İmleci simgenin üzerine getirdiğinizde belgelerin o an açık sayfaları yan yana görüntülenecektir. Bildirim alanı: Görev çubuğunun sağ köşesinde bilgisayarı açtığınızda aktif hale gelen yerleşik uygulamalara ait semboller bulunur. Şekil 1.12 de bildirim alanı (a) olarak adlandırılan bu bölümde gizli simgeler (antivirüs programı, grafik özellikleri, işletim sistemi güncelleme uyarısı vb.) ağa bağlanma durumu (ağ ve paylaşım merkezi), klavye düzeni, dizüstü bilgisayaralar için batarya (şarj) durumu, ses ayarları (b), işlem merkezi, tarih ve saat (c) bulunur. Bu sembollerin üzerine fare imleci ile gelip, tıkladığınızda sembol içeriği düzenlenebilir.

23 1. Ünite - İşletim Sistemleri 15 Şekil 1.12 Bildirim alanı ve bazı öğeler (a) (b) (c) Bildirim alanındaki bayrak sembolü, bilgisayardaki sorunlara ilişkin çözümleri gösteren iletileri içermektedir. Bu sembole sol tıkladığınızda işletim sisteminin güncelleme ayarları ve yedekleme gibi sisteme ilişkin güvenlik ve bakım durumu öğrenilebilir. Güncelleme ile işletim sistemindeki mevcut hatalar düzeltilir, yeni sürücüler bilgisayara tanıtılır ve işletim sisteminin performansı iyileştirilir. Bu nedenle, işletim sistemi, üreticilerinin önerdiği aralıklarla güncellenmelidir. Güncelleme ancak bilgisayara internet erişimi varken yapılabilir. Güncelleme seçeneği tıklandığında önerilen güncelleme yazılımı üreticiden bilgisayara aktarılır ve otomatik olarak kurularak, çalıştırılır. Hızlı başlat menüsü: Kullanıcıların kendilerine göre özelleştirdikleri bir alandır. Kullanıcılar en sık kullandıkları programların simgelerini, başlat menüsünden seçip, sürükleyerek bu alana bırakabilir. Kullanıcılar hızlı başlat menüsünü isterse hiç oluşturmayabilir. Geri dönüşüm kutusu: Geri dönüşüm kutusu silinen dosya ve/veya klasörlerin geçici olarak depolandığı özel bir klasördür. Geri dönüşüm kutusundaki öğeleri tamamen silmek için fareye sağ tıklayarak Geri dönüşüm kutusunu boşalt demeniz yeterli olacaktır. Yanlışlıkla silinen bir öğeyi geri almak için ise geri dönüşüm kutusuna girip, öğeyi seçerek Bu öğeyi geri yükle sekmesine tıklamanız gerekir. Böylece, öğe daha önceden ait olduğu konuma geri taşınır. Başlat menüsü: Başlat menüsü, bilgisayarda kurulu programlardan birini çalıştırmaya veya bunlarla ilgili farklı seçenekleri görüntülemeye, klasör veya belgeleri aramaya yarayan bölümdür. Bu bölüm ayrıca Windows işletim sistemi fonksiyonlarına erişebileceğiniz menüdür. Şekil 1.8 de masaüstünüzün sol alt bölümündeki Windows logo tuşu, başlat düğmesidir. Başlat menüsü görüntülenmediği durumlarda ya da kısa yoldan bu menüye ulaşmak istediğinizde, klavyedeki Ctrl ve Esc tuşlarına aynı anda basmanız yeterli olacaktır. Şekil 1.13 te görüldüğü gibi başlat menüsü iki sütundan oluşmaktadır. Sol tarafta sık kullanılan programların simgeleri sıralanmıştır. Menünün sağ tarafında ise kullanıcının temel klasörleri (resim, müzik ve belge) ile bilgisayarın denetim masası, aygıt ve yazıcılar, yardım destek bölümlerine ulaşabilirsiniz. Sağ üst köşede kullanıcı resmi yer alır. Resmin üstüne tıklayarak kullanıcı hesabınıza ilişkin özellikleri görüntüleyebilir, gerekli düzenlemeleri (açılış şifresi verme, kullanıcı adı ve resmi seçme vb.) yapabilirsiniz. Menünün sol sütununda yer alan programlardan herhangi birinin üstüne imleci getirdiğinizde sağ sütunda bu kez o programda en son çalışılan dosyalar görüntülenecektir. Sol sütunun en altında program ve dosyaları ara kutusu yer almaktadır. Çalıştırılmak istenen programın ismini bu bölüme yazmak yeterlidir. Ayrıca yerini bulamadığınız bir dosyayı anahtar sözcükler kullanarak bu bölümde arayabilirsiniz.