TÜRKIYE'DE VERGI SORUNU ÜZERiNDE

Transkript

1 TÜRKIYE'DE VERGI SORUNU ÜZERiNDE DÜŞÜNCELER VE ÖNERILER İlhan ÖZER GİRİŞ tnkemizde, a~ır vergi ta~ki altında kalan geur guruplannın sık sık şikayetlerim duymaktayız. Bazı yıllar; geur vergisinde asgari geçim indirimi ve vergi tarifesi, gider vergilerinin sanayi üzerindeki a~ır etklleri, servet vergilerinin yeni bir gelir da~ılımı fonksiyonunu ifa etmemesi, mükelleflerle vergi yönetiminin llişkllerlnin geuştirilmesl. mahalu idarelerin özellikle belediyelerin vergi kaynaklanndan yoksun bulunuşu ve nihayet vergi kaçakçılı~ı Türk basınını, vergi ödeyen vatandaşı ve vergiidares1n1 en fazla meşgul eden konular olmuştur. Bu kısa araştırmada şu soruların cevaplan aranmaktadır. 1 - Vergileri gerçekten kimler ödtlyor, kimler yükleniyar? 2 - Vergilemede ekonomik ve sosyal gelişmelerle parele111k sallanmış mıdır? 3 - Vergi politikası - vergi reformu ve vergi idaresi üçlü ilişkilerinde meydana gelen karışıklıklar nasıl düzelacekti,r? 4 - Enfl4syon olayının vergllere ne gibi etkileri olmaktadır? 5 - Vasıtalı vergllerin a~ırlı~ını hangi geur gurupları hissediyor? 6 - Gelir Vergisinden şikayetler nelerdir? 7 - Tüketim Vergllert nasıl islah edilecektir, Katma De~er Vergisln1n başarı şansı nedir? 8 - Servetlerden alınan vergiler, ülke çapında servet dengesizuklerinı giderme~e yeterli midir? 9 - Mahalli İdarelerin gelir yetersizlltı sorunu nasıl çözomlenecektir?

2 TÜRKİYE'DE VERGİ SORUNU ÜZERİNDE DÜŞÜNCELER 85. ıo...:... Vergi idaresi ile mükellef.arasındaki ilişkierde musbet gelipıe ne şekilde sağlanacaktır? ıı - Vergi kaçakçılığı ile mucadelede başarılı olabilmenin yöntemleri nelerdir?.bütün bu sorularm cevaplarmı bu kısa etüdde bulmak mümkün olabilecektir. Hemenbellrtn;ıeliyizki, vergi kanunlarını.uygulayanlar evergi memurlarıııdır; vergi kanunlarma uyanlar ise «vergi mükellefb durumunda olan şahıslardır. Bunların insani zaafları olduğu gözden uzak tutulmamalıdır, Vergı Sistemimizin Tahİlli' ve Ba Sistemde Glinılen Dengeslt:llJder : Türk Vergi Sisteminde yer alan «vergi gelirler b başlıca ayn1maktadır. 5 ana bölüme ı - Gelirden alınan vergiler 2 -.Servetten alman vergiler 3 - Mallardan alman vergiler 4..:..- Hizmetlerden.aılnan vergiler 5 - Dış Ticaretten alman vergiler,bu ana bölümler de kendi içlerinde alt bölümlere ayrılmıştır. Örneğin, Gelirden alınan vergiler (Gelir Vergisi. Kurumlar Vergisi, Gayrimenkul Kıymet Artışı Vergisi.Mali Denge VergiSi) bölümlerine, Mallardan alınan verguer.(dahilde Alınan İstihsal Vergisi, Tekel Vergileri. İşletme Vergisi, Şeker İstihlak Vergisi, Taşıt ve EmUik Alım Vergileri) bölümlerine, Hizme.tlerden alınan vergiler (Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi, Nakliyat ve P.T.T. Hizmetleri Vergileri. Bina İnşaat Ve.rgisi. Damga Vergisi ve Harçlaı) bölümlerine. Dış Ticaretten alınan vergller (Gümrük Vergisi. Akaryakıt verg\leri, lthalde Alınan İstihsal. Vergisi. İthalat Damga Vergisi, Rıhtım Resmi ve Dış Seyahat Harcamaları VergiSi) bölümlerine ayrtlmaktadır. Hemen belirtmek gerekir ki. Konsolide Bütçe Gelirleri içinde «vergi gelirlerbnin nisbi öneml % 85 civarındadır. Vergi dışıgelirler % 7-8. özelgelirler ve fonlar % 6-10, ıtatına Bütçeli öz gelirleri % 2-3 oranmda yer almaktadır. İdarelerin Bütün vergi sistemi topluca gözden. geçirildiğinde dikkati çeken hususlar şunlardır : a -- Türk Vergi Sisteminde verimli vergi kaynakları olduğu gibi. verimsiz kaynaklar da vardır. Örneğin, Gelir Vergisi. İstihsal Vergisi. Gümrük: Vergisi vertmll ktynaklardandır.

3 86 AMME İbAt\EStD:QtRCtSt Bunamukahn, GayrImenkul Kıymet Artışı Vergisi, Motorlu İtaraTaşıtları Vergisi. Veraset ve İntikal Vergisi. İşletme Vergisi, Nakliyat Vergi&i. PTT Hizmetleri Vergisi. Bina İnşaat Vergisi, Spor-Toto Vergisi, Tek ve Maktu Vergı ve Rıhtım Resmi hiç bir zaman önemli vergi haşılatı getlrememiştir. b - Vergi Sistemine 1970 yılında yeni adlarla bazı vergiler dahu olmuş, fakat bu verguer bir türlü yerleş~mem1ş. benimsenememiş, verlm11 hale dönüşememiştir. c - Sistemin «vasıtalı ve vasıtasız vergiler:. ayınmı içinde incelenmesi haunde, hala vasıtalı vergilerin % 60 ağırlıklarının olduğu görümekte-) dir. Bu vergiler, tüketim mallarından ve hizmetlerden alınmakta ve genellikle geliri az gurupları ağır vergi yükü altında tutmaktadır. d - Nihayet, mükellef adetlerine göre yapılan bir tahlile göre. birçok verginin son derece az mükellefi bulunduğu dikkatleri çekmektedir. A - VERGİ POLİTİKASI - VERGİ REFORMU - VERGİ İDARESİ KARL.. ŞIKLIGI Türk Vergi Sisteminin en büyük hatasıni. vergi politikasının ve vergi reformlarının, «vergi idaresb tarafından hazırlanmasında aramalıd!r. Vergi Idaresi, büyük bir hizmet yükü altında bunaimış d,urumda iken, vergi politikasının çizilmesinde, vergi reformlarının yapılmasında nasıl söz sahibi olabilir? Bu idare; vergi mükellefini tespit, vergileme hizmetlendi yürütme, mft.ltelleflerle ll1şkileri düzenleme ve ihtilafları çözümleme, vergi personellnl yetiştirme gibi ağır hizmetleri arasında, evergi kanunlarının yapımına) zaman ayıramamaktadır. Netice'de, ülkemizde, toplumsal ve ekonomik gelişme parelelinde vergi kanunlan yapılamamakta. vergi reformlarında gecikmeler olmakta ve bu durumdan dolayı şikayetler, sızlanmalar ve nlhayet haksız uygulamalar görülmektedir. Bu noktada aşağıdaki sorunun cevabını arayalım : Zaman zaman 'kurulan «Vergi Reform Komisyonları,. I)lmuştur? ne derece etkili 1950 yılında yapılan Gelir. Kurumlar, Vergi Usul Kanunları, 1956 Yılında yapılan Gider Verglleri yılında yapılan vergi kanunları değişikl~k. leri reformları He 1970 reformlarında daha önce kurulmuş bulunan Vergl Reform Komisyonlarının faydalı ve olumlu katkıları olmuştur., Bu durumda. yeni vergi de~işikuklerinden önce. reforma tabi tutulacak konuların, yenl komisyonlar tarafından incelenmesi gereği savunulabmr.

4 türkiye'de VERGI SORUNU UZERİNDE DÜŞÜNCELER 87 B - VERGİ YÜKÜ' O1kemizde vergi yükü, bütün gayretlere rağmen % nispeti aşamamıştır. Milletlerarası kuruluşlar Türkiye'yi «vergi gayretlerini artırma çabası gösteren ülkeler.. listesine almışlardır. Halbuki, birçok gelişmiş ülkede bu yük % lara ulaşmakta, Sosyalist ülkelerde % 50 lere varmaktadır. VergHeme gayretlerinin artışı, ve.rgi yükü oranını yükseltecektir. Bu yükün hududu, bizim gibi gelişmekte olan ülkelerde % civarında ise de, bu nispetin % lara yükselmesi de, vergi idaresinin gayretleri sonucu vergi kaçakçılığımn önlenmesi ile mümkündür. Türkiye'de çeşitli vergilerin nispetleri oldukça yüksektir. (Gelir Vergisinde % 60, Kurumlar Vergisinde % 25, Gayrimenkul K. Artış V. de % 50, Veraset Vergisinde % 2.2, Tüketim, Hizmet ve Gümrük Vergilerinde % nispetler gibi) Buna rağmen. vergi yüı:.:ünün % 20 ye ulaşamaması. vergi kaçakçılığı olaylarının yaygınlığı ile izah olunabinr. Vergi yükü nasılartırılabilir? Bu yük; vergi kapsamının, konusunun geniş tutulmas:'., vergi istisna ve muafiyetlerinin daraltılması, vergi nispetlerinin yükseltilmesi ve vergi idaresinde etkinliğin artırılması ile artabilir. Vergı yükünün artışı, devletin GSMH'dan daha fazla payalması. ekonomiye daha fazla müdahalede bulunması, daha buyük bütçeler hazırlaması, kamu hizmetlerini çoğaltması ve büyütmesi anlamına gelir. c - VERGİYİ KİMLER ÖnÜYOR? 'Ö1kemlzde hemen her gelir gurubu vergi yükünün ağıriı~ından şikayet etmektedir. Bugün, sektörel ver gl yükleri hesapları yapılmadığından, hangi gurubun vergisinin diğerine göre ağır olduğu bilinememektedir. GeUr guruplarına göre yapılacak bazı vergi yükü araştırmalan, Türl;..iye'de vergilerin kimler tarafından ödendiğiniortaya koyacaktır. Bu araştırmaların yapılmamış olması en büyük mabzuru teşkll etmektedir. Bu incelemeler sırasında şu soruların cevapları araıııp bulunmalıdır: 1 - Tarım kesimi, vergi ödeme potansiyeline sahip midir? (Bu kesimde çalışan nüfusun % 59.4 n barınmakta, GSMH'dan %23.8 pay almaktadır. 1976) 2 - İşçi ve memurlar, Gelir Vergisinin % 66.9 unu ödemektedirier. Bunların çok ağır vergi yükü altında kaldıkları doğru mudur? (Gelir Vergisi. vergi gelirlerimizin % 30 unu getirmektedir.) 3 - Sanayi kesimi, ödedikleri vasıtalı vergileri kendileri üstlenmedikleri halde, bu vergileri de yükleniyormuş gibi hesaplar yapmaktadırlar. Va

5 S8 AMME ioaresi :DERGIS! sıtalı vergiler (örne~in istihsal vergisi ve gümrük te alman vergiler) rahat bir şekilde yansıtılamıyor mu? sorusu cevap beklemektedir. 4 - Ticaret kesimi ile serbest meslek faaliyetleri kesiminin vergi yük 'lerinin hafifliği (bunlarda yaygm bir vergi kaçakçılı~ı old.uğu) konusundaki iddialar doğru mudur? Netice itibariyle. hemen herkesin vergilerden şikayetleri vardır; fakat Türkiye'de global vergi yükü hafiftir; bazı guruplar gerçekten ağır vergi yükü altındadır: (Örneğin memur ve işçiler). Bu yftkün a.dl1 bir şekilde dağıtılması Devletin görevleri arasındadır. D - VERGİ YANSIı\.fASI Vergileri ödeyenler ile üstlenenler her zaman aynı kişiler olmamaktadır. çoğu kez, vasıtah vergiler,fiyatlara eklenerek son tüketici durumda olan vatandaşa intikal ettirilmektedir. Bu durumda, bazı vergi ödeyicilerinin (vergilerini kolaylıkla yansıttıkları dikkate alındığında) vergilerin ağırlığından şikayete hakları yoktur. Genelolarak, bütün vasıtalı vergilerin yansıtılabndi~i söylenir. Ör11eğin, üretim, tüketim, satış, gümrük vb. vergiler ile, hizmetler üzerinden alınan v ergiler, müşterilere, son tüketicilere yansıtılırlar. Eğr bu vergiler yansıtılamıyorsa, ekonomide durgunluk (dena.syon) bulunmaktadır. (Veya, aşırı rekabet, haksız rekabet, üretim fazlalığı, pazarlama yetersizl1~i, yeni buluşlar, moda değişmesi, beceri eksikliği bahis konusudur.) Enflasyon dönemlerinde sadece vasıtalı vergiler de~n, bazan vasıtasız vergiler (= gelir ve servetten alman direkt vergiler) dahi yansıtılabilmektedir. Böyle bir ortamda, Kurumlar VergisInin, monopol şartları içinde çalışan işletmelere ait bütün vergilerin, yansıtılma olasılıaı bulunmaktadır. Bu konu üzerinde fazlasiyle durulmasının nedenine gelince; vergi yansıması konusu mali literatürde fazla işlenmediğtnden, sınai mal üreticisinln vergiyi üstlendiği fikrine kapıldığı, mal ve hizmet satın alan son tüketici vatandaşın ise ödediği vergiyi hiçbir zaman bilemediği ve hesaplarma katamadığı görülmektedir. E - ENFLASYON VE VERGİLEME Enflasyon ekonomiyi altüst eden önemli bir hastalıktır: Bu dönemde gelir dağılımında büyük adaletsizlikler olmakta, tasarruf ve yatırım yapma eğilimi azalmakta. süratn para kazanma hırsı, kişileri yasa dışı davranışlara itmektedlr. Enflasyon vergi kanunlarında yer alan sabit rakamlan anlamsız hale koymaktadır. Örneğin, halen yürürlükte olan Gelir Vergisi Kanunumuzun esnaf ve küçük çiftçi muaflıklıkları ölçüleri, gayrimenkul Iratları Için ta

6 TÜRKİYE'bE VERGİ SORUNU ÜZERİNDE DÜŞÜNCELER. 89 nınan 5 bin liralık,telif kazançları için tanınan 10 bin liralık istisna ölçüleri ve daha önemlisi geçim indirimi ve özel indirim olarak tanınan miktarlar gerçekten bugün anlamsız rakamlar hal1ne dönüşmüştür. Keza, Veraset ve İntikal Vergisinde, yakın akrabalara tanınan 40 bin Uralık istisnalar, EmlAk Vergisinde, Gayrimenkul Kıymet Artışı Vergisinde yer' alan ve miktar ihtiva eden muafiyet ve istisnalar gerçek ölçüleri yansıtmamaktadır. Diğer taraftan, enflasyon artan oranlı vergi tarlfelerini de alt-üst etmektedir. Bugün Gelir Vergisi ve Veraset ve İntikAI Vergisi tarifelerinden şlkayetler varsa bunlar, tarifelerin ilkinin 1963 de, ikincisinin 1959 da düzenlenmesinden do~maktadır. O yılların lira de~erlerinin, bugün en az 5 defa de~er kaybetmesi (fiyatlar genel seviyesinin 5 kat yükselmesi) vergi tarlfelerini de anlamsız hale koymaktadır. Bu durumdl, enflasyon sebebi ile, vergi muafiyet, istisna, indirim hadlerimn ve tarifelerinin gözden geçirilmesi gerekmektedir. F - Az gelişmiş ülkelerin vergi sistemleri «vasıtalı vergilere. dayanmak Vasıtalı vergilerin, geliri az toplum gurupla.nna a~ır vergi baskısı yap b1llnmektedir. tadır. tı~ı VASITALI - VASITASIZ VERGİLER ORANI Bu durumda ülkeler, genellikle, vasıtalı vergilerden.sıyrılıp v,asıtasız vergilere ağırlık vermek istemektedirler. Ancak, ekonomik gelişme. buna imkan tanımamaktadır. Vasıtasız vergilerin başında gelen Gel1r Vergisi, gellşmiş, sanayileşmiş ülkelerin vergisi sayılmaktadır. Türkiye'de vasıtalı vergilerin vergi sistemi içindeki nisbi önemi % 53, vasıtasız vergilerin ise % 47 dir. Ekonomik geuşme sürdüaü ölçüde, vergi sistemimizde vasıtasız vergilere doğru bir gelişme görülecektir. Bu gelişme nasıl sqr'atleneblur? 1 - Gelir vergilerinde görülen vergi ziyaı olaylan lle etkin şekilde mücadele edilmesi, 2 - Kurumlar Vergisinde, her türlü kaça~ın önlenmesi, 3 - EmlAk vergilerinde nlspetin artırılması, Motorlu Kara Taşıtlan VergiSinde tarifeninyükseltilmesi.' 5 - EmlAk Alım Vergisinde, do~ru beyanlann saalanması;' 6 - Halkın zaruri tüketim mallarından (hatta dayanıklı tüketim mallarından) alınan vergilerin istisna hükümlerine dahil edi1ınesi (ıüks tuketimin ağır vergilendirilmesi> yöntemleri uyguıanabilir.

7 90 AMME İDARESİ DERCİsi G --.:. VERGİ KAÇAKÇILIGI VE EKONOMİK SONUÇLARI Vergi idarelerini en fazla meşguı eden }{onulardan birisi v~rgi kaçak. çılığıdır. Herşeyden önce «vergi kaçakçılı~ının isb~tı.. son derece güçtür. :Ma1i yargı organları «maddi delil7> aramaktadırlar; mükellefler ise vergi ziyaını belirleyen maddi delillerl büyük ölçüde gizlemektedirler. Olkemizde vergi kaçakçılıkları, aşa~ıya kaydedilen nedenlere bağh:mır: I, - Mükelleflerde, vergi ödeme şuuru gelişmemiştir. 2 - Bunlar, her zaman vergilerin ağırlığından şikayetçidirler. (Hatta vergi ödemeyen tarım kesimi dahi, vergilerden yakınmutadır.) 3 - Vergi yükünün adil dağılmadığı iddiaları vardır. Vergi yru.:n agır olan guruplar, vergiden kaçma çabasındadırlar. " 4' - Vergi kaçıran mükellef ciddi şekilde takip edilip, ceza görmemektedir. 5 - Vergi denetiminin eksikliği. yetersizliği, bu kaçakçılıkları artırmaktadır. Vergi incelenıelerinin yaygınlaşması bir tedbir olabillr. 6 - Vergi ihtilaflarmm uzaması, (bazan 5-6 yılda ihtllaf sonuçlau bir neden ~ayılabilir. maktadır) 7 - Mükelleflerin kamu hizmetlerinin iyi yapılmadığı kanaatlpori de bir sebep olabilir. 8 - Devlete itimatsızlık, güvenin sarsılması, vergi kaçırma nedenle::-l arasındadır.,9 - Kamu harcamalarındaki israf temayülü, kaçakçilık nedenlei'ind~n birisidir Nihayet, vergi memurlarının tutum ve davranışlan, mükelleri bu yola itmekredir;, Vergi idaresinin başarısı, vergi kaçakçılığı mspetini azaltabilmektir. Bu suretle vergi kaçakçılıklarının yarattığı haksız rekabet durumu nispeten önlenecek, daha önemlisi Devlet gel1rleri doğru olarak tahsil edilmiş olacaktır. Bu suretle vergi veriminin azlığından doğan şikayetler giderilecek, vergi adaleti sağlanmış olacak, yeni vergi kaynaklarının aranması ve zorlanmasından vazgeçilecektır. ' Vergi Sistemimizde Görülen Aksakhklar (Vergı Çeşltlerlne Göre Yapılan Bir Araştırm..> Türk Vergi Sistemi içinde yer alan bütün vergi nevilerinin, kendilerine özgü çeşitli sorunları vardır. Bunların bir kısmı, istisna ve muafiyetlerden, bazıları kapsam ve konudan, çoğu tarifeden, bir bölümü de matrahın' tespiti, mükellefin tutumu ve beyanından doğmaktadır.

8 TÜRKİYE'DE VERGİ SORUNU ÜZERİNDE DÜŞÜNCELER 91 Yukarıda. I. Bölümde, vergicili~imizin makro sorunlarına de~lnilmiştl Bu II. Bölümde «her vergiye has sorunlar:. üzerinde durulacaktır. Mevcut sistem. genelolarak ele alındı~ında görülen manzara ş,u olmaktadır : 3 tedir. 1 - Vergi mükellefleri He mali idare ilişkileri bir türlü düzelmemiştir. 2 - Vergi kaçakçılı~ı yaygın11~ını sürdürmektedir taçtır. Vergi yükünün a~ırlıgım Vergi kaynakları ile plan finansmanı ilişkileri 5 - Mahalli idarelere ayrılmış gelirler yetersiz kalmaktadır. maalesef az gelirli guruplar hissetmek gelişt1rllmegemuh 6 - Sistemin ekonomiye, gelir da~ılımma. verel kurallarına uygunluğu üzerinde en az durulan bir konudur. Bu genel manzaranın ışı~ı altında, aşa~ıda, vergilerimiz birer bırer ele alırup, başlıca problemleri inceleme konusu yapılmaktadır. A - GELİR VERGİsİ: Bugün Türk Gelir Vergisi üzerinde en fazla durulan ve tartışılankonulan kapsamaktadır. Bunun başlıca nedenini, hemen bütün aile reisierinin Gelir Vergisi mükellefi durumunda olması, geçim indiriminden, tarifenin dikine müterakki oluşundan, vergi güvenlik tedbirlerinden vb. h11kümlerden etkilenmeleri teşkil etmektedir. Hemen beurteum ki, Gelir Vergisi, 1975 yılında Genel Bütçe,Gellrlerinin % 29.8 nispetini teşkil etmiştir. Bu önemu bır nispet sayılmalıdır. (GelirVergisinin hasılatı 33.2 milyar liradır. Vergi gelirleri içindeki oram % 35.3 e yükselmektedir.) Türk Gelir Vergisinin vergilerne ilkeleri, ekonomik ve sosyal yönlerden tahlil ve tenkidi yapıldı~ında dikkati çeken noktalar şunlardır : 1 - Gelır VergiSinde tanm kazançlannın vergilendirilmesinde başarı sa~lanamamıştır. Herne kadar, tarım kazancı elde eden küçük çiftçinta vergiye tabi tutulmaması vergi adaleti ilkesine uymakta ise de, büyük ve orta tanmemın vergi dışı kalması hiçbir zaman savunulamaz. 2 - Bu vergide, en az geçim indirimi düşük tutulmuştur. Son yıllarda. en az geçim indirimi sebebiyle Gelir Vergisine büyük eleştiriler yöneltilm1ştır. Bu nlspetlerin 10 katma yükseltilmesi yönünde teklifler yapılmıştır. 3 - Gelir Vergisi, ücretli kesimin vergisi durumuna düşmüştür. 4 - Gelir, Vergisinde, emek ve sermaye gelirleri dikkate alınarak bir ayırım yapıldı~ında, bu vergiyi «emek:. gellri sahiplerinin ödediği görülür;

9 92 AMME İDARESi DERGİSi Halbuki, maliye.teorisyenleri, 'ayırma kuramı gere~i olarak, emek' gelirleri... nin korunması lüzumunu savunurlar. Şu halde, vex"ginin uygulamaları teoiiye ters bir gelişme göstermiş, korunmaya muhtaç «emek gehri. daha a~ır şekilde vergiye tabi' tutulm~tur. 5 Küçük ticaret ve san'at erbabının «götürü vergiye tabi olmalan.., sistemi te'melinden zedelemektedir. Bu mükellefler götürülükşartlannı kaybetmemek için, alış ve satış belgeleri istememekte, bu suretle faturasız ticareti teşvik etmektedirler. Bugün, yılda 8000 lira net kazanç elde eden (ayda 720 Ura) hangi küçük,san'at ve ticaret erbabı kalmıştır? 6 - Sert ve dikine müterakki bir Gelir Vergisi tarifesini hiçbir maliyeci savunamamaktadır. Bu tarife, 1963' deri beri uygulanmakta olup,geçirilen enflasyon sonucu anlamsız hale dönüşmüştür. Tarifey! düzeltme çabaları bir türlü olumlu gelişme gösten.~mt.mektedir. Geçim indirimi ve tarife sorunlarının çözümü, vergi hasılatını büyük ölçüde azaltacaktır. Bu noktadaki :endişeler.giderilememekted1r. 7 - Gelir vergisinde yer alan «yatınm indirimi,., ekonomik teşvik unsuru o~arak, esaslı bir fonksiyon ifa edeqıemiştir. Bunun. yerine -ı:vergiden indirim> veya «vergi tatili,. uygula.maları gerekmektedir. 8 - Bu vergide muafiyet ve istisnalar, ekonomik ve sosyal kalkınma vetoplum talepleri doğrultusunda gözden geçirilmemiştir. 9 -.Gelir Vergisi, ileri batı ülkelerinin, sanayiieşmiş toplumlann vergisidir. Bazı yan mi\esseseierle (öme~in. sermaye piyasası. serbest mali müşavirlik, vergi mahkemelert. uzlaşma vs.) desteklenmesi halinde başarılı olabilecektir. B -'KURUMLAR VERGİSİ:. Türk "vergi sistemi içinde % 5 nispetinde verimlili~i bulunan Kurumlar Vergisinin göze çarpan, tenlrldi gerektiren hususları, şöyle özetlenebilir. 1 - Bu verginin şirketleşmeyi önleyip önlemedi~i ciddi bir tartışma ve konusudur. araştırma 2 - Vergi nispeti (% 25) düz oranlıdır; şirketlerin sermayelerine. iştigal Sahalarına. kar miktarlarına, otofinansmanlanna 'göre nispet tarklı1aştırması yapılılbil1r. 3 - Halka açık anonim şirketlere, kooperatiflere, teşviki öngörülen, sanayi, ihracat ve turizm sektörlerlne, belli süreli vergi istisnası ve muafiyeti tarunabi!r. Vergı nlbpet de~iş1klikleri yapılabilir., 4, ~ Yabancı kurumlar. için, bugünde~işik hiçbir uygulama,yapılmamaktadır. Buna ra~men Yabancı Sermaye yatırımlarının artmaması sorunu üzerinde durulmalıd.ir.. farklı 5 -Da~ltııankurum karları 11e da~ıtılmayan kurum karları üzerinde vergi uygulamasına gidilebilir.

10 TÜRKİYE'DE VERGİ SORUNU ÜZERİNDE DÜ...ÜNCELER 93., 6 - İştirak kazançları istisnasından doğan şikayetler önlenebilir. 7 "Kurumlar VergiSi, mükerrer bir vergidir; bunu önlemek için buzı modern vergi teknikierinin bizde de. uygulanmasına geçilebilir. c - GİDER VERGİLERİ: Türk Gider VergiSi, sadece Dahilde Alınan İstihsal Vergisini değil. bazı Hizmet Vergilerini de kapsamına almaktadır, Bu vergi. bazı üretim ve tüketim maddeleri 'ile hizmet konularını içine' alan çok geniş kapsamlı ve verimll blrvergidit. İlk istihsali vergileyen «toplu veya tek kademeli» tüketim vergilerinin örneklerindendir. Gider Vergilerinin Türk Vergi Sisteminde % 30 nispetinde önemi vardı),'. Bu verginin yarattığı başlıca sorunlar şunlardır: ı - Gider Vergilerinin sınai gelişmeyi önlediği, özellikle vergiye tabi mal veınaddeleri üretenleri ağır vergi baskısı altında tuttuğu görülmektedir. 2 - Tek kademeli muamele vergilerinin nispetleri yüksek tutulduğundan, bu vergilerde kaçakçılık yapılması çok cazip sayılmaktadır. 3 -"Bu vergi yansıtıldığından fiyatları artırıcı bir roloynamaktadır. Bir yönü ile enflasyonu körük1eyen. diğer yönü ile, enflasyonu azaltan bir vergidir, Ancak, bu vergi artırıldığinda, fiyatlar genel seviyesi de yükselmektedir. (Enflasyonist etkisi belirgindirj 4 - Gider vergilerine konu mallar gayet dar tutulmuştur. Bu vergi, adeta tekstiive akaryakıta dayanmıştır. MadenIerden, cam, kağıt vs. mallardan alınan vergiler fazla verim vermemektedir. 5" - Gidervergneri içinde yer alan lüks tüketim malları gayet sınırlıdır. Dayanıklı ev '.ve" büro mallarından alınan vergiler de, kanuna daha yeni girmişlerdir. (örneğin TV., radyo, buzdolabı; mutfak, ev ve büro malzemeleri) 6 - Bu vergide de vergi kaçakçılığı bütün gayretlere rağmen önlenememiştir. 7 - Bazı monopol mailan (içki ve sigara) i özel tüketim vergilerine konu teşkil edebileceği halde, Gider Vergileri içinde vergilendirilmeğe gl.-. dllmiştir. 8 - İhracatta vergi iadesi, bu vergi kapsamı dışında- ele alınmıştır. Halbuki iadesi gereken, Gider Vergileri Kanununda yer alan vergilerdir; (GATT kaidelerine" göre, vergi Hıdesi sadece "vasıtalı vergilere uygulanmaktadır:) 9 - Bu vergi kanununda «Hizmet Vergileri» de mevcuttur. Hizmet Verglleri,ayrı birkod içinde düşünüımelidir. Ayrıca «Lüks Mallardan alınacak vergiler:. de ayn bir" kod içinde düzenlenmelidir.

11 94 AMME İDARESi DERGiSi 10 - Satış kademesinde alınan «İşletme Vergisİ» büyük tenkitlere hedef olmaktadır. Bu verginin nispeti yüksek, kaçakçılığı caziptir. Bu vergi, geniş kontrol teşkilatına rağmen, mükelleflerce benlmsenememiştlr. D HtZ:METLERDEN ALINAN VERGİLER: Vergi sistemimizde geliştirilmeğe muhtaç konulardan birisi de «hizmetlerden aıman vergiler:. ile ilgilidfr. Bugünkü sisteme göre, Nakliyat, P.T.T. Hizmetleri ve Banka ve Sigorta Muameleleri Vergileri alınmaktadır. Bu konularda yapılan tenkitler şu ana noktalar etrafında toplanmaktadır. 1 - Mevcut kanuna göre, demiryolu ve deniz ulaşunı vergi kapsamınladır. Karayolları ulaşımı vergi kapsamı dışında bırakılmıştır. Halbuki bu ulaşım dalı, ülkemizde büyük bir gelişme göstermiş ve vergilendirilebilir bir kapasite yaratmıştır. 2 - Petrol boru hattı taşımacılığı vergi kapsamına girdiği halde, parab yollar ve köprüler konusunda bir gelişme görülmemektedir. Bu konunun da ciddi şekilde ele alınması gerekmektedir. 3 - Banka ve Sigorta Muamele VergilerinIn nispetlerinin yüksekliği en büyük tenkid konusudur. Bu vergi, ekonomiye ağır bir yük yüklemektedir. Verimi yüksek. tahsilatı kolay OldUğu için tercih edilmektedir. ancak ekonomiye etkileri üzerinde fazla durulmamaktadır. 4 BIna İnşaat Vergisi adiyle anılan vergi, spesifik karakterli bir vergidir; enflasyon sonucu vergi miktarlannın bir değeri, kalmamaktad.ır. Bu~ na rağmen. bu vergi dahi mükellefler tarafından glzlenmeğe çalışılmaktadır. 5 - Bu vergilerde. lüks harcamaları ağır şekilde vergileme, bu suretle vergiler yoluyla gelir dağılımı dengesizliklerini giderme fonksiyonlarmı ifa edecek güç görülmemektedir. Sadece ve sadece, vergi verimliliği düşünü- lerek, sisteme dahil edilmişlerdir. E - TÜRK TEKELİNDEN ALINAN VERGİLER : Bugünvergi sistemimiz içinde % 7 nispetinde sağladığı vergi hasılatı ile önemli bir yer işgal eden Tekel Genel MÜdürlüğünün ödediği vergiler bazı yıllar büyük verim düşüklüğü göstermektedir. Bunun nedenle.ri araştırıldığında şu önemli tespitler yapılabilmektedir. 1 - İstanbul Gider Vergileri Dairesinin bir mükellefi olan Tekel Genel Müdürıü~ü, döner sermayesinin yetmediği yıllarda, vergilerini ödemlyerek, bu hasılatı destekleme alımlarında kullanmaktadır. 2- Bu katma bütçeli idare. yine bazı yıllar yatırımları için gereken fonu, vergi hasıla.tı olarak sa~ladığı paralarla karşılamıştır,

12 TÜRKİYE'DE VERGİ SORUNU ÜZERINDE DÜŞÜNCELER Tekerde mali reform yapılmıştır. (DIğer bir değimle, safi ha~!.la usulü yerine vergi ödeme usulü getirilmiştir.) Ancak, bu idarede gereken ddari reform» gerçekleşememiştir. 4 - Tekel, içki ve sigara satışlarından büyük gelir sağlamaktadır. Bu mallardan alınan vergi satış fiyatlarına bağlıdır. Satış fiyatları yükseıdikçe vergi hasılat! da artmaktadır. Ancak, Tekel'de optimal hasıla sağlıyacak fiyatların ne olduğu bir türlü belirlen.em emektedir. Aslında, Türkiye gibi. fiyatları çokçeşitli etkenlere dayalı (ekonomik etkenlerden daha başka unsurlara daha çok dayalı) ülkelerde, optimal hasıla sağlıyacak fiyatların tespiti mümkün olamamaktadır. diğer sorunları ile birlik Netice itibariyle, Tekenn vergisel sorunhtrına, te ciddi şekilde yaklaşılması gerekmektedir F - HARÇLAR, RESİMLER VE DEGERL! KAGITLAR: Türk vergi sisteminde yer :::ıjan 9 çeşit harç ile Damga Vergisi ve Değerli Kağıtlar, genellikle verimleri düşük gelir kaynakları sayılırlar. 1 - Damga Vergisinden. Harçlardan ve DeğerI! Ka~ıtlardan alınan gelirler «maktu tarifelere,> dayandığı takdirde, enflasyon sebebiyle. verimleri gittikçe azalmaktadır. 2 - Bugün, bazı değerli kağıtlar. basımgiderlerini bile karşılıyamıyacak bir değerle satılmaktadır. 3- Harçlardan bazıları o derece düşük tutulmuştur ki, hasılatları son derece azdır. Teoride. harçların hizmet karşılığı alındığı belirlendiğine göre, bunların, hizmettn mauyetini karşılıyacak seviyede tutulmaları gerekir. (Örneğin, vergi itiraz harçları, İtiraz ve Temylz Komisyonları giderleri ile kıyaslanamıyacak derecede azdır.) 4 Bir kısım vergi ve resimlerin Mahal11 İdarelere terki gerekmektedir. Mahalli İdarelerin (özellikle Belediyelerin) kendi öz kaynaklarını ge Uştlrmeleri gerekmektedir. Örneğin, son yıllardaki spekülasyon ve şehirleşmeden dolayı artan arsa de~erlerinden belediyeler «şerefiye~ alabilirler. 5 - Ekonomik gelişme, yeni harç ve resim konulan ortaya çıkarmaktadır. Bunlar gelişt1rilmeli, mevcut harç, resim ve değerli kağıt tarifelerienflasyon da dikkate alınarak - yenilenmelidir. G - DIŞ TtCARETTEN ALINAN VERGİLER Dış ticaretten alınan vergilerin Türk Vergi Sistemi içinde % 20 yi aşan bir yeri vardır. Bu sebeple üzerinde önemle durulması gerek~ekted1r. 1 - Bu vergiler, Gümrük ve Tekel Bakanlığınca tahsil edilmekte ve bu Bakanlığm yönetiminin butun sorunlarını taşımaktadır.

13 96 AMME idare si DERGiSi 2 Türkiye'de hudutlara sahip olunamadığı bir gerçektir. Canlı hayvan kaçakçılığının beslediği bütün ithal malları kaçakçılıkları, ülke çapında yaralar açmaktadır. Kaçak ithalitın, Türk sanayii üzerine olumsuz et~ kileri olmaktadır Dış ticaretten alınan vergiler, bedelsiz ithalattan da etkilenmektedir. Bedelsiz ithalat, büyük döviz kayıplarına sebep olmaktadır. 4 - Teşviki öngörülen sanayi dallarına tanınmış bulunan gümrük ve benzeri vergilerden muafiyetlerin, sonuçları ve ekonomlk etkileri takip.edilmemektedir. Bu teşvik tedbirleri, büyük vergi ~ayıplarına yol açmakt~dır; uygulamaların ekonomik sonuçları ise inceleme konusu yapılmamaktadır. 5 -İthalatın artmasının bu vergileri artırdığı bilinmektedir; ancak ithalat döviz kaynaklarının devamına bağlıdır. Bu nedenle. ithalat ve ihracat arasında ilginin mutlaka kurulması (örneğin ihracata dönük sanayilerin kurulması için teşvik verilmesi) gerekmektedir. 6 Güınrükte alınan vergiler, fiyatları yükseltmektedir. Bu vergiler, r.anaylyi himaye edici fonksiyonlarını, vergi verimliliği ilkesi lehine terketmişlerdir. Bu nedenle, bu vergiler verimli mali kaynaklar sayılmakta, diğer hizmetleri ihmal edilmektedir. H -- VERGİ İDARESİNİN SORUNLARI Gelişmiş- ülkelerin maliye teorisyenlerinin tavsiyelerinin başında şu husus gelmektedir: Sistemini reforma tabi tutmadan önce vergi idaresini düzenleyinlz.~ <ı:vergi Bunun anlamı; en mükemmel bir vergi sisteminin, kötü bir idarenin elinde uygulanamıyacağı ve başarılı sonuçlar veremlyeceğidir. Vergi tahsil eden 2 Bakanlık bulunmaktadır: Maliye Bakanlığı ve Gümrük ve Tekel Bakanlığı Her iki Bakanlığın pek çok sorunu bulunmaktadır. Türkiye'de «vergi idaresb denildiğinde, genellikle «Gelirler Genel Müdürlüğü, anlaşılmaktadır. Bu idarenin sorunları ise şöyle özetlenmektedir : 1 - Organizasyonun yapımında hatalar vardır. Bölge teşkilatları kurularak, merkezin bazı görevlerinin taşraya aktarılması gerekmektedir. 2 - Merkez birçok lüzumsuz hizmeti üstlenmiştir, asıl görevlerini yürütemiyecek bir görev yükü aitındadır Vergi memur ve amlrlerinin eğitilmeleri (hizmet öncesi ve hizmet lçi eğitım) gerekmektedir Vergi ineelemelerinde, vergi lhtlla.flarının çözülmesinde sor'at sağlanmalıdır.

14 TÜRKİYE'DE VERGİ SORUNU ÜZERİNDE DÜŞÜNCELER Merkez ne taşra arasında yetki ve görev dağılımı yeniden düzenlenmek zorundadır. (Kontrol, planlama, bütçe, araştırma, istatistik vs. gibi> 6 - Mükelleflerin tespitinde ve doğru beyana teşvikinde yapılması gereken pekçok hizmet vardır. İdare ile mükellef ilişkileri iyileştirilmelidir. 7 - Vergi idaresine yardımcı hizmetlerin, özellkle mali bilgiler toplama hizmetinin, geliştirilmesi gerekmektedir. İ - SERVET VERGİLERİ : tjıkemizde geliştirilmeğe muhtaç vergi konularının başında servet ver.. gileri ve servet transferlerinden alınan vergiler gelmektedir. 1 - Bina ve Arazi Vergileri (Emlak Vergisi) Bu vergilerde 1970 ve 1972 yıllarında en büyük reform gerçekleştirilmiştir. Bu reform. vergilerle ilgili matrahın, idare tarafından tayin ve takdiri yerine, mükellef tarafından beyan edilmesi ile Ilgilidir. Kısaca, bugün, «emlak vergisi» matrahı, mükelleflerce beyan edilmekte, idare. tarafından bu beyanın doğruluğu tetkik ve tahkik olunmaktadır. Bu suretle, «mükelleflerin kendi beyan ettikleri vergi matrahına itirazda bulunamıyacaklaru temel ilkesiyle de parelellik sağlamış olmaktadır. Ancak; mükellefler, vergi matrahını teşkil eden «rayiç değer~i genellikle düşük bildirmeğe yönelmektedirler. Bu suretle vergi matrahı küçülmekt e, vergi ziyaı artmakta. vergi hasılatı azalmaktadır. GerekU vergi denetimi de yapılamachğmdan, bu beyanların sıhhatli olup olmadığı kesin ş.ekllde anlaşılamamaktadır. Türkiye'de bu verginin mükellef adedi 8-10 milyon civarındadır. adet çqkluğu, etkin bir denetim yapılmasını güçleştirmektedir. a - Bu verginin hasılatı son derece düşüktür. b Bu vergi, emlakin en iyi şekilde kullanılmasını sağlayarnamaktadır. c - Yine bu vergi, servet dağılımındaki adaletsizlikleri giderici etkide bulunamamaktadır. 2 - Veraset ve İntikal Vergfsi Diğer taraftan. vergi nlspetlerinln binde 3-4 ölçülerinde kalması, 3 yön Iii etkide bulunmaktadır: Bu vergi 1959 yılında son defa değiştirilmiş ve uygulamaya konulmuş.. tur. Vergi verimi son derece düşük seviyededir. (1975 mali yılında konsolide bütçe gelirlerinin onbinde 31 i bu kaynaktan gelmektedir.) Netice itibariyle Türkiye'de Veraset ve İntikal Vergisi, gelir ve servet dağılımı adaletsizliklerini giderecek etkin bir hizmet ifa edemedi~i gibi, ver Bu

15 98 A11ME İDARESİ DERGISI gl verimlillgi yönünden de devamlı şekilde tenkit edilmektedir. (1975 mali yılında. vergi gelirleri hasılatı milyon Ura, Veraset ve!ntikiu Vergisi tahsilatı milyon liradır.) 3 - Motorlu Kara Taşıtları Vergısı '01kemlzde «servet vergilerb gurubuna giren bu vergi, 1963 yılında tes \lit olunan «spesifik vergi tarifesb nedeniyle, bugün vergi hasılatı gittikçe azalan bir vergi durumuna düşmüştür. Motorlu Kara Taşıtları Vergisi tarifesi 1963 yılında düzenlendi~ine göre, bu tarifenin 1977 yılında hiç olmazsa 5 katına çıkartılması gerekmektedir. (Not: Toptan eşya fiyatları endeksi 1963=100 hesabı ile Eylül ayı sonunda rakamına ulaşmıştır.) Bu vergiden 1975 mau yılında 195.:1 milyon lira hasılat sa~lanmışt~, vergi gelirleri içinde % 017 (Onbinde 17) oranında verim getirmektedir. Bu kadar düşük bir hasılat ile, bu vergi hiçbir fiskal ve ekstra-fiskal fonksio: yonunu yerine getirememektedir. Vergi tarifesinde yapılacak asgari 5 misli zam dahi, fazla verim getirmeyecektir. Vergl Sisteminl DüzeDlerne fizerlnde Görftş ve, Önerller Türk Vergi Sistemini düzenleme. gayretleri, ekonomik gelişme süreci içinde sürdürülmektedir. Çeşitli dönemlerde kurulmuş «Vergi Reform Komlsyol!ları», bazan vergi sisteminin bütününü, bazan bir klc;mını (veya bir vergiyi) inceleylp, düzenleme yoluna gitmişlerdir yılında Maliye Bakanı Kemal Kurdaş'ın iste~i üzerine kurulan komisyon 12 yıllık bir mesaiden sonra 1973 de 6 ciltlik cvergi Reform Komisyonu Raporları~ düzenleyerek görevini bitırmiştlr. Bu dönemde, başta Gel1r, Kurumlar, Gider, Emlak ve Vergi Usul Kanunlan olmak üzere, hemen bütün vergi kanunlan yeniden gözden geçirilmjş, birçok tasarı kanunlaşmış; bu arada vergi idaresinin (Gelirler Genel Müdürlüğünün) reorgani~as:y:onu ile ilgni çeşitli tasanlar hazırlanmıştır. Vergi kanunları, ekonomik gelişme parelelinde, dinamik bir şekilde ele alınmak zorundadır. Herşeyden önce, kamu hizmetleri anlayışındaki genişlemeler, yani kamu görevlerinin toplum talepleri do~rultusunda büyümesi, Devleti daha fazla masraf yapmağa sevketmektedir. Bunun sonucu, bütçe harcamalarının finansmanını tem1n dmek üzere, Devletin daha fazla kayna~a, özellikle vergi kayna~ına ihtiya.cı olmaktadır. Di~er taraftan, sosyal adalet tlkesine uyulma~a çalışılması, vergi kanunlarına daha fazla muafiyet ve istisna hükmu konulmasmı gerektirmektedır. ' llkesl arasmda bu Bu. durumda, vergi adaleti Ukesl ne vergi verimını~l yük bir çelişki bulunmaktadır.

16 TÜRKİYE'DE VERGİ SORUNU ÜZERİNDE DÜŞÜNCELER 99 Vergi reformları yapıldığı sırada, birbirleriyle çelişen bu 2 ana vergi prensibinin belli bir uyum içinde düşü.nülmeleri 'lazımdır. Nihayet. ülkemizde süratle büyüyen yeni bir sanayinin ve buna uygun şekildegenişleyen toplumun tüketim talebinin de vergi ref.ormları sırasında gözden uzak tutulmaması lazımdır. Tüketim talebini emici, kaydıncı, yönlendirici vergiler her zaman vergi sistemi içinde yer alabilir. Eğer, ülkemizde sanayileşme arzusu sına f.li bir şekilde gerç,ekleştiri.lecek ise, bu durumda; sanayinin alt yapı yatırımlarından, ürettiği mamul mallara kadar her aşamasında vergi istisna. indirim, muafiyetleri ile donatılması gerekmektedir. A - GELİR VERGİSİNİN DÜZELTİLMESİ Gelir Vergisinin ülkede yarattığı sorunlara YUkarıda kısaca değlnilmiştl. Mükelleflerin kendi beyan ettikleri vergileri bizzat ödemeleri sistemi, gelişmiş, sanayileşmiş, neri Batl üjk0'l.erir,c.8 geçf,'li olmakt!iql!,' bizim gibi fert başına düşen milli gelir düzeyi 1000 dolar cıvarında olan ülkelerde. başarı nispeti düşük olmuştur. Hatta. bazı yıllarda, beyan sistemine yönetilen tenkitler,aşırı ölçülere varmıştır. Ancak bu sistemden önce kullanılan «vergi miktarının ida-rece takdirb veya «götürü usulle vergileme~ yöntemleri, daha fazla tenkiilere hedef olmuş sistemler idi. Bugün Türk Gelir Vergisini yeniden düzenleme çabaları sırasında üzerinde hassasiyle durulacak konular şunlar olmaktadır: ı Sosyal gayeli muafiyet ve istisnalar geniş tutulmuştur. Esnafa, kü.. çük çiftçiye ve bazı ücret gelirlerine tanınmış vergi bağışları daraltılabilir. 2 - Geçim indirimi hadleri dar tutulmuştur. Bu hadler, enflasyon hızı dikkate alınarak genişletllebilir. Ancak, bu hadler, vergi hasılatını yok edecek geniş boyutla.ra ulaşmamalıdır. 3 - Gelir.Vergisinde «götürü usulle vergileme1}, «gerçek usulle vergileme»yi zorlamaktadır. Götürü vergheme haksız sonuçlar vermektedir. Def... ter tutmayan, belge almayan esnaf, vergiyi dilediği miktarda ödemektedir. 4 - Tarım kazançlarında Gelir Vergisi uygulaması, iyi bir vergi denetimi He başarı kazanabilir. Ülkemizde destekleme alımlarının hududunun genişletilmesi bu başarıyı artıracaktır. 5- Gelir Vergisİ, sadece ücretli grubun vergisi olmamalıdır. Yapıla..:. cak sektörel vergi yükü araştırmaları hangi gelir gruplarının daha fazla vergi ziyaına sebep olduğunu ortaya çıkaracaktır. Bu hesaplar. vergi incelemelerinin öncelikle hangi sektörlere yöneltilmesine ışık tutacaktır. 6 - Vp.rgi stopajı hudutlarının genişlctilm:?si ve peşin ödeme yönteminin uygul~nması GeUr Vergisi sisteminde reform sayılacak yenilikler olacaktır.

17 100 AM:ME İDARESi DERGIst 7 - Gelir Vergisi tarifesinin dikine müterakki oluşu. en büyük tenkit konularından birisidir. Bu müterakki tarifenin, vergi kayıplarını göze alarak, tashihi yapılmalıdır. 8 - Vergi güvenliğini sağlayan, «ortalama ka.r hadleri, gider bildirimi ve servet beyanı~ müesseselerinin işlerliği kavuşturulması gerekmektedir. Başlıcalarını yukarıya kaydettiğimiz tedbirlerin alınması ve bazı reformların yapılması halinde Gelir Vergisinden doğan şikayetler azaltılmış olacaktır. B - TÜKETiM VERGİLERİNDE YENİ GELİŞMELER 1 - Tüketim harcamaları üzerinden alınan vergiler, fiyat yükselişlerine sebep olmaktadır. Bu vergiler, özellikle enflasyonist ortamda rahatlıkla son tüketiciye yansıtılabilmektedir. Bu vergilerde meydana gelecek artışlar, bazan tüketim azalmasına, bazan tüketicinin ika.me mallarına kay.;. masına sebep olmaktadır. 2 - Gider Vergileri içinde yer alan «Dahilde Alınan İstihsal VergisI:. tek kademell (= toplu) bir vergidir. Bu tür vergilerin sakıncalarını gidermek üzere, bu vergiyi yaymak, kısaca Katma Değer VergiSine geçmek gerekmektedir. Katma Değer Vergisinin başarı şansı. en az Gelir Vergisinin başarı şansı oranındadır. 3 - Mevcut vergi, sadece tekstil, akaryakıt, maden üretimine dayalıetır. Bu verginin, yeni sınai üretim mallarına yayılması mümkündür. 4 - Lüks mal üretimi veya tüketimi daha ağır şekilde vergilendirilebil1r. 5 - Az gelirli gurupların tükettiği bazı mallar (örneğin tekstil malları) üzerindeki ağır vergi yükü hafifletilebilir. 6 - «İhracatta Vergi İadesI:. konusu yeniden ele alınmalıdır sayılı kanunda yer alan şekli ile yetersiz olan bu dade», dövız darlığı sorununa çözüm getirecek şekilde ele alınmalı ve kontrolu da kapsayan hükümlerle birlikte yeniden düzenlenmelidir. 7 - İşletme Vergisinde başarı sağlanamamıştır. Bu vergi, etkin bir kontrola dayandığı takdirde yaşıyabllecektir. Yine bu vergi Katma Değer VergiSinin son kademesinde yer alacaktır. 8 - Hizmet vergileri içinde yer alan Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisinin yüksekliği, bu sektörün hızla büyümesine sebep olmuştu!'. Bu verginin, bir maliyet unsuru olduğu ve nihai safhada tüketiciye yansıtıldığı (mauyetleri ve fiyatları yükselttiği) gözden uzak tutulmamalıdır. 9 - Nakliyat Vergisinin. karayolu otobüs ve kamyon nakliyatına kay gerekmektedir. dırılması 10 - Özel tüketim vergilerine konu olan dçki ve sigara~ nın vergllerl

18 TÜRKİYE'DE VERGİ SORUNU ÜZERİNDE DÜŞÜNCELEB. 101 nin, Tekel Genel Müdürlüğ;ünün keyfi tasarruflarma göre ödenmesi yöntemlerinden sıynlmak gerekir. Tekel İdaresi, Devlete emin ve verimli bir vergi kaynağı olarak kurulduğunun bilincine. varmal1dır Tekel zamları, ekonomik zorlamalar sonucu yapılmalıdır. Ancak bu zamlardan önce, «talep elastikiyetinin bilimsel metodlarla ölçü1mesb gibi yöntemler uygulanmalıdır Nihayet, Tekel'in idari ve mali sorunlarının (İktisadi Devlet Teşekkülüne dönüşmesi, döner sermayenin artınlması, destekleme tütün fonunun önceden karşılanması, ihracatında yardımcı olunması) ilgili Bakanlıklarca çözümlenmesi ve bir kısmmın da üstlenilmesi gerekmektedir. C SERVET VERGİLERMN GELİŞTİRİLMESİ 1 - Vergi sistemimiz içinde verimliliği çok düşük olan «EmIltk, Motorlu Kara Taşıtları, Veraset ve İntikal Vergilerbnln herbirinin kendine özel sorunları vardır. 2 EmUık Vergileri ve emlak transferlerinden alınan vergiler, mahiyeten «rayiç değene ve mükellef beyanına dayandırılın::.ştır. Bu değ;erleme ölçüsü, mükellefin keyfi beyanına bağlanmıştır. «Önce beyan, sonra kontrol sistemb, etkili şekilde uygulanamamaktadır. 3 - Bina ve arazi vergileri ile, bun]arın kiraları ve potansiyel verimleri arasındaki ilişki bir türlü kurulamamıştır. 4 - Şehirleşme arsa ve bina fiyatlarını. destekleme alımları tarla fiyatlarını son derece yüks,elttiğı halde, bu artışlardan «GayrimenkUl Kıymet Artışı Vergisb alınamamaktadır. Ayrıca, <rayiç değer) beyanları herzaman düşük tutulmuştur. 5 - Emlak Vergisi beyanları, 5 yılda bir yapılıyor; bu süre kısaltılabillr ve gerçek değere yaklaşılabillr. 6 - Aynca. EmIA.k Vergisi nispetleri de bir miktar yükseltilebilir. 7 Emlak Vergisi, tipik bir Mahalli İdare geliridlr. Merkezi idare tarafından yöneltilmesi ve tahsh1 doğru görülmemektedir. 8 - Motorlu Kara Taşıtları VergiSinin tarifesi yeni bır düzenlemeye (en az 5 misli artırılmağa) ihtiyaç göstermektedir. 9 - Nihayet, Veraset ve İntikal Vergisinden azami verim alınacak şekilde, bu vergi sıkı bir denetime tabi tutulmalıdır. Özellikle gayrimenkul servetlerin «ra~1ç değer:. lerinin doğru şekilde beyanını sağlayacak tedbirler alınabh1r. D - DIŞ TİCAREI' VERGİLERİ 1 - İthal sırasında alınan vergilerin a~ırlığı hissedilmektedir.

19 102 AMME İDARESi DERGiSi 2 - Gümrük Vergilerinin tahsili lle, yerli sanayinin ne nispettekorunduğu araştırılmamıştır. 3 - Yatırım mallarının ithallerinden vergi alınmaması, genellikle tasvip gören bir husustur. 474 sayılı Kanunun uygulamalarının. yatırımları teşvik edici yönü ile, sürdürülmesi gerekmektedir. 4 - İthal edilen tüketim mallarının ağır şekilde vergilendirilmesi. hem döviz tasarrufu hem de vergi verimliliği yönünden benimsenmelidir. Ayrıca. bedelsiz ithalat da ağır vergiye tahammül edebilecektir. 5 - Bugün için döviz politikası ile «dış ticarp.tten alınan vergilenin birlikte yürütülmesi lazımdır. Döviz harcamalarını azaltmak, ancak yüksek gümrük, vergileri ile m.ümkündür. 6 - İthal mallarınınyurda kaçak şekilde girişleri, ekonomiye olumsuz etkilerc.e bulunmaktadır. Bu etki henüz ölçülebilmiş, hesaplanabnmiş değildir. Kaçak ithalatın boyutları, finansman yolları da bilinmemektedir. Ancak kaçak ithalatın, büyük döviz israflarına yol açtığı, yerli sanayinin gelişmesini önlediği, haksız rekabete sebep Olduğu bilinmektedir. 7 - İthalde Alınan Damga Vergisine, GATT, teşkilatının fazla müdahalede bulunması önlenmelidir. işlerliğe 8 - Dış Seyahat Harcamaları Vergisi. yeniden yürürlüğe konuımalı. kavuşmalıdır. E - VERGİ IDARESiNİN REORGANİZASYONU GEREOİ 1 - «Vergi İdaresbnln, mau idarenin içinde çok önemli bir yeri oldugu dikkate alınmalıdır~ Bu nedeııle sorunlann:n çözümüne öncelik yerilmesi gerekmektedir. 2 -'Vergi idaresinin yeniden düzenlenmesi, vergi reformlarından daha önce ele alınmalıdır. Vergi idaresinin düzeltilmesi, genellikle zor bir sorundur ve sürekli ve ciddi şekilde gayret sarfedilmesi ile mümkündür. 3 - Vergi personelinin ücret düzeni üst seviyede tutulmalıdır. VergIleme; Devletin görevyapabilmesi için bayati önem taşıyan. vazgeçilmez hizmetlerden biridir. 4 ~ Vergi personelinin eğitimi sayısız faydalar sağlar. GeUr kanunlarının uygulamalarından doğan şikayetler azalır, mükellef-idare ilişkileri düzelir. 5 - Vergi idaresine yardımcı hizmetler artırılabilir. Serbest Hesap Mütehassıslığı, Vergi Mahkemeleri, Mali Polis, Mali Müşavirlik vb. kurumlara ve kuruluşlara ihtiyaç vardır. 6 - Vergi kaçakçılığının önlenmesi için; etkili vergi incelemelerine, vergi jhtilaflarınm süratle çözümlenmesine, uzlaşma müessesesinin geliştirilmesine, vergi beyannamesi seçiminde makina kullanımına gerek vardır.

20 TüRKİYE'DE VE:RCİ SORUNU ÜZERİNDE DUŞÖNCELEB i Vergİ istatistiklerinin süratle toplanması ve de~erl~ndlrilmesi şarttır. Bu suretle uygulanmakta olan vergi sisteminin ne derece başarılı olduğu tespit edilebilecektir. 8 - Vergi idaresinin yeniden düzenlenme.si sırasında, gümrük vergileri He meşgul 4:dış gelirler idaresbnin de reformu şarttır. Dış ticaretten alınan vergilerin, Türk Vergi Sistemi içinde % 20 civarında öne.m1 oldu~u gözden uzak tutulmamalıdır. 9 - Vergi kaçakçılığının, vergi idaıeslni en fazla düşündüren bir sorun olarak ele alınmasında yarar vardır. Bu sorunun a~ırlığının azaltılması, vergi adaletinin savunulmasına imkan verecektir Vergi Usul Hukukunun içine «Verginin Tahsilbo kitabı dahil edilmelidir. Bu suretle. vergi tarh. tahakkuk ve tahsil yöntemlerinde. birlik sağlanmış olacaktır Vergi mükelleflerinin yoklama yapılarak kontrolu, arama, tebliğ, inceleme, uzlaşma hükümleri geliştirilmelidir. Özellikle uzlaşma müessesesi işlerliğe kavuşturulabmr Mükelleflerin ödevleri ile ilgili maddeler (defter tutma, belge saklama. fatura vermek ve almak, bilanço ve envanter tanzimi vs.) gelişen ekonomik koşullara göre değiştirilebilk Vergi cezaları ve vergi ihtilafları konuları ayrı ayrı ele alınıp reforma tabi tutulabilir; etkinlikleri artırılabilir, sürat sağlanabmr. F - MAHALLi İDARELERİN GELİRLERİ 1 - Mahalli İdarelerin hizmetleri ve gelirleri ile ilgili bütün sorunlar, İ9işleri. Maliye ve Köy İşleri Bakanlıklarının müşterek gayretleri ile ÇÖZÜlnlenebUir. 2 - İl Özel İdarelerinin varlıklarını sürdürecekleri anlaşıldığına göre, bunlara kırsal yörelerin geliştirilmesi için gereken finansman kaynakarının terkedilmesi icabeder. 3 ~ Köylerin gelir kaynakları geliştirilmeğe muhtaçtır ~öye ait hizmetlerin yapılmasında, köylünün bedeni ve mali katkılarda bulunması sürat ve ucuzluk sağlıyacaktır. Köy yolu, köy okulu, köy içme suyu, köy elektriği, köylünün mali katkısı ile. daha süratle ve yaygın şekilde yapılabilecektir. 5,.- Devlet, köylünün üretimini artırıcı gayretleri desteklemelidir. Köye yönelmiş sosyal yatırımlar. ekonomik israf1ara sebep olma.malıdır. Bu durumda, önce köyün ve köylünün ekonomik kalkmması hedef ahnmalıdır. 6 - «Belediye Gellrleri Kanunu) mutlaka yenilenm'elldir. Belediye hizmetlerinin karşılığı, tam olarak. belde halkından sa~lanmalıdır.