Sessiz Bir Geçmişten Sesler. Afrika Kökenli Türk Olmanın Dünü ve Bugünü

Transkript

1 Sessiz Bir Geçmişten Sesler Afrika Kökenli Türk Olmanın Dünü ve Bugünü

2

3 Sessiz Bir Geçmişten Sesler Afrika Kökenli Türk Olmanın Dünü ve Bugünü

4 2

5 3

6 Sessiz Bir Geçmişten Sesler Afrika Kökenli Türk Olmanın Dünü ve Bugünü Sözlü Tarih Çalışması KİTAPÇIK Koordinasyon Gülay Kayacan Asistan Özge Altın Danışmanlar Gürel Tüzün, Esra Danacıoğlu Metin Yazarları Gülay Kayacan, Meydan Karaer Fotoğraflar Birol Üzmez, Özlem Sümer, Gülay Kayacan, Mehmet Konaçer, Serhat Tonguç; Erol Yıldız (Kuşadası fotoğrafları) ; Dora Günel (Ayvalık fotoğrafları); Punto Baskı Çözümleri (kartpostallar) Tasarım ve Uygulama MYRA Koordinasyon Sibel Doğan, Myra Kitap tasarımı Rauf Kösemen, Myra Sayfa Uygulama Gülderen Rençber Erbaş, Myra Teknik Kontrol Harun Yılmaz, Myra Baskı Öncesi Hazırlık Koordinasyon Nergis Korkmaz, Myra Baskı Yelken Basım Kapak Fotoğrafı Birol Üzmez Tarih Vakfı Bu proje Avrupa Birliği tarafından finanse edilmiştir, Tarih Vakfı tarafından yürütülmektedir. Proje, hiçbir surette AB nin görüşlerini yansıtmamaktadır. Yayının içeriklerinin sorumluluğu yalnızca Tarih Vakfı na aittir.

7 PROJE Proje Yürütücüsü Tarih Vakfı Proje Destekçisi Avrupa Komisyonu Türkiye Delegasyonu Projede İşbirliği Yapılan Kurum Afrikalılar Kültür, Dayanışma ve Yardımlaşma Derneği Proje Genel Koordinatörü Gürel Tüzün Proje Koordinatörü Gülay Kayacan Proje Danışmanı Esra Danacıoğlu Görüntü ve Sözlü Tarih Eğitimcileri Esra Danacıoğlu, Nalan Sakızlı, Tahsin İşbilen, Gülay Kayacan Proje Asistanları Mustafa Olpak, Medyan Karaer, Fırat Korkmaz Sözlü Tarih Ekibi Ekrem Tunca, Fatma Konaçer, Mehmet Konaçer, Serhat Tonguç, Rabia Gözek, Gökçen Başaran Bant Çözümü Hikmet Gülin Öğretmen Görsel Editör Uğraş Salman Metin Editörü Gamze Toksoy Tanıtım Marjinal Reklam Tanıtım Web Tasarım MCKARE Yazılım ve Bilişim Hiz. Paz. Web Master Murat Uzun Proje Gönüllüleri Lena Wanitsch, Cansu Varol, Özlem Sümer, Özge Altın Yerel Proje Gönüllüleri Mustafa Olpak, Talat Bilen, Erdoğan Erenci, Rabia Erenci, Eyüp Yaşar Duman, Mehmet Güçlü, Mehmet Ali Bulut, Hatice Sezer, Ömer İletmiş, Canan İletmiş, Zeliha Tunca, Ümmühan Durmaz, Naciye Türkmen, Emir Ayşe Karayavaş, Fatma Zenci, Emine Zenci, Muammer Türkeş, Dürdane Borazan, Mustafa Özener, Memnune Yeler, Dinçer Görç, Emine Konaçer, Müşerref Asarcık, Hüseyin Düşlü, İsmail Ayçiçeği, Nebi Altın, Ayşe Rahat, Tuğba Rahat, Hatice Doğuluer, Serkan Doğuluer, Mustafa Olpak, Şefika Topçu, Beşeri Atabey, Ayşe Pala, Hilmi Tunca, Ertuğrul Şarlak, Fatma Uysal, Mehmet Demirci, Nail Orhan, Selahattin Dönmez, Mustafa Bozyel, Fatma Demir, Emine Sopa, Ali Karakuş, Mehmet Ali Balcı, Turgut Batıbey, Niyazi Erken, Gülay Balcı, Hüseyin Fadıllıoğlu, Hatice Köroğlu, Sadık Erken, Ahmet Urak, Zühre Rüzgarkesen, Abdullah Rüzgarkesen, Memnune Çevik, İbrahim Aydınlı, Mehmet Boz, Melek Dinç, Türkan Yeşil, Sait Secer, Serpil Korkmaz, Fatma Özdek, Mehmet Aynur, Mehmet Arslan, Mehmet Emin Bilgi, Uğur Özdek, Neşet Menteşoğlu, Mehmet Pank, Muharrem Sertbaş, Recep Şen, Ayşe Sezer, Melahat Sezer, Hatice Yıldız Türkmen, Gülsevim Bozkurt, Afitap Kurt, Rabia Gözek, Mehmet Konaçer, Fatma Konaçer, Hüseyin Toprağın, Arif Mavigök, Zuhal Acarkan, Sabahat Berker, Kemal Sözgelmez, Zeynep Uka, Erden Tagan, Halil Konaçer, Pelin Pank, Hülya Pank, Nimet Çemelek, Hakan Kara, Hüseyin Kara, Müşerref Çelikay, Alp Çimelek, Yalçın Yanık, Yüksel Özmısırlı, Serhat Tonguç, Emine Büber, Cahit Şenköz, Gurbet Aytekin, Gözde Armit Yerel Kurumsal Destekçiler Afrikalılar Kültür Dayanışma ve Yardımlaşma Derneği, İzmir Büyükşehir Belediyesi APİKAM, İzmir Goethe Enstitüsü, Dalaman TİGEM Projeye katkıda bulunanlara çok teşekkür ederiz.

8 Proje Hakkında Dana bayramı, İzmir, 4 Mayıs 2008 (üstte); Görüntü Atölyesi, İzmir, 2007 Türkiye deki Afrika kökenli yurttaşların yaşam deneyimlerinin kaydedilerek görünür kılınmalarını amaçlayan bu proje Tarih Vakfı tarafından yürütüldü. Avrupa Birliği Komisyonu Türkiye Delegasyonu tarafından desteklenen proje Afrikalılar Dayanışma, Kültür ve Yardımlaşma Derneği işbirliğinde gerçekleştirildi. Amaç, Yöntem, Süreç 6 Türkiye deki farklı toplumsal ve kültürel grupların yaşam deneyimlerinin kaydedilmesi klasik tarih yazınında görünür

9 olmayan, sessiz kalmış alanları gün ışığına çıkarmanın önemli bir yoludur. Bu da Türkiye toplumunun demokratikleşmesini ve insan haklarına, kültürel farklılık ve çeşitliliği koruyan bir çerçevede saygı kültürünün gelişmesini destekleyecektir. Projede, Türkiye de yaşayan farklı toplumsal katmanlardaki Afrika kökenli yurttaşların bugünkü kültürel, toplumsal ve iktisadi konumlarının tarihsel bir perspektifle araştırılması; bu alana ilişkin belgeye dayalı tarihçiliğin kaydetmediği anlatıların, söylencelerin, oyunların, ağıtların, yaşam öykülerinin kaydedilmesi ve bunların uluslararası bilimsel etik ve teknik standartlara uygun bir biçimde arşivlenmesi amaçlandı. Sessiz bir geçmişten gelen seslerin kaydedilerek, belgelenmesi ve hem şimdiki hem de gelecekteki genç kuşaklara iletilmesi hedeflendi. Türkiye deki Afrika kökenlilerin kültürel pratikleri konusundaki farklılık ve benzerlikleri merak eden herkes, özellikle öğrenci, öğretmen ve araştırmacılar sitesi yoluyla bu konuda kapsamlı bilgilere ulaşabilecektir. Sözlü tarih ekibi çalışken, İzmir, 2008 (sol üstte); Proje Değerlendirme Atölyesi, İzmir 9 Temmuz 2008 (üstte); Görüntü Atölyesi, İzmir, 2007 (solda) 1 Ekim 2007 de başlayan ve 11 ay süren projenin araştırma bölümünde elde edilen veriler iki farklı yoldan toplandı. Öncelikle, ulaşılabilen yazılı, görsel ve sesli kaynaklar gönüllü ve profesyonel çalışanlardan oluşan bir ekiple incelendi, değerlendirildi ve bir veritabanında bir araya getirildi. Kullanıcılar projenin web sitesinde bu veritabanında arama yapabiliyorlar. Diğer araştırma ise Afrikalılar Dayanışma, Kültür ve Yardımlaşma Derneği üyeleri ile profesyonel çalışanlardan oluşan sözlü tarih alan araştırma ekibi tarafından yürütüldü. Kökenleriyle ilgili anlatılarında 7

10 Niyazi Erken ile Rabia Gözek, görüşme sonrası, Okçular köyü/ Dalaman-Muğla, Mart 2008, (solda); Zuhal Acarkan ile Gülay Kayacan, görüşme sonrası, İzmir, Mayıs 2008 Osmanlı döneminde Afrika dan getirilme ya da kaçırılma öyküsü bulunan, farklı sosyoekonomik toplumsal konumlardan 100 kişiyle ses ve görüntü kaydı alınan yaşam öyküsü görüşmeleri yapıldı. Alan araştırması yürütülecek kent ve köyler dernekle birlikte yapılan ön araştırma gezileriyle belirlendi. Görüşmeleri gerçekleştiren ekip, görüşme ve kayıt teknikleri konusunda uzman eğitimciler tarafından eğitildi. Görüşme kayıtları ortalama 1,5 saat, en uzun görüşme 4 saat, en kısası ise 20 dakikadır. Görüşme yapılacak kişilerin belirlenmesinde cinsiyet, yaş, meslek, yaşanılan bölge vb özellikler dikkate alınmıştır. Proje kapsamında, bir web sitesinin yanı sıra yaşam öyküsü görüşme kayıtlarının ses, görüntü ve bant çözümü dosyalarını içeren sözlü tarih arşivi oluşturuldu. Bu arşiv biri İstanbul Tarih Vakfı Bilgi Belge Merkezi diğeri ise İzmir Ahmet Piriştina Kent Arşivi ve Müzesi nde olmak üzere iki kentte kullanıcıya açılacaktır. Sözlü Tarih Arşivi Proje kapsamında 53 ü erkek, 47 si kadın olmak üzere toplam 100 kaynak kişiyle yapılan yaşam öyküsü görüşme kayıtlarının 98 i video, 2 si de yalnız ses kaydıdır. Bunların 62 si kentsel alanlarda, 38 i köylerde gerçekleştirilmiştir. Sözlü tarih arşivi hem fiziksel hem de elektronik ortamda oluşturulmuştur. Arşivde yer alan malzemelerin teknik özellikleri şöyledir: Ses kayıtları (mp3) Görüntü kayıtları (MDV ve WMV) Bant çözümü (Word belgesi) İzin belgeleri (Word belgesi, pdf) Portre fotoğraflar (JPEG) Eski siyah beyaz fotoğraflar, belgeler (JPEG) 8

11 Afrika Kökenli Türkler Batı Ege Bölgesi, başta İzmir, Aydın ve Muğla olmak üzere Afrika kökenli nüfusun yoğun olarak yaşadığı yerlerdir. Ayrıca Antalya ile Adana dolaylarındaki bazı köy ve beldelerde de Afrika kökenliler yaşamaktadır. Bu nedenle kökeni Afrika ya kadar uzanan nüfus daha çok Batı Ege Bölgesi için kısmen bilindik, diğer bölgeler için görünmezdir. Yeni bir işte çalışmak ya da yükseköğretim için Doğu Karadeniz e ya da İç Anadolu ya giden siyah tenli bir kişiyseniz, Ne güzel Türkçe konuşuyorsunuz, nerede öğrendiniz? gibi tepkilerle karşılaşmanız ya da yeni taşındığınız mahallede size isminiz yerine, Pele ya da Esmeray diye seslenilmesi mümkündür. Yaşadığınız coğrafyanın tarihi olarak farklı kültürel ve toplumsal grupları barındırdığına, bu farklı toplumsal grupların evliliklerle iç içe geçtiğine ilişkin bilgisi olmayan bir kişiyseniz, gördüğünüz her siyah tenli kişiyi Amerikalı, Tanzanyalı ya da Ganalı zannetmeniz de olasıdır. Geçmişin bilgisi, bugün gözlenen toplumsal ve kültürel farklılıkların nereden kaynaklandığının ya da nasıl biçimlendiğinin öyküsünü aktarır. Bu da aslında bizleri zenginleştiren farklılıklarımızı yadırgamadan, karşılıklı saygı ve hoşgörü çerçevesinde bir arada yaşayabilmemizin olanaklarını sunar. 9

12 10 Yerleşim Yerleri ve Göç Geçmişten bugüne Afrika kökenli Türklerin, İç Anadolu, Kuzey Anadolu ya da Doğu Anadolu gibi Türkiye nin diğer bölgeleri yerine, neden ağırlıklı olarak Batı Ege Bölgesi nde yaşadıkları sorusunu tarihi kaynaklar kısmen aydınlatmaktadır. Yazılı kaynaklara göre 19. yüzyılın ikinci yarısında, özellikle Batı Ege de yabancı yatırımların artmasıyla birlikte tütün ve pamuk tarımında çalıştırılmak üzere Afrika dan çok sayıda köle getirildiği belirtilmektedir. Alan araştırması sırasında anne ya da baba tarafından Afrika kökenli olan ve en az dört kuşaktır Batı Ege de yaşayan kişilere ulaşmaya çalıştığımızda, İzmir/Torbalı, Bayındır, Tire de başlayan yolculuğumuzun kuzeyde Balıkesir/Ayvalık, doğuda Manisa Gölmarmara ya, güneyde Aydın/Germencik, Söke, Bağarası daha da güneyde Muğla/Bafa, Milas, Ula, Köyceğiz, Ortaca, Dalyan ve Dalaman a uzandığını gördük. Yerleşim yerlerinin, Egenin kıyı şeridinde kuzeyden güneye doğru birbirini izleyen Batı Anadolu ovalarında ya da çok yakınlarında olması dikkat çekicidir. Dört kuşaktır Batı Ege Bölgesi nde yaşayan Afrika kökenli Türklerin yaşam anlatılarına bakıldığında, ten rengi nedeniyle farklı toplumsal ve kültürel gruplarla aralarında ne kentlerdeki mahallerde, ne de köylerde keskin mekânsal ayrışmaların olduğundan söz etmek güçtür. Oturulan mahalleyi belirleyici olan, toplumsal ve kültürel özelliklerden çok, ailelerin sosyoekonomik durumlarıdır. Yaşam anlatılarında, 20. yüzyılın başlarında İzmir deki siyah tenlilerin daha çok Ballıkuyu gibi yoksul Türk mahallerinde oturdukları, Basmahane ya da Alsancak gibi semtlerde varlıklı ailelerin yaşadıkları anlaşılıyor. Ya da Bafa da yaşayan 104 yaşındaki Rabia Hanım, ağanın çiftliğinde Yörük, Kürt ırgatlarla birlikte karın tokluğuna çalışarak, yan yana duran tek göz damlarda çoluk çocuk yaşayarak, nasıl aynı kaderi paylaştıklarını anlatıyor. Batı Ege Bölgesi ndeki Afrika kökenli genç ve yaşlı kuşakların nerelerde yaşadıklarına baktığımızda yerleşim yerlerinin kuşaklar arasında farklılık gösterdiği açıktır. Türkiye genelindeki iç göçün nedenleri ve dönemleri ile Afrika kökenli ailelerin yer

13 değiştirme hareketleri birbirine benzer özellikler göstermektedir. Eski adıyla Tepeköy, yeni adıyla Torbalı ve çevresindeki köylerde geçimlik tarım ve hayvancılık yapan ve görece az tarım arazisine sahip Afrika kökenli ailelerin bir kısmı, sosyal güvencesi olan ücretli bir iş edinebilmek ya da çocuklarının eğitimi için 1970 lerin sonu ile 1980 lerin başında İzmir in alt gelir gruplarının yaşadığı mahallelere göç etmişlerdir. Benzer nedenlerle Balıkesir/Ayvalık tan, Aydın/Söke veya Bağarası ndan ya da Muğla/ Milas, Bafa dan İzmir e gelenlerin sayısı da azımsanmayacak düzeydedir. Bunun yanı sıra nüfus hareketliliği sadece İzmir in çevresindeki kentsel ve kırsal alanlardan İzmir e doğru olmamış, Torbalı çevresinde yaşayan bazı ailelerin Muğla/Dalaman a göç ettikleri de görülmüştür. Geçmişte Manisa nın Gölmarmara Beldesinde de çok sayıda Afrika kökenli olduğu söyleniyor, ama bugün bu kişiler aileleriyle birlikte diğer yerlerdekiler gibi İzmir ya da Aydın a göç etmişler. 11

14 12 İzmir Coğrafi bakımdan İzmir, Anadolu yarımadasının batısında, Ege kıyılarının tam ortasında yer alır. Kuzeyden Balıkesir, doğudan Manisa ve güneyden Aydın illeriyle çevrilidir. Kuzeyden güneye uzunluğu yaklaşık 200 km, batıdan doğuya genişliği 180 km olan ilin yüzölçümü km 2 dir. Bugün yönetsel bakımdan 28 ilçe ve 595 köyden oluşan İzmir, Osmanlı klasik döneminde yönetim bakımından Anadolu Beylerbeyliği ne bağlıydı de yapılan yönetsel düzenlemede, Anadolu Beylerbeyliği eyaletlere ayrılmış ve İzmir, Aydın Eyaleti ne bağlanmıştır. İzmir, 1826 da Yeniçerilik sisteminin kaldırılmasının ardından yapılan yeni yönetsel bölümlemede merkezi Aydın da olan Aydın Eyaleti ne bağlı kaldı de Aydın Eyaleti nin merkezi Aydın dan İzmir e taşındı, ama üç yıl sonra merkez yeniden Aydın a alındı da Aydın Eyaleti nin merkezi bir kez daha İzmir e taşındı deki düzenlemeyle, merkezi İzmir olan Aydın Vilayeti, İzmir Merkez Sancağı, Aydın Sancağı ve Menteşe (Muğla) Sancağı ndan oluşan bir yönetsel yapıya kavuşturuldu. O dönem için İzmir Sancağı nın Kuşadası, Çeşme,Tire, Ödemiş, Urla, Foçateyn ve Menemen olmak üzere 7 kazası vardı yılına gelindiğinde ise İzmir Sancağı nın kaza sayısı (Nif/Kemalpaşa, Kuşadası, Çeşme, Tire, Ödemiş, Urla, Focateyn, Bayındır, Bergama, Menemen, Seferihisar ve Karaburun olmak üzere) 12 ye ulaşmıştı. Bu yapılanma günümüzde de bazı değişikliklerle (Kuşadası Aydın a bağlanmıştır) sürmektedir.

15 2007 nüfus sayımı verilerine göre nüfusu olan İzmir, geçmişte kültürel, dini ve etnik bakımdan kozmopolit bir nüfus yapısına sahipti. Osmanlının son döneminde Levantenlerin etkin olduğu önemli bir ticaret, tarımsal sanayi ve kültür/sanat kenti olan İzmir, Balkan Savaşı ile başlayıp 1922 yılında İzmir in kurtarılışı ile sonlanan, neredeyse kesintisiz on yıllık bir savaş sürecinde toplumsal-etnik-dini, hatta ekonomik yapılanışında büyük değişiklikler geçirdi. Bu peş peşe savaşlar sırasında İzmir, kozmopolit bir imparatorluğun dünya ekonomisiyle ilişkili bir limanı olmaktan çıkıp, 1923 sonrasında yeni kurulmuş bir ulus-devletin etnik v e dini bakımdan daha türdeş bir kentine dönüştü döneminde kent Ermeni ve Rum cemaatlerini kaybederken, onların yerini Balkan ve Girit muhacirleri, Yunanistan mübadilleri ve Ege bölgesinden gelip kente yerleşenler aldı lu yıllara gelindiğinde İzmir artık çokkültürlü nüfus dokusunu kaybetmiş, Müslüman nüfusun baskın olduğu ve az sayıda Levanten aile ile küçük bir Yahudi topluluğun kaldığı tek renkli bir görünüm almıştı. 13

16 yüzyıl sonunun İzmir yerel gazete haberlerinde, Sabırtaşı, Dolapkuyu, Tamaşalık, İkiçeşmelik ve Ballıkuyu adlı, yoksul zenci ailelerin çoğunlukta olduğu mahallerden söz edilmektedir lı yıllarda Güneydoğu Anadolu dan göç etmiş yoksul Kürt kökenli ailelerin yaşadığı bu mahallelerde bugün sadece birkaç Afrika kökenli yoksul aileyi bulabilirsiniz. Geçmişte olduğu gibi, bugün de İzmir in Torbalı ilçesinde, Naime, Hasköy, Yeniçiftlik, Şubaşı, Çırpı köy ve beldelerinde Afrika kökenli aileler yaşamaktadır. Aydın ın ya da İzmir in köylerinden İzmir kent merkezine göç süreci Afrika kökenli yurttaşları da etkilemiş, çocuklarına daha iyi eğitim ya da yeni iş olanakları sağlamak isteyen ailelerin bir bölümü 70 li ve 80 li yıllarda İzmir in Çimentepe, Eşrefpaşa, İkiçeşmelik, Yapıcıoğlu, Karabağlar, Hatay gibi semtlerine göç etmiştir. Bugün İzmir in Balçova, Bornova, Hatay, Eşrefpaşa, Çimentepe, Karabağlar, Basmahane, Yapıcıoğlu, Yeşilyurt ve Yurtoğlu gibi semtlerinde baba ya da anne tarafından Afrika kökenli olan kişiler Anadolu nun pek çok yöresinden göç etmiş ailelerle birlikte yaşamaktadır. Balıkesir/Ayvalık Topraklarının büyük bölümü Marmara Bölgesi nde yer alan Balıkesir in bir ilçesi olan Ayvalık, coğrafi olarak Ege Bölgesi ndedir. Yüzölçümü 233 km 2 olan Ayvalık ın batısı Ege Denizi, doğusu Bergama, güneyi Dikili yle çevrilidir Osmanlı-Rus deniz savaşlarına ilişkin kayıtlarda adından söz edilen Ayvalık, 1789 dan itibaren, gayrimüslimlerin yaşadığı bir yerleşim yeri ve önemli bir metropolitlik merkezi olarak öne çıktı. Osmanlı yönetimi 1832 de

17 Ayvalıklılar için af çıkarıp, 1820 li yıllarda adalara kaçan gayrimüslim ahalinin Ayvalık a dönmesine izin verdi da yönetsel özerkliğine son verilen Ayvalık, Osmanlı yönetimindeki Karesi Sancağı na bağlandı. Kent kısa sürede eski canlılığına kavuştu, nüfusu 1832 de e, 20 yüzyıl başlarında ise e ulaştı. Birkaç memur ailesi dışında kent nüfusunun neredeyse tamamını oluşturan Rumlar, Yunan Ordusu yla birlikte Eylül 1922 de kaçtılar. Kalan Rumlar ise 1923 yılında Türkiye ile Yunanistan arasında imzalanan Mübadele Anlaşması çerçevesinde Yunanistan a gönderildiler ve yerlerine Ayvalık, Girit, Midilli ve Makedonya dan gelen muhacirler ve mübadiller yerleştirildi. Bunlar arasında Afrika kökenli aileler de vardı. 70 yaşın üstündeki yaşlı kuşak, siyah tenli anne ya da babalarının Rumca konuşabildiklerini, Türkçeyi daha sonra öğrendiklerini anlatıyor. Gene onların anlatımlarından, Midilli den gelen varlıklı ailelerin Alibey (Cunda) Adası na yerleştikleri, daha yoksul olanların, o dönem adayla arasında karayolu bağlantısı olmayan Ayvalık a sallarla geçerek yerleştikleri anlaşılıyor. 15

18 16 Aydın Aydın, kuzeyde İzmir ve Manisa, doğuda Denizli, güneyde Muğla ve batıda Ege Denizi yle çevrilidir km 2 lik yüzölçümünün yaklaşık yarısında tarımsal üretim yapılabilen ilin nüfusu dir. Orta ve batı kesiminde verimli ovaların yer aldığı, güney ve kuzeyinde dağlarla çevrili olan ilin merkezi Büyük Menderes havzası üzerinde kuruludur. Bugün yönetsel bakımdan aralarında 17 ilçe merkezinin de bulunduğu 54 belediye, 489 köy ve 265 mahalleden oluşan Aydın, 1811 yılında Osmanlı Devleti nin bir eyaletiydi da eyaletin merkezi İzmir e taşındı ve Aydın sancak oldu. Eyaletin adının değişmemesine karşılık, yönetim merkezinin taşınmış olması, yönetsel hiyerarşide Aydın ı İzmir in daha altında bir yere koydu. Menteşe (Muğla) Sancağı nda olduğu gibi, Osmanlı yönetimi Aydın Sancağı ndaki devlete ait tarım arazisini yörenin varlıklı ve nüfuzlu ailelerine kiraya verirdi. Osmanlı yönetimince mütesellim olarak adlandırılan bu kişilere yöre insanı ağa, ağanın çiftliğinde neredeyse karın tokluğuna çalışan köylüye de ırgat demektedir. Osmanlının son döneminde kapitülasyonlarla birtakım ayrıcalıklar kazanan İngiliz ve İtalyan yatırımcılarının Büyük Menderes Ovası nda pamuk ve tütün ekilen plantasyonlara yatırım yaptıkları bilinmektedir. Ama bu durum pamuk ve tütün pazarındaki uluslararası dengelerin değişmesiyle fazla uzun sürmemiştir. Öte yandan, 19.yüzyılda bölgedeki üretim ve toprak üzerindeki sahiplilik yapısını etkileyen bir başka dinamik daha yaşandı. Yüzyılın ortalarında Menderes ve Gediz ovaları demiryolları ile İzmir kent merkezine ve oradan da dünya ekonomisine bağlandı.

19 Demiryollarının etkisi, tarımsal üretimi demiryollarına ulaştıran yeni kervan yollarının da kurulmasıyla kendi geri alanını yaratacak güce erişti. 19. yüzyıl ortalarında Söke ovasındaki pamuk ve tütün çiftliklerinde çalıştırılmak üzere Afrikalı siyah köleler Mısır üzerinden Kıbrıs a, oradan Girit e, sonra da Batı Anadolu ya getirilmekteydi. Şubat 1857 de Sultan Abdülmecid Mısır ve Bağdat valilerine Afrika dan kaynaklanan köle ticaretini yasakladığına ilişkin bir ferman gönderdi. I. Dünya Savaşı, Yunan işgali ( ) ve işgale direniş yıllarında tüm bölge gibi Aydın da çeşitli göç hareketlerine sahne oldu. Balkan Savaşı yla başlayıp 1922 ye kadar neredeyse kesintisiz süren savaş ve imparatorluğun tükeniş yıllarında, özellikle köyün erkek nüfusu ailelerinden uzun yıllar ayrı kalır, bazısı ise geri dönemezdi. Söke nin köylerinde yaşayan, anne ya da baba tarafından Afrika kökenli yaşlı kuşak, Çanakkale savaşını kanlı savaş olarak adlandırıyor ve çoğu babasının savaştan sağ olarak dönmediğini söylüyor. Geçmişte Germencik, Sarıkemer, Söke yöresinde yoğun olan Afrika kökenli ailelerin çocukları, bugün İzmir, Kuşadası, Marmaris gibi turizm sektörünün geliştiği alanlara göç etmiştir. Kuşadası nda çalışanların çoğu köylerde, dededen kalma evlerinde sadece kışın oturabiliyor. Muğla Coğrafi bakımdan kuzeyde Aydın, kuzeydoğuda Denizli ve Burdur, doğuda Antalya yla komşu olan Muğla, güneyde Akdeniz ve batıda Ege Denizi yle çevrilidir. Yüzölçümü km 2 olan il, km yi aşan sahil şeridi uzunluğuyla Türkiye nin en uzun deniz kıyısına sahiptir. Bugün 11 ilçe ve 420 köyde toplam nüfusu olan Muğla, Osmanlı döneminde 19. yüzyıl başında yönetsel bakımdan Aydın Eyaleti ne bağlı Menteşe Sancağı olarak adlandırılmaktaydı. Yalnızca erkeklerin sayıldığı 1831 nüfus sayımına göre Menteşe Sancağı nın nüfusu dolaylarındaydı. Bunun e yakının Müslüman, kadarının gayrimüslim (Rum, Ermeni, Yahudi) olduğu belirtilmektedir. Müslüman tebaanın dikkate 17

20 değer bir bölümünün Yörük (Türkmen) olduğu belirtilmekle birlikte, Rumeli den, Kafkaslardan, Girit ten, Kuzey Afrika dan (Cezayir, Tunus, Mısır) bu yöreye çeşitli savaşlar nedeniyle göç hareketlerinin yaşandığı bilinmektedir yüzyılda Osmanlının verimli tarım arazilerini barındıran Menteşe Sancağı ndaki topraklar mütesellim denilen yörenin nüfuzlu ailelerine kiraya verilirdi. 19. yüzyılda yönetsel yapıda gerçekleştirilen değişikliklere kadar Köyceğizli

21 Hasan Çavuşoğulları, Milaslı Abdülaziz Ağaoğulları, Kaleli Tavaslıoğulları Menteşe Sancağı nın belli başlı mütesellim ailelerindendi. Bugün Muğla nın Bafa, Milas, Köyceğiz yörelerinde yaşayan, anne tarafından Yörük, baba tarafından Afrika kökenli ya da tam tersi olan 70 yaş üstündeki yaşlılar, kendi anne babaları ya da dedeleri, nineleri gibi bir hayat yaşadıklarını, kendi deyimleriyle önce ağaların, sonra da beylerin tütün tarlalarında karın tokluğuna çalışarak geçen zorlu yaşam süreçlerini aktarmaktadır. 18.yüzyılda Osmanlı sarayının ve ordunun iaşesini sağlamak ve at yetiştirmek üzere kurulan haralar ve çiftlikler bulunmaktaydı. Bunlardan biri de Dalaman da III. Selim döneminde kurularak annesi Mihrişah Sultan a hediye edilmiş, 1820 yılında Vakıflar İdaresi ne devredilmiş ve 1836 da Muğla Derebeyi Hacı Ali vereseleri tarafından alınmıştır öncesinde devlete ait araziler yörede yaşayan ağalar tarafından işleniyordu. Kavalalı Mehmet Ali Paşa, Mısır Valiliği sırasında oğlunun Suriye Valiliği ne getirilmemesi üzerine Osmanlı yönetimine karşı ayaklandı ve Osmanlı yönetimiyle anlaşma imzalayarak çiftliğe sahip oldu. Çiftlik, Paşa ve eşinin vasiyeti üzerine torunları Abbas Hilmi Paşa ya verildi yılında Hıdiv Abbas Hilmi Paşa, çiftliğinde çalıştırmak üzere Mısırlı ve Sudanlı siyah aileler getirdi yılına kadar Hıdiv Abbas Hilmi Paşa tarafından işletilen çiftlik, paşanın bankalara olan kredi borçlarını ödeyememesi üzerine, Ziraat ve İş bankaları tarafından satışa çıkarıldı. Atatürk ün başkanlığında toplanan İcra Vekilleri Heyeti nin olumlu karar alması üzerine 30 Ocak 1935 tarihinde bankalardan, 7 senede ödenmek üzere 3 milyon liraya satın alındı de de Devlet Ziraî İşletmeleri Kurumu na devredildi. Paşa çiftliğini kaybedince Mısır dan getirttiği Sudanlı ailelerin bazıları geri dönmüş, bazıları da Dalaman da kalmıştır. Çiftliğin satışı sırasında Dalaman da kalan Afrika kökenli ailelere devlet tarafından Ortaca çevresinde bedelsiz toprak verilmiştir. O dönem Türkçe konuşamayan ailelerin çocuklarından bazıları Dalaman da anne babalarının çalıştığı, bugün Dalaman Tarım İşletmeleri adıyla anılan çiftlikte ücretli olarak çalışmakta, bazıları da Ortaca da, küçük de olsa kendi tarım arazisini işlemektedir. 19

22 Yararlanılan kaynaklar Kitap ve Makaleler Böke, P. (2006), İzmir Tanıklıklar, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. Erdem, H. (2004), Osmanlıda Köleliğin Sonu: , İstanbul: Kitap Yayınevi. Güneş, G. (1999), İzmir de Zenciler ve Zenci Folkloru, Toplumsal Tarih, Şubat Martal, A. (1996), 19. yy da Kölelik ve Köle Ticareti, Tarih ve Toplum, Ocak Toledano, E. (1994), Osmanlı Köle Ticareti, , İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. Ansiklopedi Maddeleri Web Siteleri Aydın Valiliği: Ayvalık Kaymakamlığı: gov.tr İzmir Valiliği: Muğla Belediyesi: gov.tr Muğla Valiliği: Özgür Ansiklopedi: org TİGEM: Diğer Sessiz Bir Geçmişten Sesler projesi sözlü tarih görüşmeleri Ayvalık, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1961, c. 2, s.78. İzmir, Yurt Ansiklopedisi, İstanbul: Anadolu Yayıncılık, , c. 6, s

23 Toplumsal ve Ekonomik Yaşam Ege kıyılarındaki kentler ilkçağlarda hem uygarlık hem de ticaret açısından dünyanın en önemli merkezleri arasında yer almaktaydı. Bu kentlerin en gözde ürünleri bal, çeşitli keramik eşya, şarap ve zeytinyağıydı. Ege kentlerinin bu ürünleri Mısır ve Roma da el üstünde tutulurdu. Bölgenin bu özelliği binlerce yıldan beri fazla bir değişikliğe uğramadan sürmektedir. Osmanlı döneminde bölgenin tarım ürünleri ve yeraltı kaynakları genellikle yabancı tüccarlar eliyle İzmir ve Ayvalık tan yurtdışına satılırdı. Günümüzde bölgenin en önemli ihraç limanı İzmir dedir. 21

24 22 Eskiden yalnızca kuru incir, kuru üzüm, pamuk ve tütün gibi tarım ürünlerinden oluşan ihraç malları sanayi ürünleriyle çeşitlenmiştir. Ülkenin ve bölgedeki merkezlerin gereksinimi olan malların bir bölümü de İzmir Limanı ndan ithal edilir. Batı Ege deki verimli ovalarda daha çok pamuk, tütün ekimi, bağcılık, narenciye üretimi ve seracılık yapılır. Türkiye de en fazla pamuk üretimi burada yapılmakta, dokuma sanayisinde kullanılan en kaliteli pamuk burada üretilmektedir. Türkiye deki tütün üretiminin de yaklaşık yarısı Ege Bölgesi nde gerçekleştirilir. Yurt içine ve dışına satılan kuru üzüm Gediz Vadisi nde üretilen çekirdeksiz üzümden elde edilir. Büyük Menderes Vadisi nin inciri, Edremit Körfezi kıyılarında yoğunlaşan zeytin ve zeytinyağı üretimi bölge ekonomisine büyük katkıda bulunur. Türkiye deki zeytin ağaçlarının yarısından fazlası bu bölgededir. Üzüm üretiminin % 45 i, incir üretiminin ise beşte dördü bu bölgede gerçekleştirilir. Muğla yöresinde arıcılık yaygındır ve Türkiye deki bal üretiminde bu il birinci sıradadır. Deniz ürünleri çok çeşitlidir: Ege Denizi nin kuzey kesiminde avlanan barbun, tekir, kefal, kolyoz, levrek, mercan, orfoz, orkinos, çipura, papalina gibi balıklar ticari açıdan önem taşır. Önemini yitiren süngercilik yerini kültür balıkçılığına bırakmıştır; havuzlarda alabalık, bazı koylardaki balık çiftliklerinde çipura ve levrek yetiştirilir. Sanayi etkinlikleri bakımından Marmara Bölgesi nden sonra ikinci sırada yer alan Ege Bölgesi nin batı kesimlerinde gıda, dokuma, makine ve yedek parça üretimi gibi sektörler bulunmaktadır. Ayvalık bölgedeki zeytinyağı üretiminde önemli bir yer tutar. Batı Ege Bölgesi ndeki madenciliğin geçmişi çok eskiye dayanır. İzmir, Aydın ve Muğla da zımpara taşı, İzmir ve Aydın da mermer yatakları vardır. Alaşehir, Karaburun ve Ödemiş te cıva çıkartılır. İzmir Körfezi ndeki Çamaltı Tuzlası Türkiye nin başta gelen tuz üretim merkezidir. Ayrıca İzmir de şifalı madensuyu kaynakları, Aydın ilinde de jeotermal kaynaklar vardır. Aliağa, Kemerköy, Yatağan, Demirköprü de hidroelektrik santralleri, İzmir yakınlarında Aliağa da bir petrol rafinesi bulunmaktadır.

25 Batı Ege Bölgesi nin yer şekillerine uygunluğu nedeniyle karayolları ulaşım ağı gelişmiştir. Türkiye de ilk demiryolu İzmir- Aydın arasında yapılmıştır. 19. yüzyılın ikinci yarısında batı Ege de bir İngiliz şirketi tarafından yaptırılan bu demiryolu aracılığıyla yörede yetiştirilen pamuk ve tütün İzmir Limanı na oradan da Avrupa ya taşınırdı. Günümüzde halen kullanılmakta olan bu demiryolu hattı yöreyi Anadolu nun diğer bölgelerine bağlayan demir yollarıyla ilişkilendirilmiştir. Geçmişte çiftliklerde çalışan Afrika kökenlilerin topladıkları pamukları İzmir Limanı na ulaştıran demiryolu, karayolları yapımı sonucunda bu yöredeki önemini yitirdi lu yılların başında İzmir-Menemen ve Kemalpaşa-Karabel-Torbalı karayollarının yapımında siyah tenli yurttaşlar da işçi olarak çalıştılar. Günümüzde anne ya da baba tarafından Afrika kökenli olan ailelerin dikkate değer bir bölümü Torbalı çevresindeki köylerde yaşamakta ve tarımla uğraşmaktadır. Bu ailelerin bir kısmı ortaöğrenim çağındaki çocuklarını, yol masraflarını karşılayamadıkları için okula gönderemediklerini söylemektedir. Günümüzde İzmir ilindeki kent merkezlerinde yoğunlaşan görece ucuz kamu taşımacığının halen Torbalı çevresindeki kırsal alanlarda yaygınlık kazanamamış olmasının, köylerdeki Yörük, Boşnak ya da Afrika kökenli yoksul aile çocuklarının okula gidememesiyle ilgili olduğunu düşünmek yanlış olmaz. 23

26 24 Çocukluk ve Oyun Çocuk denilince oyun, oyun denilince de çocukluk gelir aklımıza. Her ne kadar oyun araç gereçleri yaşanılan tarihi dönem, coğrafya ve sahip olunan olanak ya da olanaksızlıklara bağlı olarak farklılık gösterse de, çocukluktaki oyunlar dil, din, ırk, etnik köken, toplumsal sınıf ayrımlarının belki de en az hissedildiği anları içinde barındırır lu, 1940 lı yıllarda kentlerde saklambaç, köylerde ırgıncak oynayan ve şimdilerde büyükanne ya da büyükbaba olan siyah tenli çocuklar şöyle anlatıyorlar o günleri: İşte saklambaç oynardık Özellikle kızlı erkekli büyük grup, o mahallede çıkmaz sokaklar vardı böyle. İzmir in o eski tarafı çok ilginçti. Böyle bir düzen yoktur, hani birbirine paralel yollar falan yok. Onun için köşe başları, küçük girintiler falan, saklanacak çok yer vardı ve çok güzel saklambaç oynardık. İşte yağ satarım bal satarım oyunu vardı E şimdi o tabloya baktığımızda, yani siyah çocuk, beyaz çocuk aynı tarafta, hep birlikte oynardık ve ben o duyguya hiç kapılmadım, yani ben farklıyım bunlardan duygusuna. O zaman asla böyle bir şey olmadı. Şimdi biraz da şeyle ilgili bu, galiba bu [değişen] toplumla ilgili bir olay gibi geliyor bana Z. Acarkan (67 yaşında/balçova, İzmir)

27 Çocukluk, irezilliğinne geçirdik, neyne geçiricez. Şimdi her yer bolluk, her yerde var. O günün beğrinde yiycek iççek yok, irezilliğinne vakit geçirdik, çocukluk devri, yaşı da böyle geçti. Oyun? Çocuk(luk)ta oyun oynarız canım. Çocukluğumuzda sabahtan ağşama gadar göd gazma deriz, çelik deriz, yasır (esir) alma deriz, bunlarla vakid geçirdik çocukluğumuzda... Ya yasır alma. İşte iki parti olursun, partinin biri borda duru, biri orda duru, ordan seği alırsın, öteği senden onu çalar, ondan başgası çalar böylelikle. Yasır alma budur. N. Erken (84 yaşında/okçular köyü, Muğla) Bizim avlumuz çok geğiştir. Böle ırgıncak gurardık, göbeğine bi kömür gatardık, gıcır gıcııır binerdik. Dönerdik. Irgıncak; iki dene güzel bi değnek ediyon, bunun göbeğine. Biri buraya biniyo, çocuğun diğeri o yanna. Birinin bu yannı kafası, birinin bu yanı kafası. Böle biniyon, dönüyosun. Irgıncak diyoladı ona. Çelik çomak, ondan sonacazım. Sekelik oynardık. İşte öle öle (işten) geri zamanı geçirirdik. Evcik oynardık. E böyle annecim rahmetli gine izin verirlerdi. Güççük güççük göveçlerimiz varıdı, yemekler bişirirdik, evcikler bişirir ederdik, yemekler. E. Ayşe Karayavaş (81 yaşında/torbalı, İzmir) Okul Hayatı Geçmişte Batı Ege de kentte yaşayanlar ilkokula gidebilme, eğitim alabilme bakımından köyde ya da küçük bir yerleşim yerinde yaşayanlara göre daha fazla olanağa sahiptiler. İzmir Torbalı nın Naime, Yeniçiftlik, Çırpı vb köylerinde yaşayan 70 yaş ve üstü kuşak, evlerine uzak olduğu için okula gidemediklerini anlattı. Benzer anlatılar Söke, Bafa, Milas ve Köyceğiz in köylerindeki yaşam öykülerinde de vardı. Ayvalık taki yaşlı kuşak ise ilkokula ve ortaokula Ayvalık ta gidebildiklerini, ama lise eğitimi için İzmir ya da Balıkesir de gittiklerini söylediler. Çok güzel bir okulumuz vardı. O zaman şimdiki Adliye Binası yoktu, orası bizim bahçemizdi. İki katlı bir okulumuz vardı, Cumhuriyet Okulu. Kapıdan giriyordunuz sınıflar, böyle ortası boş, böyle çepeçevre sınıflar vardı ve bir de ikinci katı vardı, hatırladığım kadarıyla çocukluğumdan... Ara ara sütunlar vardı tabii, koştururduk o sütunların arasında. [Rengimden dolayı] valla hiçbir zorluk yaşamadım. Çünkü o zaman Ayvalık küçük bir yerdi, herkes birbirini tanıyordu. E şimdi benim annem Singer [dikiş makinesi] öğretmenliği yapıyodu ve bir sürü öğrencisi vardı. 25

28 26 Nakış işliyordu ve herkes tarafından tanınan bir insandı, onun için hiçbir sıkıntımız olmadı, yani renk olarak Bizim zamanımızda sanat okulu[nun] nazari kısmı Cumhuriyet Okulu na bitişikti. Bizim ameli (uygulama) kısmımız, atölyelerimiz de, [şimdi] Halk Eğitim in olduğu yer, orası kiliseydi. [Okulun] marangozhanesi olsun, torna tesviye atölyesi olsun, demirhane olsun o kilisenin içinde idi. O kilisenin bahçesi vardı, aynı sütunlar olarak, arada boşlukları vardı böyle ve içi baya da büyüktü kilisenin. Biz ameli derslerimizi orda görürdük O zamanki zihniyet fakir ve orta ailelerde çocuğun bir an evvel bir mesleği olmasını hem kendi ayakları üzerinde durması hem de aileye katkıda bulunması için gerekli [görürdü], yani biz o yönden sanat okuluna yönlendirildik Sanat okulu bittikten sonra, ortaokul bittikten sonra İzmir Mithat Paşa Sanat Enstitüsü ne gittim. E. Tagan (71 yaşında/ayvalık, Balıkesir) 1960 lı ve 1970 li yıllarda Torbalı, Söke, Milas, Dalyan ve Ortaca köylerinde ilkokul, ilçe merkezlerinde ortaokul bulunduğu, lise için İzmir ya da Denizli ye gidildiği anlatılarda yer almaktadır. Afrika kökenli yurttaşların yaşlı kuşağı arasında üniversite mezunu olanlar çok azdı ve bunlar da İzmir de yaşayan varlıklı ailelerin çocuklarıydı. Benim üniversiteye girdiğim yıl ilk kez üniversite sınavları konmuştu. Şans bu ya! Ondan önce gidiyordun, istediğin bölüme kaydını yapıyordun ve başlıyordun. Benim işte üniversiteye gideceğim yıl ilk kez sınav kondu, ondan sonra da üniversite sınavları başladı. Ben sınava gittim önce, otobüsle gittim galiba. Babamın arkadaşı vardı İstanbul da yaşayan, onlar beni karşıladılar. Eve geldik, onlarda kaldım işte bir süre, o arada sınava girdim. İşte sınav sonuçlarıydı, şuydu buydu, onları bekledim. İzmir e tekrardan döndüm, sonra da artık üniversiteye başlamak için gittim. Çok zor oldu, ilk kez ailemden ayrılmanın getirdiği zorlukları ben

29 çok yaşadım Ama İstanbul insanı çok farklı, ağzından çıkanla beyninde olan birbirinden farklı, ta o zaman farkındaydım. İşte dersler başladı, benim ayağımda soket çoraplar pilili etek, hiç unutmam onu, ondan sonra kısa kollu kazaklarım vardı, bi de yakalıklarım vardı onları takardım. Ha, gördüğün vakit ilkokul öğrencisi mi acaba bu derdin, spor kıyafetlerle. Koridora bir girdim, üniversite bölüm koridoruna, tayyörlü, o zaman genç kızlar tayyör giyiyorlardı. Yani bir gençlik kıyafeti diye özel bir kıyafet yoktu, tayyörler yüksek topuklu ayakkabılar, böyle saçlar yapılı falan. Onların arasında çok çebiç kaldık tabii, kabul etmek lazım. O taşralı kız havası hemen göze batıyordu. Z. Acarkan Afrika kökenli gençlerden 20 yaş üstü olup da köylerde yaşayanların önemli bir kısmı Torbalı daki liseye, ulaşım olanakları yeterli olmadığı için gidememiş; 20 yaş altındakiler ise günümüzde minibüs seferleri ya da okul servisleriyle gidebiliyorlar. 20 li yaşlardaki siyah tenli gençlerin diğer önemli bir sıkıntısı da İzmir, İstanbul ve Ankara dışındaki kentlerin üniversitelerine eğitim almak için gittiklerinde renkleri nedeniyle yadırganmalarıdır. İş ve Meslekler Günümüzde Batı Ege Bölgesi ndeki en önemli ekonomik faaliyetlerden biri tarımdır. Kırsal alanda yaşayan 70 yaş üstündeki Afrika kökenlilerin çoğu ücretli tarım işçisi ya da kendi tarım arazisini işletiyor. Kentlerdeki eğitimli, sosyoekonomik durumları görece iyi olanlar genellikle öğretmen, hemşire, astsubay ve teknisyen. Bunun yanı sıra marangoz ya da balıkçı olanlar da var. 27

30 li yıllarda İzmir ilinde köylerden kent merkezlerine göç eden Afrika kökenli erkek ve kadınların çoğu Tariş gibi kuruluşların fabrikalarında işçi olarak çalışmış ve bugün emekli olmuşlardır li ve 1990 lı yıllarda ise yağ, pamuk, dokuma, deri fabrikalarında ya da tarım alanında işçi olarak çalışanlar ağırlıktadır. Bugün yaşları arasında olanların bir kısmı 1990 ların başında Batı Ege de yeni filizlenmeye başlayan turizm sektöründe garson, şoför, barmen vb. olarak çalışmışlardır li yıllarda Afrika kökenliler için temel istihdam alanları turizm ve özel güvenlik sektörü ya da organize sanayi sitesinde konuşlanmış mobilya, yedek parça üretimidir. Bunun yanı sıra lise mezunu Afrika kökenli gençlerin kasiyer, tezgahtar, satış temsilcisi olarak çalıştıkları bir diğer önemli alan da İzmir, Kuşadası, Marmaris gibi yerlerdeki büyük alışveriş merkezleri ile süpermarketlerdir. Güvenlik sektöründe çalışanlar renkleri nedeniyle işe alınırken zorluk çektiklerini, turizm alanında çalışanlar ise siyah tenlerinin yabancı turistlerin ilgisi nedeniyle avantaja dönüştüğünü belirttiler.

31 Kadın Erkek İlişkileri ve Evlilik Proje kapsamında görüşülen 100 kişinin ya kendisi ya da aile ve yakın akrabalarından birisi beyaz tenli biriyle evlenmiştir. Evliliklerde ten rengi ya da etnik kökenden (Arnavut, Boşnak, Yörük, Selanik göçmeni vb.) çok, toplumsal sınıf konumu belirleyicidir. Birbirine yakın sosyoekonomik durumda olan ailelerin çocuklarının birbiriyle evlendiği söylenebilir. Karışık evlilikler Batı Ege nin hemen her yerleşim yerinde görülmektedir. Kırsal bölgelerde karışık evlilikler daha doğal karşılanmakta, buna karşılık kentlerde kısmen sorun yaşanmaktadır. Anlatılara dayanarak, kız isteme ritüellerinin hayli renkli olduğu söylenebilir. Evlilik süreçlerinin başında sıkıntı çektiğini söyleyen kesim; kentte yaşayan, görece yüksek eğitimli, meslek sahibi ve eşlerini kendi seçenlerden oluşmaktadır. Aileler arası ilişkiyi kurmanın ve aracılarla karşı tarafı ikna etmenin en önemli araçlarından birinin de dini kimlik olduğu söylenebilir. Yaşam öykülerinde geçen aile kökeni anlatılarında, son beş kuşaktır Türkmen ya da Yörük, Boşnak, Arnavut ve Kürt kökenli olanlarla karışık evliliklerin yapılmış olduğu ve bunların önemli bir bölümünün kırsal alanda gerçekleştiği görüldü. Bunun yanı sıra 30 yaş altı, köylerde büyümüş siyah tenli kadınların pek çoğunun Sivas, Rize, Erzurum gibi Anadolu nun farklı yörelerinden İzmir ya da Muğla ya göç etmiş ailelerin oğullarıyla kaçarak evlendiği ve bunların birçoğunun da erkeğin ailesi tarafından kabul edilmediği ifade edildi. 29

32 30 Bizim işte bu berber İbrahim in karısı Fatma abla ve Gümür öğretmenin sayesinde işte bu kız istendi, yani benim eşim olan kız istendi. İşte biraz, evvela karşı [çıktılar], alkol aldığımız için biraz verimkâr değildiler. Ondan sonra işte verdiler İşte şimdi kayınbiraderin dediği gibi çorba, un çorbası şila dedikleri Giritlilerin meşhur, ondan içtik. Yalnız onların evinde ben Arap aşını (farklı gördüm), yani kuzu etli, bi de patates vardı içinde. Bizde o ayrıydı işte, o yemekte o ayrıydı, biz patates koymuyorduk. Kaynanam sessiz bir kadındı, iyi bir kadındı Allah rahmet eylesin. Sona beraber yaşantımız oldu bi evde, hiç bi günden bi güne ağzından bi şey işitmedik zaten konuşmazdı çok Annem Arap babam beyaz.... Şimdi, yok. Arapla evlenen [Arap] yok... Şimdi benim gelinim beyaz, tamam. E damadım da beyaz sınıfından geçiyor, beyaz sınıfından geçiyo damadım. Ama Doğu kökenlidir, bilmem Kürt karası mıdır, Kürt beyazı mıdır. Onu bilmiyorum işte, yalnız gelinim başımın üstünde kendisi, beyaz; çocukları da beyaz. Belki evlenirse süt beyaz olacak, oğlumun oğlu evlenirse. Ama ilerde bakarsın biraz karanlık çıkabilir bir çocuğu... Çıkabilir, yani esmer çıkabilir, tamam mı? Ona diyecekler kökün nerden geliyor falan fıstık. Ee, o da diyecek ki benim babam Araptı. Söyleyecek tabii Ee şimdi, benim genlerim, annemlen babam, biri Trablusgarplı beyaz, biri Girit Resmo dan Arap, izdivaç yaptılar, biz çıktık meydana E. Y. Duman (72 yaşında/ayvalık, Balıkesir) Doğum ve Ölüm Toplumsal yaşam doğumla başlar ve ölümle sona erer her birey için. Dünyayla tanışma ve veda etme biçimleri herkes için farklıdır. Bu biçimler insanın içine doğduğu tarihi dönem, coğrafya, sosyal, ekonomik ve siyasal koşullara göre değişir. Aynı ailenin farklı kuşakları arasında bile doğum ve ölüm karşısındaki tutumlar değişir lı yıllarda köylerde ya da küçük yerleşim yerlerinde yaşayan kadınların tütün ya da pamuk toplarken ya da evlerinde doğum yaptıkları, 1990 yıllara gelindiğinde ise hastanede doğumun yaygınlaştığı bilinmektedir. Ten rengi, beyaz tenliler için olduğu kadar siyah tenliler için de bazen önemsenmiş ve bundan dolayı en çok da kadınlar üzülmüşlerdir. Şimdi ilk ablam doğduğu zaman babam, tabii o dönemde hastane falan yok ya, (annem) evde doğum yapıyor. Babam da o zaman işte çalışırken eve geldiğinde, işte haber veriyorlar, tabii telefon olmadığı için babam sonradan öğreniyor. Kundağı açıyor bakıyor ki işte bebek şey, beyaz, babamın ilk tepkisi; o benim bebek değil, yani niye beyaz! Tabii doğduktan belli bir müddet sonra zaten o kendi halini aldığı için

33 de sonradan kabulleniyor Yeğenim doğduğu zaman, benim yeğenim de melez, baba Kastamonulu, anne Dalamanlı. Hastanede her şeyi hazırladık, anneyi doğuma gönderdik ve daha doğumdan çıkmadığı halde tanıdık tanımadık herkes hastanedeydi. Tek soruları şu: Çocuk nasıl çıkacak? Meraklarından hepsi hastanedeydi.... Tabii, çünkü baba beyaz anne siyah, yani o olduğu için çocuğu merak ediyorlar nasıl doğacak? [diye]. M. Dinç (36 yaşında/dalaman, Muğla) Gonun goğşun (konu komşun) yardımcı olurdu doğardın, Allah da izin verirdi. Şimdi doktor var, ayı günü gelmeden varıyor aldırıyorlar. E bizim günümüzde o yoktu. Çocuk günü bilmen, bildiğimiz gün, bildiğimiz zaman böyle olur giderdin, doğum olurdu. O zaman nerde ebe, köy ebesi yoktu. N. Erken Biz orda tütün gırardık yatılı, garnım şişip durur, Erdoğan ı da orada doğurdum, Akköy de. Evde ben bir Yaşar ımı doğurdum Doğurdum eve geldim, Erdoğan ın göbeğini orada işçiler bağladılar, ameleler tütün gırımcı ameleler garan çardakta: Gııı, ben doğuruyom onu gııı dedim, ne demek o dediler. Ey, ben doğurucam baksana dedim ha söyle hanımına. Hanım hemen goştu geldi evin içine, bu ev senin olsun dedi. Geldiler iki dane gadın, gurtuldum orada. Erdoğan a, aa oğlan çocuğu, oğlan çocuğu, Kürtoğlu çıktı dediler, hemen göbeğini möbeğini bağlattı hanım, duzu muzu şöyle etti sardılar bardılar beni öylesine. Hemen hamur çorbası ediverdiler, bi hamur çorbası içtim R. Erenci (94 yaşında/ Bafa, Aydın) Tıpkı doğum gibi ölüm karşısındaki tutumlar da, içinde bulunulan farklı toplumsal sınıfa, kuşaktan kuşağa aktarılan kültürel davranış biçimlerine ve bunlara eklemlenen çağdaş tavırlara göre biçimlenir. Ölüm öncesi ve sonrası pratikler yüz yüze ilişkilerin daha belirgin olduğu küçük yerleşim yerlerinde, büyük kentlere göre daha geniş bir zaman aralığına yayılır, daha kolektiftir. Günümüzde Batı Ege deki Afrika kökenlilere özgü bir cenaze geleneğinden söz etmek güçtür. Farklı etnik grupların farklı dönemlerde yaşadığı ve kültürler arası geçişlerin çokça olduğu Batı Ege de, bu çeşitliliği bir cenaze töreninde bir arada görmek mümkündür. Bütün bunlarla birlikte, kuşaklararası farklılıklar dönemin olanak ya da olanaksızlıkları bağlamında şekillenmektedir. 31

34 32 Yeri kazarsın, tahta götürürsün, cenazenin durumuna göre, orayı ölçersin tahtayı kesersin, sıralarsın Evde böyle iki dene ağaç olur, o ağaca böyle çelik bağlanır, onun üstüne [cenaze konur]. Onu aldık mı omuzumuza [doğru] gabirliğe. O günü öle bi görenek yok, şimdi görenek çok O zaman hoca moca mı var be yeğenim!... O zaman hoca moca yok, hindi (şimdi) hoca çok... Okumaya geliyorlar, sonradan cenaze gömülürken [de] okuyorlar. O zaman hoca mı var, bi tek hoca var, altı cenazeye sebat edecek, emme hindi hoca çok, dört beş tene. O istediğine bak, hu filan yere gitti mi? Onu (diğerini) alır gelirsin. O zaman öyle değildi, hoca gıtlığı varıdı, emme şimdi çok, e olmazsa olmaz. Cenabı Allah gendisi afetsin, afedici kim? Allah. O ediyordur inşallah Şimdi cenaze gitti mi, ev sahibi imkanlise [imkanı varsa)] yemek yapar, Dalyan a börek yaptırır gelir, bunu hürmet yaparlar. Bu yeği (yeni) adet oldu, evvel yoktu bu... Yok, zatı o zaman goğşular (komşular) kendilerini doyuramayıp durur. İçerde aş yarıkene (yetmezken) dışarıdakine ekmek verilir mi? Bu her şey yeği adet oldu yani... Aşağı yokarı üç senenin içerisinde oldu, adet o zaman değişti, her yer acık (biraz) bolardı (refah arttı). N. Erken

35 Aile, Akrabalık ve Komşuluk Geçmişteki akrabalık ve komşuluk daha iyiydi olarak ifade edilen yaygın nostaljik söylem, anne ya da baba tarafından Afrika kökenli olan yaşlı kuşak için de geçerli. Göçle nüfusun artması, modern teknolojilerin sadece kentlerde değil köylerde de yaygın olarak kullanılması, kuşaklararası çocuk eğitimi ve aile içindeki sosyal hiyerarşinin değişmesi sadece aileyi değil, komşuluk ve akrabalık ilişkilerini de etkilemiştir. Geçmişte çat kapı ziyaretler yerini, telefonla arayarak, uygunsanız size geleceğize bırakmıştır. Torunlarımı biliyorsunuz, görüyorsunuz, seviyoruz; bi tatlı geçimimiz var, geçinip gidiyoruz. Torunlarım da beni seviyor, ben de onları seviyorum... Ben kendim işteydim, annesi ilgileniyordu [çocuklarımla], annesi veriyordu onların cezalarını. Annesi ilgileniyordu, ben pek ilgilenemiyordum. İşim icabı zaten burada değildim, dışarıdaydım, gidip geliyordum... Hiç kimse bir fikir almadı [bizden], hiç kimse, yani kendileri koydular çocukların ismini. Yalnız istiyordum ben, tabii kendimin çocuğu olunca Fatma koyduk, babamızın ismini koyduk. Sona benim eşimin anasının adı da Fatma ydı. Benim annemin adı da Fatma ydı, Fatma deye koyduk. Oğlumun adını artık bize bıraktılar, babamın adını koydum, Sait deye, tamam mı? Yani hiç bırakmadılar. Hani isim şeyinden hiç çelişkimiz yoktu, ama bunlar şimdi sosyeteye gaçtılar, Ecemler, Kubilaylar E. Y. Duman Köylerde akrabalık ve komşuluk ilişkisinin halen kentlere göre daha güçlü olduğu açıktır, ama evlilikle başka yere taşınmış, bir anlamda ailesinden, akrabalarından uzak düşmüş kişilerin aile 33

36 34 ve akrabalarıyla ilişkilerindeki sürekliliği sağlaması kendisinin ya da aile ve akrabalarının ekonomik durumuna bağlıdır. Karışık evlilerde akrabalık ilişkilerin yönünü belirleyen unsurlardan biri de, beyaz tenlilerin siyahlara, siyah tenli olanların beyazlara ilişkin önyargılardır. Beyaz tenlilerle evlenmiş Afrika kökenli kadınlar, evliliklerin başlangıcında eşlerinin aile ve akrabaları tarafından yadırgandıklarını, bazen de aşağılayıcı sözlere maruz kaldıklarını ifade ettiler. Toplumsal ritüeller ve inanışlar Batı Ege deki Afrika kökenlilerin geçmişten bugüne taşıdıkları ve halen yaşattıkları, Afrika kabilelerine özgü dinsel kültürel pratiklerinden söz etmek hayli zor. Ama özellikle İzmir ve çevresinde yaşamış olan yaşlı kuşağın anlatımları, geçmişte Dana Bayramı adı verilen bir tür baharı karşılama ritüelinin varlığını orta koyuyor. Bu anlatımları 19. yüzyıl sonunda İzmir de çıkan yerel gazete haberleri de desteklemektedir. Dana Bayramı, yalnızca İzmirli siyahlara özgü bir kültürel pratikti. Bayram üç cuma devam ederdi. İlk cumaya Dellal, ikinci cumaya Peştamal, üçüncü cumaya da Dana Bayramı denilirdi. Bu bayramları Godya ya da Gudye adı verilen, siyahların önde gelenleri yönetirdi. Bu kişiler siyahların cemaat liderleriydi. Godyaların kimi kadın kimi de erkekti. Ama genellikle bu makamda ihtiyar kadınların olduğu görülmektedir. Godyaların sihirli güçleri olduğuna inanılıyordu. İzmir siyahları Godyaların sözünün dışına çıkmazlar, onlara sonuna kadar itaat ederler,

37 büyük saygı gösterirlerdi. Godyalar çeşitli tütsüleme işlemleri yaparlardı. Bu tütsüleme işlemine Arap Tütsüsü deniliyordu. Bu merasimde insanlar İzmir de Borulandı, İstanbul da Babalandı denilen tütsüden geçiriliyorlardı. Borulanan kimselerin hiddet ve şiddet veya ansızın patlayan bir tepkiyle saralı gibi elleri titrer, gözleri döner, bir müddet acayip korkunç bir hal alırlardı. Bu hallerine borusu ya da babası tuttu deniliyordu. Godyalar geçimlerini tütsüleme esnasında kendilerine verilen bahşişlerle sağlarlardı. Bir kere tütsülenen siyah her yıl tütsülenmesini yenilemek zorundaydı. Godyaların bir işlevi de gerek törenler sırasında, gerek başka durumlarda cezbe tutulanı, yani kendinden geçeni, bu halinden dualar, efsunlar okuyarak kurtarmaktı. Siyahlara göre bunu ancak Godyalar yapabilirdi. Bu niteliğiyle Godyalara doğaüstü bir güç de verilmek istenmiştir. Bundan başka Godyaların, yılan ve zehirli böceklerin sokmalarına karşı şerbet verme, yani bu hayvanların zehirlerini etkisizleştirme gücüne de sahip olduklarına inanılıyordu. Ayrıca Godyalar sosyal yaşamda önemli bir konuma sahiplerdi. Kimsesiz siyah çocukların Godyaların yanına bırakılması ve onun tarafından büyütülmesi bu düşünceyi güçlendirmektedir. Dana Bayramı tekke ve zaviyelerin kapatılmasına ilişkin kanuna dayanılarak yasaklanmıştı, ama yaşam anlatılarına bakıldığında, bu ritüelin özellikle Torbalı çevresindeki köylerde 1950 lere kadar gizlice sürdürüldüğü anlaşılmaktadır. 35

38 Yararlanılan Kaynaklar Kitap ve Makaleler Bozkurt, G. (1990), Köle Ticareti nin Sona Erdirilmesi Konusunda Osmanlı Devletinin Taraf Olduğu İki Devletlerarası Anlaşma, Ortam, Haziran Böke, P. (2006), İzmir Tanıklıklar, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. Erdem, H. (2004), Osmanlıda Köleliğin Sonu: , İstanbul: Kitap Yayınevi. Güneş, G. (1999), İzmir de Zenciler ve Zenci Folkloru, Toplumsal Tarih, Şubat Martal, A. (1996), 19. yy da Kölelik ve Köle Ticareti, Tarih ve Toplum, Ocak Toledano, E. (1994), Osmanlı Köle Ticareti, , İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. Ansiklopedi Maddeleri Ege Bölgesi, AnaBritannica Ansiklopedisi, İstanbul: Ana Yayıncılık, 2004, c. 8, s.34. İzmir, Yurt Ansiklopedisi, İstanbul: Anadolu Yayıncılık, , c. 6, s Web Siteleri Güney Doğu Anadolu projesi: www. gap.gov.tr Tarım ve Köy işleri Bakanlığı: www. tarim.gov.tr Ulaştırma Bakanlığı, Karayolları Genel Müdürlüğü: T.C Devlet Demiryolları: gov.tr TİGEM: Yerel Gazeteler Hizmet Gazetesi, 3 Mayıs 1894, İzmir Anadolu Gazetesi, Ahenk Gazetesi, Demokrat Gazetesi, İzmir. Diğer Sessiz Bir Geçmişten Sesler projesi sözlü tarih görüşmeleri 36

39 Köken, Kimlik, Aidiyet ve Öteki Yazılı kaynaklarda, 19 yüzyılın ikinci yarısında, özellikle Batı Ege de yabancı yatırımların artmasıyla birlikte tütün ve pamuk tarımında çalıştırılmak üzere Afrika dan çok sayıda köle getirildiği belirtilmektedir. Görüşme yapılan 100 kişiden sadece 21 inin köken anlatısında kölelikle ilişki kurulmaktaydı. Diğerleri köle, kölelik vb ifadeleri kullanmadılar ve kullanılmasından da hoşlanmadıklarını belirttiler. Yaşlı kuşak kendisini Arap olarak tanımlıyor, kentte yaşayan genç kuşak ise Afrika kökenli olduğunu belirtiyor. Bu tanımlamanın eğitim düzeyi ve yaşanılan yerin kır-kent olmasıyla birebir ilişkisi var. Yaşlı kuşak geçmişte kendilerini Arap ya da Zenci olarak tanımladıklarını, Afrikalılık tanımlamasının yeni moda olduğunu ifade etti. 37