DOĞU KARADENİZ DEKİ DENİZ SALYANGOZU Rapana thomasiana GROSS.1861 STOKLARININ TAHMİNİ

Transkript

1 1 TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI PROJE VE UYGULAMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ SÜRMENE DENİZ BİLİMLERİ FAKÜLTESİ DOĞU KARADENİZ DEKİ DENİZ SALYANGOZU Rapana thomasiana GROSS.1861 STOKLARININ TAHMİNİ PROJE NO : DEBAG 143/G Doç. Dr. Ertuğ DÜZGÜNEŞ Prof. Dr. Sumru ÜNSAL Arş. Gör. Muzaffer FEYZİOĞLU Temel ŞAHİN MART 1992 TRABZON

2 2 İÇİNDEKİLER SAYFA NO ÖNSÖZ.... II ÖZ.... III ABSTRACT.... IV ŞEKİLLER LİSTESİ V TABLOLAR LİSTESİ.. VI 1. GİRİŞ GENEL BİLGİLER MATERYAL VE METOD ARAŞTIRMA BULGULARI Populasyon yapısı Büyüme Üreme mevsimi Et verimi ve yaş kondisyon faktörü Et analizi Stok miktarının tahmini SONUÇ HARCAMALAR.. 47 KAYNAKLAR.. 48 EKLER.. 51

3 3 ÖNSÖZ Deniz salyangozu Rapana thomasiana Gross 1861, son 10 yıl içinde hamsi populasyonlarında meydana gelen olumsuz dalgalanmalardan önemli ölçüde etkilenen Karadeniz balıkçılığı için, giderek artan ölçüde önemli bir ürün olma özelliğini göstermektedir. Bu projede ele alındığı düzeyde, bugüne kadar konu üzerinde kapsamlı bir çalışma yapıldığı söylenemez. Özellikle gelecek yıllar için verimin ne düzeyde olabileceğinin tahmini ve avcılığının daha gerçekçi verilere dayandırılarak düzenlenmesi amacıyla başlatılan bu projede, üç yıllık bir araştırma yapılması planmış olup, her yıl farklı bölgelerde çalışmak suretiyle tüm Doğu Karadeniz i kapsayacak şekilde araştırmaların yürütülmesi programlanmıştır yılındaki çalışmalarda Sürmene-Salacık arasında kalan Trabzon sahil şeridi içinde farklı derinlikleri de kapsayacak şekilde 5 istasyonda çalışmalar sürdürülmüştür. Bu araştırma ile bölgedeki stok miktarının belirlenmesi ve buna göre alınması gereken tedbirlerin belirlenerek avcılığına yön verilmesi amaçlanmıştır. Ertuğ DÜZGÜNEŞ Sürmene Deniz Bilimleri Fakültesi

4 4 ÖZ Deniz salyangozu son yıllarda Karadeniz balıkçısı için önemli bir ürün haline gelmiştir. Bu önemi nedeniyle ve gelecekte stokların daha verimli işletilebilmesi amacıyla başlatılan bu araştırmada, Doğu Karadeniz deki deniz salyangozlarının dağılımları, büyüme ve üremeleri gibi bazı populasyon parametreleri ile Trabzon il sınırları içindeki stok miktarı tahmin edilmeye çalışılmıştır. Ortalama boy mm, genişlik mm ve ağırlık ise g dır. Populasyon miktarı 3500 ton olarak tahmin edilmiş olup bunun yaklaşık %70 i Havaalanı, Sürmene ve Yorma kıyılarında bulunmaktadır. Yaşama alanı daha çok 8-15 metre derinliklerdir. Boy ve ağırlık arasında W L ilişkisi vardır. En iyi büyüme Orman okulu, Havaalanı, Araklı ve Yomra dan avlanan salyangozlarda gözlenmiştir. Üreme daha çok Temmuz ve Ağustos aylarında gerçekleşmektedir. Ortalama kabuk oranı % ve net et verimi % dir. Bu yaklaşık olarak % 70 su, %16 ham protein, %2 ham yağ ve %2 ham kül içermektedir. ANAHTAR KELİMELER: Gastropoda, deniz salyangozu, Rapana thomasiana, R.venosa, stok tespiti. ABSTRACT One of the important species for the Black Sea fishery is sea snail. Due to maintain the stocks in the better conditions for the future, some population parameters such as distribution, growth and some aspects of reproduction and stock abundance were studied at the coasts of Trabzon. Mean length, weight and width were found as mm, g and mm respectively. Population size was estimated as 3500 tons. It s main distribution area is the coasts off Airport, Sürmene and Yomra at the depths between 8-15 m. Length-weight relationship is W L Samples from the stations off Orman okulu, Havaalanı, Araklı, Yomra have shown the better growth performance. Reproduction has reached the peak during June-August. Mean shell weight rate is % and meat rate is 17.21%. Meat contains 72 % water, 16 % protein, 2 % fat and 2 % ash. KEY WORDS: Gastropoda, Sea snail, Rapana thomasiana, R.venosa, stock assessment.

5 V ŞEKİLLER LİSTESİ KONUSU SAYFA NO 1. Deniz salyangozu Deniz salyangozu ve kabuk üzerindeki yumurta kapsülleri Trabzon kıyı şeridi ve çalışma yapılan istasyonlar Salyangoz avcılığında kullanılan direçler Şematik bir deniz salyangozu kabuğu ve vücut şekilleri Vücut uzunluğunun kumpasla ölçülmesi Deniz salyangozlarının markalanması İncelenen deniz salyangozlarının istasyonlara göre dağılımı Örneklerin farklı derinliklere göre dağılımı Örneklerin aylara göre dağılımı Araştırma sahasında aylara göre ortalama hava (H) ve deniz Çeşitli istasyonlarda örneklere ait boy-frekans dağılımı İstasyonlara göre ortalama,en büyük ve en küçük kabuk boyu genişliği(mm)ve ağırlığı;(g) Aylara göre ortalama kabuk boyu,genişliği (mm) ve ağırlığı (g) Farklı istasyonlarda boy gruplarına göre oransal boy artışı Farklı istasyonlarda boy gruplarına göre ağırlık artış oranlarındaki değişme Tüm salyangozlarda boy-ağırlık ilişkisi Deniz salyangozlarında kabuk boyu ve genişliği arasındaki ilişki Deniz salyangozlarında kabuk genişliği ve ağırlık ilişkisi Aylara göre yumurtalı salyangoz yoğunluğu İstasyonlara göre net et verimi ve yaş kondisyon faktörü Aylara göre çeşitli istasyonlardaki net et verimleri (%) Aylara göre net et verimi ve yaş kondisyon faktörü Aylara göre çeşitli istasyonlarda kondisyon indeksi Net et verimi ve toplam ağırlık ilişkisi Ağırlık ve çiğ et miktarı arasındaki ilişki Boy gruplarına göre net et verimi ve yaş kondisyon faktörü Aylara göre etin temel besin maddeleri açısından değişimi 38 Ek 2.çeşitli istasyonlardaki salyangozlarda boy ağırlık ilişkisi Grafikleri.53

6 TABLOLAR LİSTESİ KONUSU SAYFA NO 1.Yıllara göre deniz salyangozu üretimi (ton) 2 2.Deniz salyangozu ihraç miktarları 3 3.Direç çekilen istasyonlar ve koordinatları 9 4.Deniz salyangozlarının istasyon ve boy gruplarına göre oransal dağılımları Deniz salyangozlarının boy gruplarına göre ortalama boy(mm) genişlik(mm) ve ağırlıkları(g) ile oransal boy ağırlık artışları(%) İstasyonlara göre ortalama boy(mm),genişlik(mm) ve ağırlıklar (g) ile ortalama oransal boy ve ağırlık artışları.(%) Aylara göre çeşitli istasyonlardaki ortalama kabuk boyu,genişliği (mm) ve ağırlığı(g) İstasyon ve derinliğe göre ortalama ağırlık(g),boy ve genişlik (mm) 25 9.Farklı istasyonlara göre boy ağırlık ilişkisi parametreleri Markalı salyangozların büyümeleri ile ilgili sonuçlar Aylara göre deniz salyangozu etinin kimyasal kompozisyonu (%) Dalarak yapılan salyangoz sayımları (Adet/m 2 ) Direç çekimleri sonunda hesaplanan verimler (Adet/km 2 ) DEBÇAĞ-143/G projesinin harcamaları (TL) 47 EK1.Çeşitli istasyonlarda boy gruplarına göre ortalama boy (mm) genişlik (mm) ve ağırlık (g),oransal boy ve ağırlık artış 51

7 1 1. GİRİŞ Bir Gastropoda türü olan deniz salyangozu Rapana thomasiana, indopasifik kökenli olup petrol taşıma tankerleri kanalıyla Karadeniz e taşındığı tahmin edilmektedir (Bilecik, 1990). İlk olarak 1947 de Bağımsız Devletler Topluluğu nun liman kenti Novorosisk körfezinde görülmüştür (Türin ve Zolotariov, 1988). Türkiye sularında ilk kez 1962 yılında Trabzon kıyılarında tespit edilmiştir. Üreme, büyüme ve gelişme potansiyelinin yüksekliği nedeniyle kısa zamanda tüm Karadeniz kıyılarına yayılmıştır. İ.Ü. Hidrobiyoloji Enstitüsü bünyesinde yürütülen çalışmalarda 1969 yılından itibaren, Batı Karadeniz ve İstanbul Boğazı na yayıldığı belirlenmiştir (Bilecik,1990) yılından sonra ticari olarak önem kazanmaya başlayan deniz salyangozu, son yıllarda ekonomik balık stoklarının azalması sonucu Karadeniz balıkçılığında yaşanan kriz nedeniyle özellikle küçük balıkçılar için alternatif bir kaynak özelliği kazanmıştır. Türkiye de tüketimi olmayan bu canlı, işlendikten sonra dondurulmuş et olarak başta Japonya olmak üzere Tayvan ve Güney Kore gibi Uzakdoğu ülkelerine ihraç edilmektedir. Yakın bir gelecekte diğer ülkelere de pazarlanabileceği tahmin edilmektedir. Dış pazarların artan talebi nedeniyle oldukça ekonomik olan deniz salyangozu avcılığında son yıllarda bazı darboğazlarla karşılaşılmış olup av kompozisyonunda önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Önceleri ortalama cm boydakiler av verirken, yoğun avcılık nedeniyle son yılarda ortalama boy 4-5 cm düzeyine inmiştir. Pazar fiyatlarının düşmesine yol açan bu durum işleme tesisleri ithalatçı firmaların da şikayetçi olmalarına neden olmaktadır. Ortalama boydaki azalma ve aşırı avcılığın önlenebilmesi için, Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı nca salyangoz avcılığını düzenleyen bazı kararlar alınmıştır. Önceleri büyük ölçüde direçle avcılık yapılırken, av döneminde Karadeniz de 15 Nisan- 1Ağustos tarihleri arasında ve Doğu Karadeniz de yıl boyunca direçle avcılığı yasaklanmıştır. Avcılığın serbest olduğu dönemlerde Doğu Karadeniz için nargile sistemi ile dalarak toplanmasına izin verilmiştir. Su Ürünleri avcılığını düzenleyen 20 numaralı sirkülerde boy sınırlaması getirilmemişken, av dönemine ait 21 numaralı düzenlemede asgari 6 cm lik boy tahdidi uygulanmıştır dönemini kapsayan 22 numaralı sirkülerde ise 15 Temmuz-1 Eylül arasında her türlü av aracı ile avcılığı yasaklanmıştır. Daha sonraki yıllarda da bu hüküm ve uygulamalar aynı şekilde yürürlükte kalmıştır. Günümüzde deniz salyangozu avcılığı yasal olarak, ağız genişliği en fazla 3 m, yüksekliği 40 cm, göz açıklığı 45 mm olan direçlerle yapılmaktadır. DİE verilerine göre 1990 yılında 6100 ton, 1991 de 6094 ton deniz salyangozu avlanmıştır (Tablo 1) (Anonymous 1991 ve 1992). Sadece Trabzon civarında 150 den fazla tekne ile 300 ün üzerinde balıkçı denizde; nakliyeci, aracı, işleme tesisi sahipleri ve çalışanları da karada, sektörle ilgili olarak faaliyet göstermektedirler. Üretim miktarı bakımından hamsi, istavrit, mezgit, kolyoz ve kefalden sonra gelmektedir. Üretimin % 80 inden fazlası Batı ve Doğu Karadeniz den sağlanmaktadır. Diğer su ürünlerinde olduğu gibi, deniz salyangozu av miktarında da yıllara göre bir azalma olduğu görülmektedir. Genellikle 20 BG ndeki 6-8 m lik teknelerle, 20 m derinliğe kadar kıyı sularında 15 Nisan- Aralık tarihleri arasında avcılığı yapılmakta ve 15 Temmuz-1 Eylül arasında av yasağı uygulanmaktadır.

8 2 Tablo 1. Yıllara göre deniz salyangozu üretimi (ton) YILLAR TOPLAM D.KARADENİZ B.K.DENİZ MARMARA EGE (38.8) 5110 (52.4) 699 (7.2) 155 (1.6) (38.4) 6038 (58.1) 315 (3.0) 43 (6.2) (99.9) 6 (0.1) ( ) %,* Yayımlanmış veri İşleme tesisi yöneticilerinden edinilen bilgilere göre 1990 yılında Samsun, Ordu, Trabzon, İstanbul, İzmir ve Çanakkale de, 29 firma deniz salyangozu işlerken, 1991 de sadece 5 tesisin faaliyet gösterdiği belirlenmiştir. İşlendikten sonra dondurulmuş et olarak ihraç miktarı 1991 yılında 274 ton olup US $ döviz girdisi sağlanmıştır (Tablo 2) (Anonymous, 1992). Tablo 2. Deniz Salyangozu İhraç Miktarları YILLAR MİKTAR TUTARI ($) ve 1991 yıllarında sadece Trabzon da bulunan tesisin işlediği deniz salyangozu miktarı ortalama 220 ton olarak gerçekleşmiştir. Çarşıbaşı ndaki diğer bir tesisle birlikte, Vakfıkebir-Hopa arasında avcılık yapan 150 direç teknesinden alıp işledikleri canlı salyangoz miktarı 1991 yılında ton civarındadır. Batı Karadeniz ve Marmara daki diğer tekne ve tesisler de göz önünde tutulduğunda gerek canlı ve gerekse et olarak ürün miktarının daha fazla olması muhtemeldir. Deniz salyangozu, ilk av verdiği yıllardan itibaren ulusal ve uluslar arası düzeyde ilgi toplamıştır. Avcılığın başlamasıyla birlikte, en önemli ithalatçı ülke olan Japonya dan firmalar İstanbul ve Trabzon a gelerek incelemeler yapmışlar, işleme ve pazarlama yöntemlerine ilişkin önerilerde bulunmuşlardır yılında KTÜ Sürmene Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Yüksekokulu nun Trabzon da kuruluşu ile birlikte deniz salyangozu üzerine araştırmalara başlanmıştır. Uygulanan işleme yöntemi ve pazarlama şekli belirlenmiş, değerlendirilemeyen kabuk kısmı için öneriler getirilmiştir (Çelikkale ve Kolot., 1985) de denizdeki durumu, dağılımı, biyolojisi, et verimi ve besin değeri iki proje halinde ele alınmıştır. Bu araştırmalar daha sonraki yıllarda da devam ettirilerek sonuçlar 1988 ve 1989 yıllarında makale ve proje raporu şeklinde yayımlanmıştır (Düzgüneş ve ark., 1988; Ünsal, 1989). Özellikle Karadeniz balıkçısı açısından önemi nedeniyle pazar değeri daha yüksek olan ve büyük salyangoz toplanmasına imkan sağlayan nargile yöntemi kullanılarak avlanması için Tarım ve Köyişleri Bakanlığı na öneride bulunulmuştur yıllarında Batı Karadeniz de kısmen yapıldığı gibi, doğadaki büyüme ve gelişme özellikleri yanında, stoklarının araştırılması yönünde bir proje hazırlanması planlanmış ve destek sağlanması için çalışmalar yapılmıştır. Ülke balıkçılığı ve ekonomisine yararlığının ve dış pazarlarda değerliliğinin devamı, deniz salyangozu stoklarının verimli bir şekilde işletilmesine bağlıdır. Bunun da ilk şartı,

9 3 mevcut stokların kantitaf ve kalitatif açıdan izlenmesidir. Stokların miktarı, dağılımları ve bölgelere göre büyüme ve gelişme özellikleri bilinmeli ve avcılığı gerekirse bölgelere göre ayrı ayrı alınacak önlemlere bağlı olarak sürdürülmelidir. Bu nedenlerle, bu proje hazırlanarak uygulanmaya başlanmıştır. Araştırmada çalışma sahası olarak Doğu Karadeniz ele alınmış olup üç yıllık bir sürede Giresun-Hopa arasındaki kıyı şeridinde stokların belirlenmesi, seçilen çeşitli istasyonlara göre büyüme ve gelişmelerinin saptanması, üreme mevsimlerinin yerel olarak bilinmesi avcılığının düzenlenmesinde gerçekçi kararların alınması amaçlanmıştır yılında Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı ile müşterek olarak yürütülmek üzere hazırlanan bu proje TÜBİTAK na sunularak gereken destek temin edilmiştir. Proje, KTÜ Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Yüksekokulu ile Tarım (Orman) ve Köyişleri Bakanlığı Trabzon Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü işbirliği ile yürütülmüştür. Giderleri TÜBİTAK tarafından karşılanan araştırmanın deniz çalışmaları Enstitü araştırma gemisi ile yapılmış olup, alınan örnekler KTÜ ve Enstitü laboratuarlarında değerlendirilmiş, çalışmalarda her iki kuruluşun elemanları görev almışlardır. 1Mayıs 1991 tarihli protokol ile yürürlüğe giren projenin 1991 yılı çalışmalarına ilişkin bir ara rapor hazırlanmış olup TÜBİTAK na sunulmuştur tarihli proje gelişme raporu, tarihleri arasında yapılan deniz ve laboratuar araştırmaları ile proje ile ilgili olarak yapılan harcamaların dökümünü kapsamaktadır.

10 4 2.GENEL BİLGİLER Deniz salyangozları Gastropoda sınıfının Neogastropoda takımı, Thaididae familyasının Rapana cinsine ait bir türdür. İlk kez Rapana bezoar L.1767 olarak tanımlanmış, ancak daha sonra bunun tropikal bir tür olduğu ve Karadeniz de yaşayamayacağı düşünülerek Rapana venosa Val.1846 olduğu kabul edilmiştir. Avrupalı araştırıcılar tarafından bu isim kullanılırken, Bağımsız Devletler Topluluğu nda ise R..thomasiana Gross, 1861 yaygın kullanım alanı bulmuştur (Bilecik, 1990; Fischer ve ark., 1987). Vodyanitsky (1972), Karadeniz ve Azak denizi faunası ile ilgili yayınında, bu denizlerde giderek yaygınlaşan ve Japon denizi, Güney Japonya kıyı suları ve Vladivostok açıklarında yaşayan bu türün R..thomasiana olduğunu bildirmektedir. Tüm Karadeniz kıyı suları, İstanbul Boğazı, yer yer Marmara ve Kuzey Ege kıyılarında, 0-90 m derinliklerde yaşayan deniz salyangozu, cm ye kadar büyüyebilir. Kumlu, çamurlu, algli zeminler ve midye fasiesleri civarında bulunurlar (Ünsal, 1989). Vücut baş, ayak ve sırtta iç organlar (veya viseral) kitle olmak üzere üç kısımdan oluşur. Vücut organları, manto tarafından salgılanan kalsiyum karbonat içerikli kalın, sert ve tek parçalı, rengi açık sarıdan kahverenginin çeşitli tonlarına kadar değişen bir kabukla korunmaktadır. Kabuğun içi, dışarıya doğru genişleyen ve büyüyen spiral olarak kıvrılmıştır. Kabukta ilk kıvrımın bulunduğu yere tepe (apeks veya embriyonal kıvrım), son kıvrımın ucundaki açıklığa kabuk ağzı, kabuk ağzının kenarına da dudak denir. Dudak bir oluk şeklinde uzayarak sifonun etrafını sarmıştır (Şekil 1). Kabuk vücuda, kolumella kasıyla bağlıdır. Bu kas yardımıyla tüm vücut kabuk içine çekilir. Kabuk ağzı ayağın metapodium kısmı üzerinde meydana gelen, keratinden yapılmış yuvarlak bir operkulum ile kapatılır. Karın kısmında yer alan ve dışarıya uzatılabilen başı ön tarafında ağız, göz ve tentakül bulunur. Ağız boşluğunun tavanında yan çeneler, alt kısmında ise kıkırdak bir parça ile desteklenmiş kaslı bir dil yer alır. Dilin üzeri 3 dişli, uçları sivri ve üçgenimsi yapıda radula ile kaplıdır. Ortadaki diş diğerlerine göre daha büyüktür. Dar ve uzun yemek borusunun alt ucu, oval ve iç yüzeyi birçok ince büyük tükürük bezleri uzanır. Kursak gerisinde bir tüp bulunur. Mide U şeklinde ve kısmen hepato-pankreas içine gömülmüş haldedir. Hepatopankreas iç organların üst kısmını tamamen dolduracak şekilde iri ve bölmelidir. Bağırsak kısa, düz ve dar bir koni şeklindedir (Bilecik,1990). Manto boşluğunda solunum organı ktenidyum bulunur. Sölomun özel bir bölümü olan perikard kan dolaşımını sağlar. Viseral kitlenin dorsalinde boşaltım organı yer alır. Duyu organları gözler, statosistler, koklama organları ve osphradium lardır. Koklama organları tentaküllerin üzerinde yer alan hücre grupları şeklindedir. Solunum suyunu kontrol eden kimyasal duyu organları osphradiumlar, bir eksenle bunun her iki yanında sık bir şekilde sıralanmış lamellerden oluşmakta ve ktenidiumların diplerinde yer almaktadırlar (Bilecik, 1990). Ayak uzun, altı düz, çok kaslı bir organdır. Ayağın orta bölümündeki başın yarattığı dalga hareketleri nedeniyle beslenmek veya tehlikelerden uzaklaşmak için gerekli hareket sağlanmaktadır. Ayrı eşeyli oldukları için iç organların dorsalinde tek bir gonad, bir yumurta veya sperma kanalı bulunur (Çağlar, 1957; Schaeperclaus, 1967; Bozkurt, 1968; Geldiay, 1975; Saunders.1979). Üreme iç döllenme ile başlar. Doğu Karadeniz de döllenme, çoğunlukla Haziran ayının ilk yarısında başlamakta ve Kasıma kadar devam etmektedir (Ünsal, 1990). Yumurtalar embriyoya besin teşkil eden albuminli sıvı içeren bir kapsül içerisinde bulunurlar (Şekil 2). Döllenmiş yumurtalar kirli beyaz, grimsi, pembe-beyaz renktedir. Kapsüller salkım şeklinde taş, midye, kaya, kum, salyangoz kabukları ve alg tallusları gibi çeşitli materyal üzerine yapıştırılır.

11 5 Şekil 1. Deniz salyangozu Şekil 2. Deniz salyangozu ve kabuk üzerindeki yumurta kapsülleri Gelişmeleri metamorfozludur. Larval evre pelajikte geçer. Embriyolojik gelişmeleri sırasında bilateral simetrili trakofor larvası meydana gelir. Larvanın sil çelengi hızla büyüyerek yelken (velum) şeklini alır ve veliger larvası oluşur. Bu safhada ağız ön ve anüs arka uçlarda yer almaktadır. Veliger safhası sonundaki gelişmede, vücudun bir kısmı hızla 180 derecelik bir dönüş

12 6 yapar ve anüs ağız kısmının üzerine yerleşir. Bu spiral kıvrılma büyüme ve gelişme ile birlikte sürekli olarak devam eder. Vücut dorsale doğru uzar. Spiral, sert ve kalın kabuk, deniz salyangozunun ait olduğu sınıfın bir özelliğidir. Karnivor beslenme özelliğine sahiptir. Genellikle midye ve istiridye sesil formlarla beslenir. İyi gelişmiş tüp şeklinde sindirim borusu ağız,anüs ve sindirim bezleri oluşmuştur. Genel olarak euryhalin ve eurytherm bir türdür. Bu özellikleri nedeniyle Pasifik Okyanusu koşullarından, Karadeniz koşullarına uyum sağlayabilmiş ve çoğalmıştır. 20 cm ye kadar büyüyebilen deniz salyangozu, Karadeniz de cm ye ulaşabilmektedir (Ünsal, 1989).

13 7 3.MATERYAL VE METOD Üç bölüm halinde tamamlanması planlanan projede, 1991 yılında Trabzon il sınırları içinde kalan sahil şeridinde çalışılmıştır (Şekil 3). Genel olarak ifade edilirse, Akçakale 41 o 05 ı N, 39 o 30 ı E konumundan 0.5 deniz mili kuzey noktası sınır olmak üzere, bu noktadan Çamburnu açığı 40 o5 56 ı N, 40 o 12 ı E konumuna kadar ortalama 5-30 m derinlikteki kıyı sularında salyangoz stoklarının tahmini için direç çekimleri yapılmıştır. Bu sınırlar içinde 6 istasyondan örnekler alınmıştır (Tablo 3). Tablo 3. Direç çekilen istasyonlar ve koordinatları SÜRMENE ARAKLI YOMRA HAVAALANI ORMAN OK. SALACIK 40 55`06 N 40 56`44 N 40 57`42 N 40 59` 29 N 41 00`40 N 41 03`42 N 40 09`48 E 40 03`42 E 39 50`48 E 39 49` 45 E 39 40`48 E 39 32`58 E 40 55`06 N 40 56`04 N 40 58`12 N 40 59` 48 N 41 00`40 N 41 03`42 N 40 10`50 E 40 04` 36 E 39 51`54 E 39 48` 36 E 39 41`36 E 39 32`18 E Bu koordinatlar arasında kalan saha Sürmene, Araklı dereleri ve Değirmendere gibi akarsularla beslenen tipik Karadeniz sahili özellikleri göstermektedir. Ormanokulu istasyonu dışında tüm istasyonlar kumlu bir zemin yapısına sahiptir. Kuzey ve Kuzeydoğu rüzgarları, neden oldukları dalga ve akıntılar nedeniyle akarsuların taşıdıkları çamur ve mil kütlesi hemen dağılmaktadır. Ormanokulu açıklarında ise çamurlu bir zemin yapısı bulunmaktadır. Bu durum yıl boyunca yapılan tüm direç çekimlerinde tespit edilmiştir. Projede örneklerin alınmasında, bölgede salyangoz avcılığında kullanılanlara benzer özelliklere sahip direçlerden yaralanılmıştır. Bunlar galvanizli profil borudan imal edilmiş olup, ağız genişliği 3m, yüksekliği ise 40 cm dir (Şekil 4). H şeklindeki ağız kısmının alt ve üst kısımlarına 3 er m lik çelik halat bağlanmıştır. Bu şekilde, avcılık sırasında direcin ters dönmesi halinde dahi av yapılabilmektedir. Denizde büyüme denemeleri, m ölçülerinde demir konstrüksüyon etrafına 22 mm göz açıklığında ağ sarılmış kafeslerle, tamamen galvanizli sactan yapılmış kafeslerde yürütülmüştür. Doğadaki büyümelerinin belirlenebilmesi için deniz salyangozlarının markalanmasında çift komponentli bir izolasyon maddesi olan IC 2KD 114 kullanılmıştır. Ayrıca bireysel olarak izlenmeleri amacıyla plastik numaralardan da yararlanılmıştır (Şekil 1). Projenin deniz çalışmaları, Enstitüye ait araştırma gemisiyle yapılmıştır. Denizdeki uygulamalarda gemi personeli yanında Yüksekokul ve Enstitü teknik elemanları da görev almışlardır. Alınan örnekler her iki kuruluş laboratuarlarında incelenmiştir. Büyümenin belirlenmesi ile ilgili olarak, deniz kafesleri ve akvaryumlarda salyangozların beslenme denemeleri de müşterek olarak yürütülmüştür. Verilerin değerlendirilmesi Fakülte de gerçekleştirilmiştir. İlk deniz çalışması 15 Mayıs 1991 tarihinde gerçekleştirilmiş ve önceden planlanan istasyonlarda direç çekilmesi için uygun alanlar belirlenmiştir. Ayda iki kez tüm istasyonlardan örnek alınarak stok tahmini için tüm direç muhtevası tek tek sayılmış ve tartılmıştır. Ayrıca yumurtalı ve yumurtasız olma durumları da kaydedilmiştir. Direçten

14 8 çıkanların sayısı 50 den azsa tümü, fazla ise örnekleme yapılarak bir kısmı etiketlenerek naylon poşetler içinde laboratuara getirilmiştir. Şekil 3. Trabzon kıyı şeridi ve çalışma yapılan istasyonlar Şekil 4. Salyangoz avcılığında kullanılan direçler. Bu temel konular çerçevesinde büyüme ve gelişmelerinin izlenmesi en kapsamlı çalışmaları oluşturmuştur. Büyüme ve gelişmenin belirlenebilmesi için laboratuara getirilen tüm örneklerde bireysel olarak vücut ölçüleri alınmıştır. Boy olarak, sifonal kanalın ucundan apeks (embriyonal kıvrım) in ucuna kadar olan uzunluk, bir kumpas yardımıyla 0.01 mm hassasiyetle ölçülmüştür. Boy ekseni kumpas eksenine dik olarak getirilmek suretiyle en geniş mesafe vücut genişliği olarak alınmıştır (Şekil 5 ve Şekil 6).

15 9 Şekil 5. Şematik bir deniz salyangozu kabuğu ve vücut ölçüleri Şekil 6. Vücut uzunluğunun kumpasla ölçülmesi Canlı ağırlık, kabuk ve et tartımları için Sartorious marka terazi kullanılmış ve ağırlıklar 0.1 g hassasiyetle kaydedilmiştir. Deniz salyangozlarında yaş tayini için kullanılan standart bir yöntem henüz bulunamamıştır. Bağımsız Devletler Topluluğu ve Japonya daki üniversite ve araştırma kuruluşları ile yapılan temaslarda operkulumdan ve kabuk kesitlerinden kısmen yararlanılabildiği, ancak halka sayıları ile yaşla ilişkisinin tam olarak kurulamadığı öğrenilmiştir. Bu bakımdan, her canlının zamana göre kendine özgü, geri dönüşsüz boy büyümesi göstermesi, yaş ve boy arasındaki yüksek korelasyon nedeniyle büyümenin belirlenmesinde oluşturulan boy gruplarından yararlanılmıştır (Gulland, 1969). Örnekler mm lik boy gruplarına ayrılarak, boy grupları arasındaki boy ve ağırlıkça oransal

16 10 büyümeleri, anlık büyüme oranları ve her istasyon için bunların ortalama değerleri hesaplanmıştır (Ricker, 1975; Çelikkale ve Düzgüneş, 1982). Boyca Oransal Büyüme = Ln-Ln-1 / Ln-1 Ağırlıkça Oransal Büyüme = Wn-Wn-1 / Wn-1 Burada ; Ln : Herhangi bir boy grubunun ortalama boyu Ln-1 : Bir önceki boy grubunun ortalama boyu Wn : Herhangi bir boy grubunun ortalama ağırlığı Wn-1 : Bir önceki boy grubunun ortalama ağırlığı Boy ağırlık ilişkisi matematiksel olarak ; W=a L b formülü ile incelenmiştir. Burada W : ağırlık, a ve b katsayıları en küçük kareler yöntemine göre hesaplanan değerlerdir (Lagler, 1969; Schaeperclaus, 1967; Ricker, 1975). Büyümenin bireysel olarak izlenebilmesi amacıyla her iki kuruluş laboratuarlarındaki akvaryumlarda ve çeşitli istasyonlarda denize bırakılan kafeslerde markalı salyangozlar kullanılarak büyüme denemeleri de yapılmıştır. Salyangozların bireysel olarak markalanmasında çift komponentli bir izolasyon maddesi olan IC 2KD 114 kullanılmıştır. Hazırlanan karışımdan bir miktar, bir bez yardımıyla kabuk üzerindeki suyu alınmış nispeten kuru zemine sürülmüş ve üzerine numaralı ve renkli plastik markalar gömülmüştür (Şekil 7). Markaların kuruması için 15 dakika açıkta bekletildikten sonra nakledilmek üzere kovalara bırakılmıştır. Kafes ve akvaryumlardaki salyangozlara beslenmeleri için sürekli olarak canlı midye temin edilmiştir. Belirli aralıklarda tekrarlanan ölçümlerle, iki zaman dilimi içindeki boy, genişlik ve ağırlık olarak büyümeleri hesaplanmıştır. Deniz kafesleri ve akvaryumdaki markalı salyangozlarda mutlak büyüme oranı denizde geçirdikleri zamana bağlı olarak (GR): GR = L 2 -L 1 / t 2 -t 1 (Ricker, 1975) ve bireysel günlük spesifik büyüme oranı ( Ct ) : C t = log 10 L 2 - log 10 L 1 / t 2 -t 1

17 11 denklemleriyle hesaplanmıştır (Winberg, 1971). Şekil 7. Deniz salyangozlarının markalanması Laboratuara getirilen deniz salyangozlarının yaklaşık % 40 ı 10 mm lik boy gruplarına ayrıldıktan sonra, et verimlerinin hesaplanması için, her boy grubu ayrı ayrı, 100 C de 10 dakika haşlanmıştır. Bir kanca yardımıyla iç organları çıkartılmış; kabuk, tüm iç organlar ve yenilebilir kısımlar ayrı ayrı tartılmıştır. Böylece et veriminin istasyonlara, büyüklüğe ve mevsime bağlı değişmelerini incelemeye yönelik verilerin elde edilmesine çalışılmıştır. Et veriminin (MR) hesaplanmasında ; MR = MW / W formülü kullanılmıştır. Burada MR : et veriminin bir göstergesi olan yenilebilir et oranı, MW : Yenilebilir et ağırlığı ve W : toplam ağırlıktır. Yaş kondüsyon faktörü ( indeksi) ise ; WCI = TMW / W şeklinde hesaplanmıştır. Formülde; WCI :Yaş kondüsyon faktörü, TMW : Toplam yaş ve et ağırlığı ve W : toplam ağırlıktır (Drikwater ve Howell, 1985). Salyangoz etlerinde su, kuru madde, kül, yağ ve protein analizleri Nowitz (1970), Lange (1979) ve Akyıldız (1984) a göre yapılmıştır. Analiz sonuçlarının aylara göre değişimleri incelenmiştir.

18 12 Araştırma sahası içindeki stok miktarı, ticari salyangoz acılığında balıkçılar tarafından kullanılan tipteki direçlerle, taranan alan ve alan-yoğunluk yöntemine göre hesaplanmıştır. Geminin en düşük hızı olan saatte 2-3 mil hızla farklı derinliklerde 20 dakikalık yaklaşık 0.8 deniz mili (mesafe kontrolü sonardan da yapılmak üzere) standart direç çekimleri yapılarak her istasyonda, birim alandaki (km²) salyangoz miktarı hesaplanmıştır. Tüm çalışma sahasındaki stok miktarı ise ; N = ( n. A ) / a formülü ile belirlenmiştir (Gulland, 1969 ve 1977; Ricker, 1973 ). Burada N populasyon miktarı, A tüm bölge alanı; a direç çekilen (taranan) alan ve n direçteki salyangoz sayısıdır. Direç çekilemeyen kıyı ve kayalık bölgelerde de dalarak belirli bir sahada bulunan salyangozlar toplanmış ve birçok kıyı bölgesinde sayım yapılarak deniz haritası üzerinden hesaplanan kayalık alanlardaki salyangoz miktarı aynı yöntemle tahmin edilmeye çalışılmıştır. Araştırma sahasının alanı A, Seyir Hidrografi ve Oşinografi Dairesi nce hazırlanan 1: ölçekli 141 ve 142 numaralı deniz haritaları üzerinde, Japon malı Sokkisha KP-90 Model PLA COM dijital planimetre ile ölçülmüştür. Deniz ve laboratuar çalışmalarında toplanan bütün veriler bilgisayara işlenmiş ve değerlendirme sırasında SYSTAT istatistik ve grafik programı ile çeşitli istatistik yöntemlerden yararlanılmıştır (Sokal ve Rolf, 1981; Düzgüneş, 1963). İncelenen tüm parametreler istasyonlara ve farklı derinliklere göre ayrı ayrı değerlendirilmiştir.

19 13 4.ARAŞTIRMA BULGULARI 4.1. Populasyon yapısı Araştırma süresince 6 farklı istasyonda toplam 60 kez direç çekilerek 9692 adet salyangoz avlanmış ve toplam 3396 salyangoz üzerinde biyometrik ölçümler yapılmıştır. Laboratuara getirilen örneklerin büyük bir kısmını Sürmene, Havaalanı ve Yomra istasyonlarından avlanan salyangozlar oluşturmuştur; (Şekil 8). Şekil 8. İncelenen deniz salyangozlarının istasyonlara göre dağılımı. Derinliklere göre bir değerlendirme yapıldığında, incelenen örneklerin % 74 ü 8-10 m, % 24 ü m ve % 2 gibi küçük gibi bir kısmı da 20 m den daha fazla derinliklerden elde edilmiştir (Şekil 9). Şekil 9. Örneklerin farklı derinliklere göre dağılımı

20 14 Araştırmanın yürütüldüğü Mayıs-Kasım 1991 döneminde deniz salyangozları genel olarak suların ısınmasıyla birlikte kıyı kesiminde yoğunlaşmışlardır. Araklı da ise m derinlikler arasındaki örnekler kıyı kesime göre daha fazladır. Bunun da Araklı deresinin etkisiyle deniz suyunun diğer istasyonlara göre daha geç ısınmasından kaynaklandığı tahmin edilmektedir. Bütün istasyonlarda 20 m nin üzerinde salyangoz çok az olması, suların ısınmasıyla birlikte kışı kuma gömülerek geçiren deniz salyangozlarının daha sıcak olan ve daha fazla besin içeren kıyı sularına göç ettiklerini göstermektedir. Aylara göre dağılımları incelendiğinde de benzer durum görülmektedir. Deniz suyu sıcaklıklarının artmasıyla bütün istasyonlarda daha fazla oranda deniz salyangozu avlanmıştır. Elde edilen verilere göre genel olarak örneklerin yaklaşık olarak % 80 ini Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarında avlanan bireyler oluşturmuştur (Şekil 10). Karşılaştırmalı olarak vermek gerekirse, salyangozların, Mayıs ve Haziran da giderek artmak üzere su sıcaklığının 25 C nin üzerine çıktığı Temmuz ve Ağustos aylarında en fazla av verdiği, daha sonra bir azalma gösterdiği belirlenmiştir (Şekil 11). Şekil 10. Örneklerin aylara göre dağılımı Kullanılan standart direçle avlanan örnekler boy gruplarına ayrılarak boy-frekans dağılımları elde edilmiştir (Şekil 12) (Ek 1). Genel olarak, araştırma süresince alınan tüm örnekler göz önünde tutulduğunda, boyları mm arasında değişen salyangozların yaklaşık olarak % 90 ı 55.00, ve mm boy sınıflarında, diğer bir ifadeyle mm boylar arasındadır (Tablo 4). İstasyonlar arasında Yomra ve Salacık ta mm uzunluklarda bir yoğunlaşma görülürken, diğer istasyonlarda mm ler arasında yığılma mevcuttur. Ormanokulu mm boy gruplarındaki %72 lik oranla en fazla sayıda büyük salyangoza sahip istasyon olma durumundadır. Salacık ta ise mm den büyük birey çıkmamıştır. Alınan örneklerin yarısından fazlası mm arasındadır. Yapılan khi-kare testinde istasyonlarda boy gruplarında dağılımının homojen olmadığı belirlenmiştir (P<0.05).

21 15 Şekil 11. Araştırma sahasında aylara göre ortalama hava (H ) ve deniz suyu (Y ) sıcaklıkları Tablo 4. Deniz salyangozlarının istasyon ve boy gruplarına göre oransal dağılımları BOY GRUBU GENEL YOMRA ARAKLI ORMAN OKULU SALACIK SÜRMENE HAVAALANI

22 16 Şekil 12. Çeşitli istasyonlarda örneklere ait boy-frekans dağılımı

23 Büyüme Bütün istasyonlarda farklı boy gruplarına ait ortalama boy, genişlik ve ağırlık ölçümlerine ait sonuçlar Tablo 5 ve Ek 1 de toplu olarak verilmiştir. Bu verilere göre çalışma süresince incelenen tüm salyangozlarda ortalama kabuk boyu ± mm, genişlik ± mm ve ağırlık ise ± g olarak hesaplanmıştır. Tablo 5. Deniz salyangozlarının boy gruplarına göre ortalama boy (mm), genişlik (mm) ve ağırlıkları (g) ile oransal boy ve ağırlık artışları (%) BOY GRUBU N ORT.BOY ORT.GEN ORT.AĞIR % BOY AR. %AĞ.AR ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± TOP./ ORT ± ± ± MİN-MAK Benzer boy gruplarının uygulandığı 1987 yılındaki çalışmada (Düzgüneş ve ark.,1988) boy olarak büyüme bakımından önemli bir farklılığın olmamasına karşın, 35 mm den 55 mm ye kadar olan salyangozlarda ağırlıkça büyüme, son araştırmada yine yüksek bulunmuştur. Daha büyük boy gruplarında ise eski durumlarına göre daha düşük ortalama ağırlığa sahip oldukları ve bunun da av şiddetinin yoğunluğu nedeniyle büyük salyangozların stoktan önemli ölçüde çekilmesi sonucu ortaya çıktığı tahmin edilmektedir. İstasyonlar tek tek ele alındığında mutlak olarak en büyük boy, ağırlık ve genişlik değerleri Ormanokulu açıklarında avlanan örneklere aittir. Bunu Havaalanı, Sürmene ve Yomra istasyonları izlemektedir. Salacık istasyonundaki salyangozlar en düşük değerleri göstermişlerdir (Tablo 6) (Şekil 13). Tablo 6. İstasyonlara göre ortalama boy (mm), genişlik (mm) ve ağırlık (g) ile ortalama oransal boy ve ağırlık artışları (%) İSTASYON N % BOY GENİŞLİK AĞIRLIK BOY ART. AĞIR. ART. YOMRA ± ± ± ARAKLI ± ± ± ORMAN OK ± ± ± SÜRMENE ± ± ± HAVAALANI ± ± ± SALACIK ± ± ± GENEL ± ± ±

24 18 Şekil 13. İstasyonlara göre ortalama, en büyük ve en küçük kabuk boyu, genişliği (mm) ve ağırlığı (g) İstasyonlardaki kabuk boyu, genişlik ve ağırlıklar varyans analizi kontrol edilmiş, Ormanokulu ve Salacık istasyonları salyangozlarına ait değerlerin, diğerlerine göre istatistiksel olarak önemli ölçüde farklı olduğu belirlenmiştir (P < 0.05 ). Diğerleri arasındaki farklılıklar önemli bulunmamıştır. Buna göre Ormanokulu açıklarında yaşayan salyangozlar en yüksek büyüme ve gelişmeyi göstermiştir. En zayıf gelişme gösterenler ise Salacık bölgesindeki salyangozlardır. Deniz salyangozlarının aylara göre ortalama kabuk boyu, genişliği ve toplam ağırlıkları da Tablo 7 ve Şekil 14 de verilmektedir. Burada görüldüğü gibi Mayıs ayında 65.32±0.587 mm olan boy ortalaması Temmuz ve Ağustos aylarında giderek azalmakta ve Eylülden itibaren artarak en son örnek alınan Kasım ayında 70.54±0.724 mm ye ulaşmaktadır. Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarındaki yüksek deniz suyu sıcaklıklarına rağmen düşük boy ortalamaları her ne kadar birbiri ile çelişen bir durum göstermekte ise de, suların ısınmasıyla kıyı kesime ilk gelenlerin büyük salyangozlar olduğu ve bunu daha sonra küçük bireylerin izlediği ve unutulmamalıdır. Nitekim Mayıs ayında avlanan en küçük salyangoz 41.3 mm iken, küçük bireylerin de stoğa

25 19 katılmalarıyla Haziran da 38 mm ve Temmuzda 24 mm olmuştur. Salyangozların ortalama boyları Ağustos ta 38.9 mm den başlayarak Ekim sonuna doğru 50.5 mm ye ulaşmıştır. Benzer gelişme ortalama genişlik ve ağırlıkta da görülmektedir. Küçük bireylerin stoğa katılmaları yanında av sezonu içinde yapılan yoğun avcılık da, iri salyangozların stoktan çekilmesine ve ortalama değerlerdeki azalmalara neden olmuştur. Derinliklere göre çeşitli istasyonlardaki salyangoz büyüklükleri Tablo 8 de verilmektedir. 10 m ye kadar su kesiminde avlanan salyangozların boy ortalaması 62.9±0.19 mm iken, m ler arasında 60.9±0.31 mm ve 20 m nin altında 54.8±0.74 mm dir. Çeşitli istasyonlarda üç farklı derinliğe göre yapılan varyans analizinde boylar arasındaki farklılığın önemli olduğu bulunmuştur (P < 0.05 ). 10 m den avlananlarla, m dekilerin boy ortalamaları arasındaki fark az görülmekle birlikte, istatistiksel olarak önemlidir (P < 0.01).

26 20

27 21

28 22 Şekil 14. Aylara göre ortalama kabuk boyu, genişliği (mm) ve ağırlığı (g) Farklılığın en önemli kaynağı 20 m den daha derinden avlananların boylarındaki farklılıktır. Bu grubun hem 10 ve hem de m lerden avlananlarla boy farklılığı önemlidir (p<0.05). Bu bölgede genel olarak daha küçük salyangozların bulunması, deniz suyunun ısınmaya başlamasıyla, önce büyüklerin kıyıya yöneldiklerini göstermektedir. Tablo 8 de parantez içinde verilen en küçük ve en büyük değerler, bu durumu kanıtlamaktadır. Derinliklere göre salyangozların farklı istasyonlardaki büyümeleri karşılaştırıldığında, her derinlikte Ormanokulu, Havaalanı ve Araklı bölgelerindekileri daha fazla boy ve ağırlığa sahip olmaları da bu sahaların daha optimal çevre özellikleri taşıdığını göstermektedir. Boy gruplarına ait ortalama boy ve ağırlıklara göre, bütün istasyonlarda büyümenin bir göstergesi olarak oransal boy ve ağırlık artışları hesaplanmıştır. Oransal boy ve ağırlık artışları dikkate alındığında, Havaalanı ve Salacık bölgesi salyangozlarında boy artış hızı diğerlerinden daha fazladır. Ağırlık artışı bakımından Ormanokulu, Sürmene, Havaalanı ve Salacık salyangozları ortalamanın üzerinde büyüme göstermişlerdir. En düşük ortalama ağırlığa sahip olmasına rağmen Salacık istasyonu, Ormanokulundan sonra gelen, ağırlıkça en hızlı büyüyen salyangozları bulundurmaktadır. Tüm araştırma sahasında ortalama oransal boy artışı % 16.32, ağırlık artışı ise %52.04 olarak hesaplanmıştır (Şekil 15 ve 16). Canlılarda büyümenin belirlenmesinde kullanılan modellerden birisi olan boy-ağırlık ilişkisi de incelenmiş olup tüm istasyonlardaki salyangozlar için genel olarak (Şekil 17 ) ve ayrı ayrı hesaplanan boy-ağırlık ilişkisi parametreleri Tablo 9 da ve grafikleri Ek 2 de verilmiştir. Genel olarak tüm salyangozlar için boy (mm)-ağırlık ilişkisi denklemi ; W = L veya logw = log L şeklindedir. (W = L ) En fazla büyüme gösteren Ormanokulu, Havaalanı ve Salacık istasyonlarındaki salyangozlarda regresyon katsayıları da (b) yüksek bulunmuştur.

29 23 Şekil 15. Farklı istasyonlarda boy gruplarına göre oransal boy artışı Şekil 16. Faklı istasyonlarda boy gruplarına göre ağırlık artış oranlarındaki gelişme Şekil 17. Tüm salyangozlarda boy-ağırlık ilişkisi.

30 24 Tablo 9. Farklı istasyonlara göre boy-ağırlık ilişkisi parametreleri İSTASYON n A b r ARAKLI HAVAALANI ORMANOKULU SALACIK SÜRMENE YOMRA GENEL Bağımsız Devletler Topluluğu nda yapılan çalışmalarda Kerch ile Gelincik arasındaki bölgede yaşayan deniz salyangozlarında bu ilişki W = L 2.91, Kafkas yöresinde ise W = L 2.41 olarak bulunmuştur. Bu verilere göre Kuzeydoğu Karadeniz kıyı sularındaki salyangozların daha iyi gelişme gösterdikleri anlaşılmaktadır. Bunun da bu yörede salyangoz avcılığının yaygın olarak yapılmaması ve dolayısıyla av baskısı olmayan stokların daha uygun koşullar altında gelişme şansı bulmasından ve ayrıca bu sahada kıta sahanlığının daha geniş olması nedeniyle besin zenginliği ve yayılım alanlarının daha fazla olmasından kaynaklandığı tahmin edilmektedir. Araştırmada, kabuk boyu (KB) ve genişliği (KG) arasında yüksek korelasyonlu doğrusal bir ilişki olduğu belirlenmiştir (Şekil 18 ). KB : KG Şekil 18. Deniz salyangozlarının kabuk boyu ve genişliği arasındaki ilişki.

31 25 Ağırlık (W) ve kabuk genişlikleri (KG) arasındaki ilişki de boy ve ağırlık arasında olduğu gibi logaritmiktir (W = KG ) (Şekil 19). Şekil 19. Deniz salyangozlarında kabuk genişliği ve ağırlık ilişkisi. Ekim 1991-Haziran 1992 arasında denizdeki kafeslerde markalı salyangozlarla yapılan büyüme ile ilgili çalışmaların sonuçları Tablo 10 da özetlenmiştir. Aynı dönemde akvaryum denemelerinde tüm gayretlere rağmen arzulanan sonuçları almak mümkün olamamıştır. Enstitü ve Fakülte laboratuarlarında yürütülen denemelerde serbest yemleme yapmak suretiyle salyangozlara sürekli olarak midye verilmişse de, ancak %40 oranında bir yaşama oranı elde edilebilmiş ve büyük bir kısmı zayıflamıştır. Bunun da mevcut akvaryumlarda sürekli su değişimi olmaması ve midyelerin de etkisiyle suyun kısa zamanda bozuşmasından kaynaklandığı belirlenmiştir. Taze su ilavesi şeklindeki önlemler de yeteri kadarı başarılı olmamıştır. Büyümeleriyle ilgili daha iyi sonuç alınabilmesi için markalayıp denize bırakma çalışmalarına devam edilmesi daha uygun görülmektedir. Tablo 10. Markalı salyangozların büyümeleri ile ilgili sonuçlar GÜNLÜK MUTLAK ARTIŞ ORANLARI GÜNLÜK NISBİ ARTIŞ ORANLARI SPESİFİK BÜYÜME ORANLARI BOY *EE-4 1.7*EE-4 GENİŞLİK *EE-3 1.1*EE-4 AĞIRLIK *EE-4 5.8*EE-4

32 Üreme mevsimi Araştırma sırasında direçten alınan salyangozların yumurtalı olup olmadıkları da incelenmiştir. Tablo 8 de görüldüğü gibi, araştırma süresince genel olarak tüm salyangozların % 26 sını yumurtalı bireyler oluşturmuştur. İlk yumurtalı salyangozların kıyıdan yapılan gözlemlerde 5 Mayıs ta görülmesine rağmen, direç çekimlerinde Haziran 15 ten itibaren rastlanmıştır (Şekil 20). Temmuz başında yapılan değerlendirmede avlanan örneklerin %12 sinde yumurtaların kapsüller içinde kabuğa yapışmış veya bırakılmak üzere oldukları belirlenmiştir. Bu dönemde en fazla yumurtalı birey %26 ve %30 oranları ile Havaalanı ve Yomra salyangozlarında görülmüştür. En az yumurtalılar ise %7 ile Aralık istasyonundakilerdir. Savacık ve Ormanokulu örneklerinde hiç yumurtalı salyangoza rastlanmamıştır. En erken yumurta verenleri Yomra ve Havaalanı açıklarında bulunanların olduğu ve bununda daha sığ bölgeler olmaları nedeni ile su sıcaklığı daha erken yükselmesinden kaynaklandığı söylenebilir. Şekil 20. Aylara göre yumurtalı salyangoz yoğunluğu Temmuz sonunda ise yumurtaların tüm salyangoz sayısına oranı ortalama %19 a yükselmiştir. Bu dönemde yine Yomra ve Havaalanı %29 ve %26 lık oranlarla önde gelirken 22 günlük süre içinde Salacık bölgesinde yumurtlama başlamış ve %7 lik bir orana ulaşmıştır. Temmuz başında %10 düzeyinde olan Araklı, bu ay sonunda %25 e yükselmiştir. Ormanokulu istasyonunda bu dönemde yine salyangoza rastlanmamıştır. Sürmene istasyonunda yumurtalıların oranı ayın başında %7 den %29 a yükselmiştir. Yumurtalı oranının %25 e ulaştığı Ağustos un ilk yarısında Araklı %29, Sürmene %35 düzeyine yükselmiştir. Havaalanı ortalama %20 e düşmüştür. 15 Ağustos tan itibaren genel ortalama % 28 e ulaşmış ve Ormanokulunda ilk yumurtalı salyangozlar %18 oranı ile görülmüştür. Havaalanı ve Yomra da yumurtalılar sırasıyla %39 ve %31 oranında belirlenmişlerdir. Salacık ise %22 ye yükselmiştir.

33 27 Eylül başında % 15 olan genel oran, Eylül ün ikinci yarısında %12 olmuştur. Bu dönemde Salacık istasyonunda yumurtalılara rastlanmamıştır. Ormanokulu bölgesinde %24 oranında yumurtalı salyangoz avlanmıştır. Kasım da sadece orman okulu bölgesinde %21 oranında yumurtalı avlanırken diğer istasyonlarda hiç yumurtalı bulunamamıştır. Kasım başında % 3 olan ortalama yumurtalıların miktarı aynı ayın 2. yarısında % 4 gibi sabit bir seviyede kalmış ve sadece Sürmene de % 13 oranında yumurtalılar görülmüştür. Aralık ta yumurta kapsüllerine hiç rastlanmamıştır. Bu verilere göre üremeleri, Trabzon sınırları içinde Temmuz başından Ağustos sonuna kadar hızlanmakta, Eylül den itibaren yavaşlamaktadır. Bu nedenle halen uygulanmakta olan av yasağının 15 Temmuz- 30 Ağustos şeklinde devam ettirilmesinin isabetli olduğu görüşüne varılmıştır Et verimi ve yaş kondisyon faktörü Araştırma süresince direç çekimleri sonunda avlanan salyangozlardan örnekler alınarak et verimi ve yaş kondisyon faktörü ile ilgili çalışmalar için değerlendirilmiştir. Buna göre, kabuk oranının ortalama % olduğu tüm örnekler için net et verimi %17.21 dir. Havaalanı, Ormanokulu ve Salacık istasyonlarındaki salyangozlar daha iyi büyüme gösterdikleri gibi daha yüksek et verimine sahiptirler (Şekil 21 ve 22) yılında Trabzon da yapılan araştırmalarda kabuk oranı % 74.5 ve net et verimi %14.2 (Düzgüneş ve ark., 1988), Sinop ta yürütülen çalışmada et verimi % 24 (Genç,1987) olarak bulunmuştur. Bu çalışmalarda elde edilen sonuçlarla aradaki farklılık önemlidir. Bunun, Trabzon araştırması için az ve boy varyasyonu olmayan örnekle çalışılmasından Sinop sonuçları içinse temizleme sırasında yenmeyen kısımların tamamen ayıklanamamış olmasından kaynaklandığı tahmin edilmektedir. Çiğ et ağırlığının toplam hacme oranı olan yaş kondisyon faktörü araştırma sahası genelinde ortalama %38.37 dir. İstasyonlar arasında en iyi değeri Ormanokulu ve Havaalanı salyangozları göstermiştir (Şekil 21). Şekil 21. İstasyonlara göre net et verimi ve yaş kondisyon faktörü

34 28 Şekil 22. Aylara göre çeşitli istasyonlardaki net et verimleri Aylara göre bir değerlendirme yapıldığında, net et veriminin Mayıs ve Haziran da yüksek olduğu, Temmuz dan Eylül e kadar azalma gösterdiği, Ekim den itibaren tekrar yükselmeye başladığı görülmektedir. Yaz aylarındaki düşük değerler, üreme mevsimi olması nedeniyle bu dönemde alınan enerjinin büyük ölçüde gonad gelişimine harcanmasından kaynaklanmıştır. Yaş kondisyon faktörü ise Aralık, Mayıs ve Haziran aylarında yüksek bulunmuştur. Haziran-Eylül arasında yumurta bırakılması nedeniyle, değerlerde bir azalmanın olduğu söylenebilir (Şekil 23 ve 24). Et verimindeki bu düşüşlerin yumuşakçalardaki metabolizma ve gonad gelişimi arasındaki ilişkiden kaynakladığı bildirilmektedir (Gabbott, 1975). Yenilebilir kısmın önemli bir göstergesi olan net et verimi, deniz salyangozlarının büyüklüklerine göre değerlendirildiğinde, boyla doğru orantılı olarak arttığı görülmektedir. Buna göre en randımanlı salyangozlar 60 mm den büyük olanlardır. Net et verimi en düşük olarak 44.9 mm boy gurubunda Araklı dan avlanan bir örnekte bulunmuştur. En yüksek değer ise %20.38 ile Haziran ayında mm boy gurubunda, Yomra istasyonunda avlanan deniz salyangozuna aittir. Şekil 23. Aylara göre net et verimi ve yaş kondisyon faktörü (%)

35 29 Şekil 24. Aylara göre çeşitli istasyonlarda kondisyon indeksi Net et miktarı ile toplam ağırlık arasında; y = x (r = 0.97) şeklinde doğrusal bir ilişki vardır. Ağırlık arttıkça net et miktarı da artmaktadır (Şekil 25). Şekil 25. Net et verimi ve toplam ağırlık ilişkisi Ağırlık ve çiğ et miktarı arasındaki ilişki de y = x (r = 0.95) şeklinde doğrusaldır (Şekil 26). Ağırlıkla net et verimi arasında daha kuvvetli bir ilişki vardır.

36 30 Şekil 26. Ağırlık ve çiğ et miktarı arasındaki ilişki Net et verimi ve kondisyon faktörü boyla doğru orantılı artmasına rağmen yaklaşık 60 mm den itibaren ortalamanın üzerine çıkmaktadır (Şekil 27) Şekil 27. Boy gruplarına göre net et verimi ve yaş kondisyon faktörü

37 Et analizleri Kimyasal analiz sonuçlarına göre deniz salyangozlarının etinde ortalama olarak % oranında su, %16.29 protein, % 2.25 yağ ve %1.82 kül bulunmaktadır (Tablo 9). Tablo 11. Aylara göre deniz salyangozu etinin kimyasal kompozisyonu AYLAR PROTEİN YAĞ KÜL KURU MADDE HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL KASIM ARALIK ORTALAMA SU Bu sonuçlar, 1988 ve 1989 yıllarında aynı sahada Ünsal (1989) tarafından yürütülen çalışma sonuçlarıyla karşılaştırıldığında, su, kuru madde ve yağ oranının yüksek olduğu, protein ve kül oranının ise biraz düşük bulunduğu belirlenmiştir. Genç (1987) in çalışmasına göre ise yağ, protein ve su düzeyi daha yüksektir. Aradaki farklılığın diğer çalışmalarda örnek ve deneylerdeki tekerrür sayısının azlığından ve analizlerde kullanılan materyalin aynı standartlarda olmamasından kaynaklandığı tahmin edilmektedir. Aylara göre yapılan değerlendirmede ise, genel olarak protein oranının % arasında değiştiği, gonad gelişiminin devam etmesi nedeniyle Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarında düşük olduğu saptanmıştır. Kül miktarı da Ağustos ve Eylül de diğer aylara göre daha az bulunmuştur (Şekil 28). Şekil 28. Aylara göre etin temel besin maddeleri açısından değişimi

38 Stok miktarının tahmini Çalışma bölgesi içinde yaşayan deniz salyangozu miktarının tahmini için iki tip uygulama yapılmıştır. Öncelikle deniz haritaları üzerinde yapılan değerlendirmelerde direç çekilmesine uygun sahalarla, hiç çekim yapılmayacak kayalık bölgeler belirlenmiştir. Kayalıklarda genel uygulamadan farlı bir yol izlenerek stok miktarı tahmin edilmeye çalışılmıştır. Temmuz, Ağustos ve Eylül aylarında dalmak suretiyle önceden hazırlanmış 9 m² lik standart halatlarla yapılan belirlemelerde, ortalama olarak m² de 14 adet salyangoz sayılmıştır {µ= ± 3.182(2.31)} (Tablo12). 1: ölçekli haritada planimetre ile yapılan ölçümlere göre belirlenen kayalık alan miktarı 3.6 km² dir. Buna göre kayalık alanlardaki salyangoz miktarı yaklaşık 48.7 milyon adet ve ağırlıkları 1305 ton olarak tahmin edilmiştir. Kayalıklardaki stok miktarı % 95 ihtimalle 2014 ton (75 milyon adet) ile 597 ton (22 milyon adet) arasındadır. Tablo 12. Dalarak yapılan salyangoz sayımları ( Adet / 9 m² ) İSTASYON MİKTAR (adet) AĞIRLIK (Kg) ORT. MİKTAR* ORT. AĞIRLIK* SAHİL TESİSLERİ FAROZ LİMANI HAVAALANI KAVAKLIK ORTALAMA Adet / m² Ortalama verim her ne kadar adet / km² olarak bulunmuşsa da Mayıs, Ekim ve Kasım aylarında salyangozların bir kısmı henüz gizlendikleri kum tabakasından çıkmamış, kıyıya yaklaşmamış veya suların soğumasıyla birlikte derine çekilmiş, kuma gömülmeye başlamış durumdadır. Bu nedenle tam olarak av verdiği ve av yasaklarının devam ettiği Temmuz ve Ağustos ayları verim ortalamasının stok hesaplarında kullanılması daha uygun görülmektedir. Söz konusu aylara ait ortalama verim adet / km² dir. Harita üzerinde yapılan ölçümlerde çalışma sahasının 57.7 km² olduğu ve????? mm den büyük salyangozların oluşturduğu populasyon miktarının adet olduğu tahmin edilmektedir. Direçle avlanan salyangozların ortalama ağırlığının g olduğu göz önünde tutulursa, çalışma sahası içinde ağırlık olarak 115 ton deniz salyangozu tahmin edilebilir. Tahminin güven sınırları % 95 ihtimalle 18 ton (1.5 milyon adet) ile 160 ton (3.4 milyon ton) arasındadır { µ= ± 2064 (8205)}. Direç çekimleri sonunda ise ortalama verim adet / km² olarak hesaplanmıştır (Tablo 13). Kayalık bölge ile kumlu alan birlikte alındığında Salacık ve Sürmene arasındaki toplam stok miktarının 1420 ton olduğu söylenebilir. Bu dönemde Trabzon da iki işleme tesisinde, Trabzon sularında avlanan yaklaşık 2000 ton salyangoz işlenmiştir. Avcılıkla eksilen bu miktarda tahmine eklendiğinde, çalışma alanında 3500 ton salyangoz populasyonu olduğu ifade edilebilir. 150 tekne tarafından yoğun bir şekilde, direç çekilen bölgede avcılar tarafından avlanan ve aynı sahada benzer direç kullanılarak yapılan 30 mm den büyük populasyonun