İKT 105 EKONOMİYE GİRİŞ. ÖDEV 1 (Chapters 1-3) Teslim tarihi: 26 Ocak Salı ders başlangıcı.

Transkript

1 İKT 105 EKONOMİYE GİRİŞ ÖDEV 1 (Chapters 1-3) Teslim tarihi: 26 Ocak Salı ders başlangıcı. Notlandırma: Aşağıdaki sorulardan rastgele seçilecek üç soru 100 puan üzerinden değerlendirilecektir. Soru 1. Aşağıdaki terimleri tanımlayınız. Her biri için örnek veriniz. a. Fırsat maliyeti (Opportunity cost) : Herhangi bir mala/hizmete sahip olmak için başka bir maldan/hizmetten vazgeçilmesi gereken, feragatta bulunulması gereken mal/servis veya kazanç miktarıdır. Başka bir deyişle iktisadi bir seçim yapılırken vazgeçilmek zorunda kalınan ikinci en iyi alternatiftir. Opportunity cost: It is whatever must be given up in order to obtain some item. In other words, a cost that is measured in terms of what you give up of some other good. Time spent producing cars is time taken away from producing bread, and vice versa. Note that when we discuss gains from trade, the opportunity cost is not measured in dollars but in units of some good or activity that is given up. Örnek 1: Diyelim ki haftasonu harcayabileceğiniz bütçeniz 40 TL. Bu para ile 4 kitap ya da iki sinema bileti alabiliyorsunuz. Bir fazla sinema bileti almak iki kitap feragat etmenize neden olmaktadır. Örnek 2: Üniversitede okumanın maliyeti sadece görünen ücret ve yaşam masrafı değil, üniversiteye gitmeyip çalışarak kazanabileceğiniz maaş, tecrübe vb. gibi fırsat maliyetleridir. b. Mutlak üstünlük (absolute advantage) ve Karşılaştırmalı üstünlük (comparative advantage): Mutlak üstünlük (absolute advantage): Bir malı diğer üreticiye göre daha az girdi ile üretebilme ya da aynı miktar birim girdi ile daha çok üretebilme özelliğidir. Diğer bir deyişle, bir ürünü diğer ülkeye (kişiye) göre daha az girdi ile üretebilen ya da birim girdi ile daha çok üretebilen ülke (kişi) için bu üründe mutlak üstünlüğe sahiptir denir. The person or country that produces a good with a smaller quantity of inputs, or that produces more output per unit of input, is said to have an absolute advantage in producing that good. Karşılaştırmalı üstünlük: Bir malı üretmede diğer kişi veya ülkeye göre daha küçük fırsat maliyetine sahip olma özelliğine bu malı üretmede karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olma denir. Karşılaştırmalı üstünlük kimin hangi malı üretmede uzmanlaşacağını belirler. The person or country that has the smaller opportunity cost of producing a good is said to have a comparative advantage in producing that good. Comparative advantage determines which country will specialize in which good. Ticaret kazancının belirleyicisi karşılaşrırmalı üstünlüktür (mutlak üstünlük değil). Bir ülkenin iki malı üretmede mutlak üstünlüğü olsa da, karşılaştırmalı üstünlüğü olan üründe uzmanlaşmalıdır. The gains from trade are only based on comparative advantage, not on absolute advantage. A country or person can have an absolute advantage in both goods or activities, and yet still gain from trade by specializing in the good or activity in which it has a comparative advantage. 1

2 Şimdi bu kavramları bir örnekle açıklayalım: Mert ve Sinan duvar kağıdı kaplama ve boyacılık işi ile uğraşmaktadır. Bir haftada, Mert 20 odayı boyamakta ya da 5 odayı duvar kağıdı kaplayabilmektedir. Sinan ise bir haftada 10 odayı boyamakta ya da 4 odayı duvar kağıdı kaplamaktadır. Üretim olanakları (Production Possibilities) Bir haftada üretilen birim miktar Boyama Kaplama Mert 20 5 Sinan 10 4 Mert aynı miktar zamanda hem daha çok odayı boyayabilmekte hem de duvar kağıdı kaplayabilmektedir. Dolayısıyla, Mert in hem oda boyama da hem de duvar kağıdı kaplamada mutlak üstünlüğü vardır. Boyamada hangisinin karşılaştırmalı üstünlüğü olduğunu bulalım. Hangisinin boyamada (duvar kaplama cinsinden) daha küçük fırsat maliyeti bulunduğuna bakalım. Mert 20 oda boyarsa 5 duvar kaplamadan vazgeçmek zorundadır. Bir fazla oda boyamanın fırsat maliyeti 5/20 yani 0.25 duvar kaplamadır. Benzer şekilde, Sinan 10 oda boyarken 4 oda duvar kaplamasından vazgeçmek zorundadır. Yani bir oda boyamanın fırsat maliyeti 4/10 yani 0.4 duvar kaplamadır. Mert için oda boyamanın fırsat maliyeti daha küçüktür; boyamada Mert in karşılaştırmalı üstünlüğü bulunmaktadır. Aynı şekilde duvar kaplamada kimin karşılaştırmalı üstünlüğü olduğunu bulalım. Mert 5 duvar kaplama yapmak için 20 oda boyamadan vazgeçmektedir. Dolayısıyla, bir duvar kaplamanın fırsat maliyeti 4 boyamadır. Sinan için ise, 4 duvar kaplamak 10 oda boyamaktan vazgeçmeyi gerektirir. Sinan ın bir duvar kaplama fırsat maliyeti 10/4, yani 2.5 oda boyamadır. Duvar kaplamada Sinan ın fırsat maliyeti küçüktür; karşılaştırmalı üstünlüğü bulunmaktadır. c. Bir dağılımın etkinliği (Pareto Efficiency): Eğer bir dağılımdan, herhangi bir ekonomik birimi başka birimleri daha kötü duruma getirmeden daha iyi duruma getirebildiğiniz başka bir dağılım bulamıyorsanız, bu dağılıma Pareto etkin/verimli dağılım denir. Bu durum tüm kaynakların boşa harcanmadan kullanımını, daha çok değer biçenlerin tüketmesini ve daha az maliyetle üretenlerin üretmesini gerektirir. An allocation is Pareto efficient if there is no other allocation at which you can make one person better off without making the others worse off. En basit örnek belirli bir miktar paranın iki kişi arasında dağılımıdır. Örneğin, dağılımı etkin iken etkin değildir. Diğer bir örnek ise: Bir vazo olsun, iki kişi bulunsun, X veya Y. Kişi X için vazonun değeri 10, kişi Y için ise 5 birim olsun. Etkin dağılımda bu vazoya X sahip olmalıdır. Vazoyu Y e verseniz bile bu dağılım etkin değildir çünkü X kişisi Y e 6 TL vererek vazoya sahip olacaktır. Yani vazoya Y nin sahip olduğu dağılımdan her ikisini de mutlu edecek başka bir dağılım bulunabilir; dolayısıyla bu dağılım etkin değildir. Soru 2. Adam Smith'in Görünmez El (Invisible Hand) teorisini açıklayınız. Piyasaların iyi işlemesi (devlet müdahalesine gerek duyulmaması) için gerekli şartlar (varsayımlar) nelerdir? Diğer bir deyişle, mükemmel rekabetçi piyasalar (perfectly competitive markets) ne zaman mevcut olabilir? Adam Smith in görünmez el teorisi, piyasaların genelde iyi işlediğini, devlet müdahalesine gerek duyulmaksızın, piyasadaki kendi çıkarını düşünen aktörlerin (alıcı ve satıcılar talep ve arz güçleri) 2

3 kendi faydalarını maksimize etmeleri sonucu toplumsal olarak etkin bir dağılımın oluşacağını ortaya koyan kuramdır. Piyasalar, fiyat uyarlamaları (price adjustment) yolu ile üretilen mal ve hizmetleri en çok değer biçenler ve az maliyetle üretenler arasında maksimum toplam menfaati (total surplus) sağlayacak şekilde paylaştıracaktır. Piyasa mekanizmasında her karar biriminin toplumun yararını (sosyal yararı) değil de kendi yararını maksimize etmeye yönelik davranması sonucu, hiç amaçlanılmadığı halde sosyal yararın maksimize edilmesine, görünmez el prensibi denir. Modern iktisadın kurucusu Adam Smith Milletlerin Zenginliği nde (Wealth of Nations) bunu ifade etmiştir. Bu teorinin doğruluğu bir takım varsayımların gerçekleşmesine bağlıdır. Bu varsayımlardan en önemlisi tüm piyasa aktörlerinin (alıcıların ve satıcıların) fiyatları kabullenmesi, etkilemeye/manipule etmeye çalışmamasıdır (everyone is price taker, not price maker). Dolayısı tekel vb. piyasa gücü (market power) bulunan durumlarda piyasa ekonomisinin işlemesi ve rekabetçi olmasından bahsedilemez. Ayrıca ele alınan piyasada aynı kalitedeki mal ve hizmetlerden söz edilmeli ve tüm aktörler bu kalite hakkında aynı bilgiye sahip olmalıdır (no asymmetric information). Ayrıca piyasanın oluşmadığı (yani mülkiyet hakkından söz edilemeyen) kamu malları ya da dışsallık durumlarında da rekabetçi piyasalar oluşmaz. Soru 3. Piyasa aksaklıklarına (market failure) üç sebep sayınız. Örnek veriniz. a. Piyasa gücü (market power): Tekel piyasada oluşacak fiyatları kabul etmez, kendi karını maksimize edecek bir fiyat koyar. Başka satıcı bulunmadığından bu fiyatlar etkin seviyeden çok daha yüksek olabilmektedir. Örneğin, 90 lı yıllarda Turkcell in tekel gibi hareket etmesi. b. Kamu malları: Örneğin, savunma ya da köprü. Mülkiyet hakkı belli olmaya mallar için fiyat oluşmaz. Bunların arzını genellikle devletin sağlaması beklenir. Aksi takdirde, piyasa oluşmaz. c. Dışsallık: Pozitif veya negatif dışsallık olabilir. Örneğin, bir alüminyum fabrikası üretim yaparken çevreyi kirletmekte (nehir, arsa vb.), o çevrede yaşayanlara zarar vermektedir. Toplumsal etkin seviyede üretmesi gereken mikterdan (toplumsal maliyetleri hesaba katmadığı için) daha yüksek (tplumsal etkin olmayan) seviyede alüminyum üretmektedir. d. Asimetrik bilgi: Örneğin bir satıcı ve bir alıcılı bir ikinci el araba piyasasını ele alılım. Piyasa da hem iyi kalite hem de kötü kalite araba bulunmaktadır. İyi arabanın gerçek değeri TL, kötü arabanın değeri 8000 TL olsun ve arabanın kalitesini satıcı bilmekte olsun. Alıcı bir arabaya en fazla TL ödemek istesin (maximum willingness to pay). Satıcı 8000 TL lik kötü arabayı alıcının araba kalitesini anlamamasından kaynaklanarak TL ye satmak isteyebilir TL lik iyi kalite arabayı ise satmayacaktır. Yani iyi arabalar satılmayacak sadece kötü arabaları satılmak istenecektir. Ancak bu durumda alıcı TL den fazla etmeyecek bir arabaya TL ödeyecektir. Bunu öngörebilen (yani iyi kalitedekilerin satılmayacağını anlayan) alıcı bu fiyatı ödemeyecek ve dolayısıyla alış-veriş olmayacaktır. Piyasa çöküşü (market collapse) yaşanacaktır. Asimetrik enformasyon/bilgi kaynaklı piyasa çöküşü ya da daralması yaşanan durumlardaki piyasalar kötü kaliteli mallar sebebiyle ortaya çıkar. Bu piyasalara limonlar piyasası (market for lemons) denir. 3

4 Soru 4. Arjantin ve Peru tüm üretim faktörlerini mısır ve balık üretimi için kullanmaktadır. Ülkelerin üretim olanakları eğrisi aşağıdaki gibi verilmiştir. PPF grafiklerine göre soruları yanıtlayınız. Arjantin in üretim olanakları eğrisi (PPF) Peru nun üretim olanakları eğrisi (PPF) Corn (in tons) Corn (in tons) Fish (in tons) Fish (in tons) 1. Arjantin ve Peru kaynaklarının yarısını mısır üretmeye diğer yarısını balık üretmeye harcarsa ne kadar mısır ve balık üretirler? Toplam üretilen mısır ve balık miktarı kaç ton olur? Arjantin: 9 birim mısır, 6 birim balık üretir. Peru: 3 birim mısır, 5 birim balık üretir. Toplam: 12 birim mısır, 11 birim balık üretilir. 2. Arjantin ve Peru için balık üretiminin fırsat maliyeti nedir? (Mısır cinsinden) Arjantin: 12 birim balık üretmek için 18 birim mısırdan vazgeçer. Bir birim balığın fırsat maliyeti 18/12 = 1.5 birim mısırdır. Peru: 10 birim balık üretmek için 6 birim mısırdan vazgeçer. Bir birim balığın fırsat maliyeti 6/10 = 0.6 birim mısırdır. 3. Arjantin ve Peru için mısır üretiminin fırsat maliyeti nedir? (Balık cinsinden) Arjantin: 18 birim mısır üretmek için 12 birim balıktan vazgeçer. Bir birim mısırın fırsat maliyeti 12/18 = 2/3 birim balıktır. Peru: 6 birim mısır üretmek için 10 birim balıktan vazgeçer. Bir birim mısırın fırsat maliyeti 10/6 = 5/3 birim balıktır. 4. Arjantin ve Peru'nun karşılaştırmalı üstünlüğünün bulunduğu ürünler nelerdir? Hangi ülke hangi ürünü üretmede uzmanlaşmalıdır? Hangi ülkenin hangi üründe daha düşük fırsat maliyeti varsa, o üründe karşılaştımalı üstünlüğü bulunmaktadır. Arjantin: Mısır üretiminde karşılaştırmalı üstünlüğü vardır. Peru: Balık üretiminde karşılaştırmalı üstünlüğü bulunur. Her ülke karşılaştırmalı üstünlüğü bulunan malın üretiminde uzmanlaşmalıdır. Arjantin mısır, Peru balık üretiminde uzmanlaşmalıdır; kaynak ve zamanının hepsini olmasa da çoğunu buna adamalıdır. 4

5 5. İlk durumda üretilen (1.şıkta bulduğunuz) ve ticaret olmadığı durumda tüketilen miktara göre her iki ülke için de daha iyi olabilecek üretim ve tüketim miktarları öneriniz. Peru tüm kaynakları ile sadece balık üretse, 10 birim balık, 0 birim mısır üretir. Toplamda en az ilk duruma ulaşılması için Arjantin de 2 birim balık üretsin; geri kalan kaynakları ile ise 15 birim mısır üretsin (Arjantin in üretim olanakları eğrisinden bulunabilir). Böylece toplamda 12 birim balık, 15 birim mısır üretilir. Yapılabilecek bir ticaret: Arjantin in 5 birim balık karşılığında Peru ya 5 birim mısır vermesidir. Bu durumda, ticarette, bir mısırın fiyatı bir balık olacaktır. Ticaret sonrası tüketilecek miktarlar: Arjantin: 10 birim mısır, 7 birim balık Peru: 5 birim mısır, 5 birim balık Toplam: 15 birim mısır, 12 birim balık 6. Ticaretten her iki ülkenin de kazanç sağlaması için mısırın fiyatı (balık cinsinden) hangi aralıkta olmalıdır? Mısır balık cinsinden fiyatı, her ülkenin mısırın balık cinsinden fırsat maliyetlerinin arasında bulunmalıdır. Yani, 2/3 < mısırın balık cinsinden fiyatı < 5/3. Dikkat edilirse, yukarıda verilmiş olan örnekte mısırın fiyatı bir balıktır. Siz başka örnekler bulabilirsiniz. Ancak takas 2/3 ve 5/3 aralığında gerçekleşmelidir. Soru 5. Diyelim ki İngiltere ve Hollanda süt ve yulaf üretimi arasında sabit bir fırsat maliyetine sahip olsun ve bu ilişki aşağıdaki tabloda belirtilsin. Bir saatte üretilen birim miktar Süt Yulaf İngiltere 10 4 Hollanda Dikey eksene yulaf miktarını koyarak, İngiltere ve Hollanda'nın üretim olanakları eğrisini çiziniz. Eğimleri bulunuz. İngiltere in üretim olanakları eğrisi (PPF) Yulaf Hollanda nın üretim olanakları (PPF) Yulaf Süt 8 Süt 5

6 2. İki ülke için, süt üretiminin fırsat maliyeti (yulaf cinsinden) bulunuz. İngiltere: Bir birim sütün fırsat maliyeti 4/10 = 0.4 birim yulaf Hollanda: Bir birim sütün fırsat maliyeti 6/8 = 0.75 birim yulaf 3. İki ülke için, yulaf üretiminin fırsat maliyeti (süt cinsinden) bulunuz. İngiltere: Bir birim yulafın fırsat maliyeti 10/4 = 2.5 birim süt Hollanda: Bir birim yulafın fırsat maliyeti 8/6 = 1.33 birim süt 4. İngiltere'nin hangi üründe karşılaştırmalı üstünlüğü vardır belirleyiniz. İngiltere nin süt üretiminde karşılaştırmalı üstünlüğü vardır. 5. Hollanda hangi üründe uzmanlaşmalıdır açıklayınız. Hollanda karşılaştırmalı üstünlüğü bulunan yulaf üretiminde uzmanlaşmalıdır. 6. Ticaretin her iki ülkeye faydalı olması için süt fiyatı (yulaf cinsinden) hangi aralıkta olmalıdır? Sütün yulaf cinsinden fiyatı 0.4 ile 0.75 arasında bulunmalıdır. Örneğin, 2 birim süt 1 birim yulaf ile takas edilmelidir (bu durumda sütün fiyatı 0.5 yulaf olur.) Soru 6. Talep eğrisini sağa ya da sola kaydıran (hareket ettiren) üç neden sıralayınız. Her bir neden için bir örnek gösterip piyasada yeni durumda oluşacak dengede fiyat ve miktar artış/azalışlarını belirleyiniz. (3 neden, 3 örnek, 3 grafik) a. Gelir (Income): Bu durum ele aldığımız malın normal ya da düşük (inferior) mal olmasına göre farklı etki gösterir. Gelir artışı, ceteris paribus, normal mallar için o mala olan talebi her fiyat seviyesinde arttırıken; düşük mallara olan talebi azaltır. Örnek: Halk otobüsü düşük maldır. Gelir artışı bu piyasada talep eğrisini sola kaydırmaktadır. Fiyat (P) S D2 D1 Miktar (Q) Talebin azalışı ve talep eğrisinin sola kayması piyasadaki denge fiyat ve miktarın ilk duruma göre düşmesine sebep olur. b. Alakalı mal fiyat (Price of related goods): Bu durumda, ele aldığımız malın ikame ürününün ya da tamamlayıcı malın fiyat değişimine gösterdiği talep tepkisi farklılık gösterir. Ceteris paribus, ikame maldaki fiyat artışı talebi arttırırken (sağa kaydırır); tamamlayıcı maldaki fiyat artışı talebi azaltır (sola kaydırır). Örnek: Dolmuş piyasasını ele alalım. Halk otobüsü (ikame mal) bilet fiyatlarındaki artış dolmuş talebini arttırır. Talep eğrisini sağa kaydırmaktadır. 6

7 Fiyat (P) S D1 D2 Miktar (Q) Talebin artışı ve talep eğrisinin sağa kayması piyasadaki denge fiyat ve miktarın ilk duruma göre yükselmesine sebep olur. c. Alıcı sayıcı (Number of buyers): Alıcı sayısındaki artış her fiyat seviyesinde talep edilen miktarı arttıracağından talep eğrisinin sağa kaymasına sebep olur. Talebin artışı ve talep eğrisinin sağa kayması piyasadaki denge fiyat ve miktarın ilk duruma göre yükselmesine sebep olur (yukarıdaki grafik). d. Beğeniler, tercihler (Tastes): Beğenilerdeki olumlu değişiklik talep eğrisini sağa kaydırarak, yukarıdaki grafikteki gibi denge fiyat ve miktarı arttırıcı etki yapar. Yaz aylarında klima satışlarının yükselmesi; yüksek bel pantalonun moda olması bu ürünlere olan talebi sağa kaydıran faktörler olarak gösterilebilir. Denge fiyat ve miktar artacaktır. e. Beklentiler (Expectations): Örneğin ileride altın fiyatlarının artacağı beklentisi varsa, yatırımcı ileride yüksek fiyata satmak üzere bugün altın almak isteyebilir. Bu tarz düşünen yatırımcılar bugünkü altın piyasasındaki talep eğrisini arttırarak sağa kaydırmış olurlar. Dolayısıyla, bugünkü altın fiyatları ve piyasada ticaret edilen altın miktarı artmış olur. Soru 7. Arz eğrisini sağa ya da sola kaydıran (hareket ettiren) üç neden sıralayınız. Her bir neden için bir örnek gösterip piyasada yeni durumda oluşacak dengede fiyat ve miktar artış/azalışlarını belirleyiniz. (3 neden, 3 örnek, 3 grafik) a. Girdi fiyatları (Input prices): Maliyetlerin artması, ceteris paribus, her fiyatta daha az arz edilmek istenmesine sebep olacağından arz eğrisini sola kaydırır. Maliyetlerin düşmasi ise arzı arttırır, arz eğrisi sağa kayar. Dondurma piyasası ele alınırsa, şeker fiyatlarındaki artış dondurma piyasasında arz eğrisini sola kaydırır. Dondurmanın denge fiyatı arttarken denge miktar azalır. Fiyat (P) S2 S1 D Miktar (Q) 7

8 b. Teknoloji (Technology): Teknolojik ilerleme daha etkin bir üretim sağlayacağından maliyetleri düşürür. Her fiyatta daha fazla arz edilmek istenir, arz eğrisi sağa kayar. Denge miktar artarken, denge fiyat düşer. Fiyat (P) S1 S2 D Miktar (Q) c. Satıcı sayısı (Number of sellers): Satıcı sayısındaki artış, her fiyat seviyesinde arz edilen miktarın daha fazla olmasına sebep olacağından arz eğrisini sağa kaydırır. Yukarıdaki grafik ortaya çıkar. Örneğin, tekstil sektöründe Çin in üretici taraf olarak piyasaya dahil olması satıcı sayısını arttırmış; dengede alınıp satılan tekstil miktarı arttarken denge fiyatlar düşmüştür. d. Beklentiler (Expectations): Örneğin ileride ev fiyatlarının yükselmesi bekleniyorsa, ev sahipleri evlerini bugün satmak istemezler. Ev arzı azalır. Denge fiyatlar artarken, denge miktar düşer. İlk şıktaki grafik ortaya çıkar. 8