Tabiat ve İnsan. Yıl: 49 Sayı : 191 Eylül 2015 ISSN:

Transkript

1 Yıl: 49 Sayı : 191 Eylül 2015 ISSN:

2 2 Tabiat ve İnsan

3 İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE UYUM Serap KANTARLI Genel Başkan Yardımcısı İklimlerin değişikliği konusundaki algımızın her geçen gün karşılaştığımız çevre sorunları ile birlikte artığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Bununla birlikte gelecekte karşımıza çıkabileceği muhtemel iklim değişikliği sorunları ile halkımızın ve doğamızın baş edebileceği eylemlerin ve önlemlerin yeterli seviyede olduğunu söylemek mümkün değil. İklim değişikliğine sebep olan fosil yakıtların kullanımı, ormanların yok edilmesi, sulak alanların ve tarım topraklarının kaybedilmesi, yanlış arazi planlaması ve uygulamaları ile doğanın yaşamsal öneme sahip süreçlerinin göz ardı edildiği büyüme ve kalkınma hamleleri gelişmekte olan ülkeleri gelişmiş ülke seviyesine çıkarmayacaktır. Gelecekte karşı karşıya kalınabilecek aşırı doğa olaylarının yaratacağı yıkım, açlık, susuzluk ve sağlık sorunları ile mücadele iklim değişikliğine uyum konusunda başarılı stratejiler geliştiremeyen gelişmekte olan ülkelerin kalkınma ve büyümelerinin önündeki en büyük engel olacaktır. Bu nedenle kalıcı ve adil bir büyüme için iklim değişikliği ile uyum ülkemizde bütün plan ve programlarda yerini almalı ve bu uyumun ana ekseni doğal kaynakların, biyolojik çeşitliliğin ve en önemlisi ekosistemlerin işlevsel bütünlüğünün korunması olmalıdır. Orman varlığımız, nehir havzalarımız, sulak alanlarımız, denizlerimiz, dağlarımız, mera ve tarım arazilerimiz, barındırdığı doğal, kültürel ve tür çeşitliliği ile korunan alanlarımız gelecekte meydana gelebilecek iklim değişikli riskleri karşısında hayat sigortamız ve başta kırsal kalkınma olmak üzere kalıcı ve gelir eşitsizliğini ortadan kaldıran bir büyüme için güvencemizdir. Şehirleşme ve sanayileşme hayat sigortamızı kesmeden planlanmalı, büyük projelerin ve yatırımların fizibilitesi toplumumuzun temel ihtiyaçları olan güvenilir gıdaya ulaşma, temiz suya erişim ve sağlıklı bir çevrede yaşama hakkını korumayı garanti altına alan ekosistemlerin işlevlerinin korunmasını da kapsayacak şekilde yapılmalıdır. Bugün ülkemizde iklim değişikliğine uyum konusunda her bireye ve her kuruma sorumluluk düşmektedir. Her türlü kamu ve özel sektör yatırımları ile belediye hizmetleri iklim değişikliği ile uyum konusunda ortaya çıkabilecek riskler değerlendirilerek planlanmalı ve alınması gereken tedbirler acilen uygulamaya konulmalıdır. İklim değişikliğine uyum konusunda kendimize normalinden biraz daha farklı hatta belki de normal iklim olaylarında bile neden bu kadar yıkıma maruz kaldığımız sorusunu sormalıyız. Akdeniz de yaşanan sel felaketleri bölgenin geçmişte hiç karşı karşıya kalmadığı miktarda yağış almasından mı kaynaklanıyor yoksa geçmişte bir sünger gibi bu güçlü yağışları tutan ve dengeleyerek toprağa veren Akdeniz bitki örtüsü Maki nin kazınarak bu alanların betonlaşmasından mı? 3

4 TÜRKİYE TABİATINI KORUMA DERNEĞİ TURKISH ASSOCIATION FOR THE CONSERVATION OF NATURE TABİAT VE İNSAN NATURE AND MAN IUCN The World Conservation Union TTKD Dünya Koruma Birliği (IUCN) nin Üyesidir Sahibi / Owner TTKD adına Genel Başkan Yunus ENSARİ Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Serap KANTARLI Yayın Kurulu / Editorial Board Dr. Ülkü MERTER Ali Rıza KOÇ Ebru OLGUN Av. Tuncay AKI Hakan ÇELİK Alev TAŞKIN Onur KALE Yayın: Yerel Bilim Kurulu / Scientific Board Prof. Dr. İrfan ALBAYRAK Prof. Dr. Mustafa AYDOĞDU Prof. Dr. Seyit AYDIN Prof. Dr. Yusuf AYVAZ Prof. Dr. Murat BARLAS Prof. Dr. Banur BOYNUKARA Prof. Dr. Sadık ERİK Prof. Dr. Ali ERDOĞAN Prof. Dr. Sümer GÜLEZ Prof. Dr. Adil GÜNER Prof. Dr. Emrullah GÜNEY Prof. Dr. Saime ÜNVER İKİNCİKARAKAYA Prof. Dr. Mustafa KURU Prof. Dr. Latif KURT Prof. Dr. Ali ÖZPINAR Prof. Dr. Kenan PEKER Prof. Dr. Levent TURAN Prof. Dr. Tanay Sıdkı UYAR Prof. Dr. Hakan YARDIMCI Prof. Dr. Sedat YERLİ Doç. Dr. Tamer ALBAYRAK Doç. Dr. Gül GÜNEŞ Doç. Dr. Mehmet KARAKAŞ Doç. Dr. Nahit PAMUKOĞLU Doç. Dr. Güner SÜMER Doç. Dr. Hakan SERT Doç. Dr. M. Ali TABUR Doç. Dr. Atilla YILDIZ Yrd. Doç. Dr. Erol KESİCİ Yrd. Doç. Dr. A.Selçuk ÖZEN Yrd. Doç. Dr. Nazan KUTER Yrd. Doç. Dr. Kayhan MENEMENCİOĞLU Yrd. Doç. Dr. Fatih MÜDERRİSOĞLU Yrd. Doç. Dr. Lütfi NAZİK Öğ. Elem. Uzman Aysu BESLER Kapak Fotoğrafı : Panurus biarmicus (Bıyıklı Baştankara) Doç.Dr.Özdemir ADIGÜZEL Adres: 2. Menekşe Sk. 29/4 Kızılay ANKARA Tel: (0.312) Fax: (0.312) E-posta: ttkder@ttkder.org.tr Yazıların tüm teknik ve hukuki sorumluluğu yazarlarına aittir. İleri sürülen fikir ve iddialar derneğin görüşünü yansıtmayabilir. Dergiye gönderilen yazılar yayınlansın veya yayınlanmasın iade edilemez. Yazar ve kaynak belirtilerek bu dergiden alıntı yapılabilir. İÇİNDEKİLER / CONTENTS BAŞYAZI Serap KANTARLI...1 TÜRKİYE ORNITOLOJISINE TARİHSEL SÜREÇTE GENEL BİR BAKIŞ...3 Prof. Dr. İlhami KİZİROĞLU KANATLI HAYVANLARDA EMBRİYONAL DÖNEM CİNSİYET TAYİNİ...17 Prof. Dr. Banur BOYNUKARA Doç. Dr. Timur GÜLHAN KARATAVUK (Turdus merula L.) UN AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ KAMPÜSÜNDEKİ ÜREME BİYOLOJİSİ...27 Biyolog Elif Betül EVCİMEN, Uzman Biyolog Bekir KABASAKAL Prof. Dr. Ali ERDOĞAN İSTANBUL DA OSMANLI-TÜRK BAHÇE MİMARÎSİ...31 Prof. Dr. Mehmet TUNÇER İÇANADOLU ÇEVRE PLATFORMUNUN ÇEVRESEL SORUNLARIN ÇÖZÜMÜNE AKTİF KATILIMI PROJESİ EYLEM PLANI HAZIRLANDI...41 Serap KANTARLI Yapım: UÇAN SELEFON Büyük Sanayi 1. Cad. No: 99/15-16 İskitler/ANKARA Tel : Grafik Tasarım: Erdinç YALÇINKAYA Basım Tarihi:

5 TÜRKİYE ORNİTOLOJİSİNE TARİHSEL SÜREÇTE GENEL BİR BAKIŞ A General Glance to Turkish Ornithology Throughout the History Prof. Dr. İlhami KİZİROĞLU Hacettepe Üniversitesi E. Öğretim Üyesi 5

6 ÖZET ABSTRACT Türkiye nin ornitofaunasına özgü ilk kayıtlar Evliya Çelebi ye aittir. Sonraki dönemlerde, özellikle XVI-XIX yüzyıllar arasında Türkler tarafından ornitolojik gözlemlere rastlanmamış olup, bunlar daha çok yabancı gezgin doğabilimci veya misyonerlere ait sonuçlardır. Bu dönemde Anadolu nun çeşitli bölgelerinde yakalanıp tahnit edilerek yurt dışına götürülen kuş preparatları, özellikle Avusturya, Almanya, İngiltere ve Fransa daki ilgili müzelerde bulunabilir. Türk araştırıcıların yürüttüğü ornitofaunistik çalışmalar Saadet Ergene nin Türkiye Kuşları kitabını yayımladığı 1945 yılıyla başlamıştır denebilir. Bu çalışmada, sonraki yıllarda ve özellikle son çeyrek asırda, Türk araştırıcılar tarafından, çeşitli bölgelerde yürütülen çalışma ve belirlenen kuş türü sayı ile statüleri kısaca ortaya konmuştur. Anahtar Sözcükler : Kuş türü ve statüleri, ornitoloji, Anadolu, Türkiye Kuşları Bu çalışma Ord.Prof.Dr.Curt Kosswig ve Prof. Dr. Saadet (Bayramoğlu) Ergene ve Türkiye Tabiatını Koruma Derneği Genel Başkanı Hasan Asmaz ın anısına ithaf edilmiştir. The initial records on Turkish ornitofauna were dated back to Evliya Çelebi. After Evliya Çelebi between XVI-XIX centuries, the ornithological observations were made by foreign excursionists, naturalists and missionaries, rather than the Turkish researchers. The samples of bird species collected from various places of Anatolia during that period could be seen today in Austrian, German, British and French museums. The ornitofaunistic studies made by Turkish researches only re-commenced after the publication of Saadet Ergene s book, Türkiye Kuşları-Birds of Turkey, in This research is based on Turkish researchers observations made after 1945, mainly in the last 25 years, and presents the number of bird species and their status in various regions of Anatolia. Key Words : Bird species and status, ornithology, Anatolia, Birds of Turkey This article is dedicated to the memory of Ord.Prof. Dr.Curt Kosswig, Prof.Dr. Saadet (Bayramoğlu) Ergene and Hasan Asmaz, the first president of the Turkish Association for the Conservation of Nature. GİRİŞ Kuşlar Antik çağdan günümüze kadar, üzerinde yoğun bilimsel çalışma yürütülen ve insanoğlunun, en çok ilgi duyduğu canlı gruplarından birisidir. Onların uçabilme özellikleri, insanoğluna ilham kaynağı olmuştur (1,2). Tüm dünyada ve özellikle Avrupa da, ornitolojik araştırmaların çok eskilere dayandığı bilinmektedir. Örneğin Almanya özelinde kuş bilimsel araştırmaların yayınlandığı bir bilimsel dergi olan Journal für Ornithologie J. of Ornithology yaklaşık 150 yıldan bu yana yayınını başarıyla sürdürmektedir (3). Yine diğer birçok Avrupa ülkesi ve Amerika da ornitolojik araştırmaların yayımlandığı çok sayıda bilimsel dergi bulunmaktadır. Türkiye de kuş deyince akla ötüşleri nedeniyle kanaryalar, sonra da eti nedeni av kuşları, örneğin keklik, mezgeldek, ördek vd kuş türleri geliyor. Bunun altında, gerek ilk ve gerekse ortaöğretim kurumlarında kuşlarla ilgili yeterli bilginin verilmeyişi yatar. Üniversiteye yeni başlayan Biyoloji Bölümü öğrencileri bile Türkçe on kuş türünün ismini saymada zorlanıyor. Bu eksiklik ilk ve orta öğretim kurumlarında görev alacak eğiticilerin, bu konuda, üniversitelerde bilgilendirilmeleri ile giderilebilir. Bu nedenle öğretmen yetiştiren kurumlarda, arazi çalışmaları ve kuş türü resimleri ile birlikte, kuşlar hakkında ekolojik özellik ve biyolojik bilgi de verilmelidir. Türkiye de Üniversite bünyesindeki ilk kuş araştırma merkezi ve bilimsel araştırmalar, Hacettepe Üniversite sinde yürütülmeye başlanmıştır (4-40). Beykuş adlı kuş gözlem kulübü, öğrencilerle birlikte arazi gözlemlerini yakın çevre ve çeşitli alanlarda sürdürmektedir. Bu tip araştırma merkezleri daha sonra ODTÜ, Akdeniz ve 19 Mayıs ve Van 100.Yıl Üniversitesinde açılmış ve yaygınlaştırılmıştır. Yetmişli yıllarda bir elin parmağı kadar olmayan Ornitoloji Kuşbilim araştırmaları yürüten öğretim üye ve yardımcılarının sayısı artmış ve birçok üniversiteye dağılmıştır. Günümüzde Türkiye de 23 farklı üniversitede ornitolojik eğitsel ve arazi çalışmaları yürütülmektedir. Bu araştırmada Türkiye Ornitolojisinin tarihi sürecinde öne çıkan yerli ve yabancı araştırıcılarla ilgili ve belirlenen kuş tür sayılarına özgü, bazı bilgiler verilecektir. 6

7 1. Türkiye deki İlk Ornitolojik Araştırmalar Evliya Çelebi Türkiye nin ornitolojik zenginliği ile ilgili ilk kayıtlarını, gittiği bölgelerde bulunan kuşbazlardan elde ederek, kaleme almıştır. Yani Anadolu da ornitolojik verileri toplayan ilk Türk Ornitolog, Evliya Çelebi dir denebilir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde yılları arasında yaşamış olan Evliya Çelebi, çeşitli amaçlarla İmparatorluğun birçok bölgesinde yaptığı gezilerde, o bölgelerin biyolojik yapılarını da işlemiş ve çok ilginç bilgiler vermiştir. Gidip gördüğü mahallerde yaşayan kuş türlerini, yerel adlarını da vererek değerlendirmiş ve ünlü eseri SEYAHATNAME de işlemiştir. Bu bilgiler Türkiye nin ornitolojisine özgü ilk kayıtlar olarak değerlendirilebilir. Türk ler tarafından bu dönemlere özgü başka kayıtlara ulaşılamamıştır. b. XVII. Asır Johann Baptisten Taverniers kırk yıllık gezi notlarını kaleme alırken, 6 Aralık 1643 tarihinde Birecik/ Urfa bölgesine uğradığını ve burada ornitolojik veri topladığını belirtmektedir (43). c. XVIII. Asır W. Sherard (1720) ın İzmir Bölgesinde yaptığı gezilerde, tesadüfen gördüğü ve çok dikkatini çeken bir kuşu Linné ye yollamış ve bu türü betimlemesini istemiştir. Linné 1740 yılında Anadolu dan gelen bir materyalin değerlendirmesini yapmış ve onu İzmir Yalıçapkını (Alcedo smyrnensis) olarak adlandırmıştır. J. Sibthorp ve F. Bauer (1786), Türkiye nin batı bölgelerinden İzmir- Uludağ ve İstanbul a özgü ornitolojik kayıtlar yapmışlardır. d. XIX. Asır 1.1. Anadolu da Gerçekleştirilen Bazı Ornitolojik Çalışmalar Aşağıda kısaca değinilecek olan dört asırlık periyotta, Anadolu da kuşlarla ilgili gözlemlerini kaleme alan yerli araştırıcıların yayınları bulunamamıştır. Belki arşivlerde olabilir, bu nedenle Osmanlıca okuyabilen genç araştırıcılar, bu görevi üstlenip, görev alırlarsa, önemli bir boşluğu da doldururlar. a. XVI. Asır Büyük bir bölümünün misyonerlik çalışmalarını da ornitolojik çerçevede yürütmüş olabilecekleri düşünülen, aşağıdaki gezginlerin çalışmaları ile ilgili bilgilerin çoğuna Kummerloeve (1961) yayınında yer vermiştir(41). Bunlardan bazıları aşağıya çıkarılmıştır: Pierre Belon, 1548 yılında, Kudüs, Şam ve Lübnan üzerinden Halep e oradan da Antakya ve özellikle Amik Gölü ne, daha sonra da Amanos ları aşarak Adana ya ve Orta Toroslar üzerinden Konya istikametine doğru geçerek kuş gözlemi yürütmüştür. P. Belon, bu bölgelere özgü (az olmakla birlikte) ilk zoolojik verileri elde etmiş, daha sonra uğradığı İstanbul Boğazı ve çevresine ait ornitolojik gözlem yaparak, belki de buraların ilk ornitolojik gezi kayıtlarını toplamıştır (42) yılları arasında F. R. Chesney başkanlığındaki grup, Fırat/Dicle bilimsel gezisini Torosları da kapsayacak şekilde gerçekleştirmiştir. Bu gezide elde edilen sonuçlar çerçevesinde, Toros ların yırtıcı kuş ve akbabalar açısından büyük önem taşıdığı ortaya konmuştur. P.de Tchihatcheff Anadolu da gerçekleştirdiği altı gezisinde 1848, 1849 ve 1853 yıllarında Toros Dağlarının değişik bölgelerini ziyaret etmiştir. Asie mineure adlı eserinde bu gezilere değinmiş, ancak onun ornitolojik kayıtları çok sınırlı kalmıştır. Adı geçen yazar bu çalışmasında, R. Curzon un Erzurum un Kuşları ile ilgili çalışmasına da atıf yaparak, R. Curzon un Erzurum ve çevresinin kuş faunasına özgü bir ornitolojik liste yayınladığını belirtmiştir. Avusturyalı bir botanikçi olan Th. Kotschy, Alexander von Humboldt un Güney Amerika nın bazı ülkelerinde yürüttüğü doğabilimsel çalışmalarda incelediği, o bölgelerin biyolojik yapısı, bitki ve hayvan türlerinin yüksekliğe bağlı olarak dağılım ve özellikle vejetasyon örtüsünün değişim haritasından esinlenmiştir. Th. Kotschy 1836 ve 1853 yıllarında Orta Toros ve özellikle Kilikya bölgesindeki gözlemlerini yürütürken, çok sayıda kuş preparatı(tahnit) da yapmış ve bunları Viyana Doğa Tarihi Müzesine götürmüştür. Aynı araştırıcı Anadolu daki bu bölgenin bitki örtüsü 7

8 ile kuş ve memeli hayvan türlerinin, yüksekliğe bağlı olarak değişimi hakkında araştırmalar yürütmüştür. Bütün yukarıda belirtilen bu bilimsel gezi(ekspidisyon)ler sonucunda, sadece fırsatlar ölçüsünde kuşlara özgü bilgilerin verildiği görülmüştür. (A.v. Humboldt bu dönemde Rusya dahil tüm Avrupa ve Güney Amerika da bir yandan doğabilimsel gözlemler yürütürken, diğer yandan, esas mesleği olan maden mühendisliği çerçevesinde yearaltı zenginlikleri ile ilgili de o ülkelerin yetkililerine bilimsel raporlar sunmuşur. Osmanlı İmparatorluğu onu dikkate alıp, ülkeye davet etseydi ülkenin önemli yer altı zenginlikleri ile ilgili bilgileri de daha o zaman elde etmiş olurdu. Ne yazık ki onu sadece, dönemin en güçlü imparatorluklarından birisi olan Osmanlı görmezden gelmiştir(44). Bu dönemde yabancı uzmanların yürüttüğü doğabilimsel gezi ve araştırmaları bu açıdan da değerlendirmek gerekmektedir). H. E. Strickland (Kasım 1835-Şubat ve Nisan 1836) ise İzmir ve Batı Anadolu Kıyı Bölgesinde saptadığı kuş türlerine özgü ornitofaunistik liste yayımlamıştır. e) Ch. G. Danford un Çalışmaları ve İstanbul Boğazı nın Kuş Göçü Açısından Önemi Yukarıda belirtilen gözlem kayıtları dışında, Türkiye de bilimsel anlamda önem taşıyan ornitolojik gözlemler Danfort (1877/78: 1877 ve 1880) a aittir. Danford, bu çalışmalarında, daha çok Güneydoğu Anadolu ve Torosların ornitolojik yapısına özgü kayıtlar tutmuştur. Danford iki araştırma gezisini Güney ve İç Anadolu Bölgesinde gerçekleştirmiş ve o bölgenin kuş faunasını araştırmıştır. Ayrıca batı kıyılarını, İstanbul Boğazı ve civarı ile Erzurum-Trabzon Bölgelerinin ornitofaunası ile ilgili gözlemler yürütmüştür. f) Ch. G. Danford un 1. Gezi Rotası; 3 Aralık 1875 tarihinde İzmir üzerinden Mersin-Tarsus, Bolkar Dağları ve Zebil(Yahyalı) e doğru yapılmıştır. Bu gezi 26 Şubat 1876 ye kadar sürmüş ve çok sayıda kuş materyali toplanmıştır. Daha sonra, 3 Mart-18 Nisan tarihleri arasında Gülek Boğazı a doğru, oradan da Karanfil Dağının eteğindeki Gavur Köyü ne Nisan tarihleri arasında gelmiş ve daha sonra da kuzey istikametinde, İç Anadolu ya doğru yönelmiştir. Burada Bereketli-Develi-Kayseri üzerinden 15 Mayıs da Çorum a, 22 Mayıs da Merzifon a giderek, Samsun da gezisini bitirmiştir. Danford, ilk gezisinde 217 kuş türü (bunların 163 ü Toros Bölgesinden, 54 ü daha kuzey bölgelerden) saptamıştır. g) Ch. G. Danford un 2. Gezi Rotası; 1-23 Ocak 1879: Mersin in doğusu-adana-misis-osmaniye (Antitoroslar): Bahçe üzerinden Gavur Gölü-Gaziantep-Nizip- Birecik-Fırat kıyısına gelmiş ve 19 Şubat ta: Kelaynakları incelemiştir Mart tarihleri arasında, Maraş-Ahır Dağı-Elbistan-Yarpuz-Aziziye-Erciyes Dağı-Kayseri, oradan da Eymir Gölü-Ankara (Nisan ayı)-sivrihisar- Eskişehir- Bursa-Mudanya ya gelmiş ve bu gezisini Nisan sonunda İstanbul da tamamlamıştır. Danford bu gezisinde kuş türü sayısı vermemektedir. İstanbul Boğazı nın göçmen kuşlar açısından taşıdığı evrensel önem, on dokuzuncu yüzyıl ornitologlarının da dikkatini çekmiştir: A. Alléon(1869/80) da bunlardan birisi olup, İstanbul Boğazı ndan geçen yırtıcı ve leylek göçünü ilk kez kayda almıştır. (Onun arkadaşları olan J.Vian ve J.Robson burada yürüttükleri ornitolojik gezilerde çok sayıda örneğin preparatını da yapmayı ihmal etmeyip, bu bölgeye özgü kişisel kuş koleksiyonu elde etmişlerdir. Günümüzde artık bu tip gözlemlere izin verilmemektedir, bu nedenle yerli ve yabancı araştırıcıların kuşları öldürüp koleksiyon yapmaları, hem insancıl, hem de doğru değildir. Bu tip çalışma yapanları CITES antlaşmasına taraf olan Türkiye nin yetkilileri tespit ettikleri takdirde, büyük ceza uygulamaktadır. Bu nedenle gerek yerli, gerekse yabancı araştırıcılar çok hassas davranmalıdır). h) Diğer Ornitoloji Gezginleri K.Krüper(1869;1875) Küçük Asya nın ornitofaunasını incelemiştir (45). G.C.Taylor (1864) ve L.Rigler (1852) Gelibolu Çanakkale Boğazı nın kuş faunası ile ilgili gözlemler yürütmüşlerdir. C. Fellowes (1874) Güney Anadolu Bölgesinde ornitolojik çalışma gerçekleştirmiştir. H. J. Elwes(1874) Anadolu nun değişik bölgelerinde gözlemler yapmış ve kuş örnekleri toplamıştır. H.B.Tristam (Mayıs/Haziran 1881), Suriye bölgesi üzerinden Amik Gölü ne geçmiş, oradan da Gaziantep- Birecik- Besni-Nacar(Kilis) hattında kuş gözlemi gerçekleştirmiştir. 8

9 G. Schraders (15Ekim Eylül 1876 ve 17 Mayıs Haziran 1885) Mersin-Bolkar Dağları ve Aydın Bölgesinde ornitolojik gözlemler yürütmüş ve bu bölgelerde 206 kuş türünü belirlemiştir. Bu çalışma faunistik anlamda kuş türü sayısı ile ilgili o bölgeye özgü çalışmaların ilklerindendir. K. E. Abott ( ve 1837) yıllarında Trabzon ve Erzurum da ornitofaunistik gözlemler yapmış ve bu bölgelere özgü ilk materyalleri toplamıştır. Gonzenbach, J.G.(1852) İzmir ve civarının ornitolojisini; Gonzenbach, J.G.(1860) Anadolu nun kuş türleri üzerine gözlemler yürütmüştür(46,47). E. Chantre (Nisan-Ağustos1881) Antakya-Birecik-Diyarbakır üzerinden Van Gölü ne geçmiş ve oradan da Ağrı Dağı nda ornitolojik gözlemler gerçekleştirmiştir. Chantre bu araştırmasında, 92 kuş türüne özgü 295 örnek toplamıştır. Dresser, H.E.(1891) (48) Erzurum kuşları ile ilgili gözlemler yapmıştır. Derjugin, K.M. (1899) (49) Trabzon ve civarının ornitofaunasını incelemiştir. e. XX.-XXI. Asır Avrupa nın birçok ülkesinde ornitofaunistik yapı çok iyi araştırılmasına karşın, Türkiye de bunun eksik oluşuna, daha otuzlu yıllarda dikkat çekilmiştir. Bu bağlamda Hans Kumerloeve, G. Niethammer ile birlikte 1933 yılında Orta ve Kuzey Anadolu da ornitolojik araştırmalar yürütmüşlerdir (50). Bu gözlemler W. Neuhauser & H. Kumerloeve, 1939: Bibliographie der zoologischen Arbeiten über Türkei und ihre Grenzgebiete, Leipzig, p.10 adı altında yayınlanmıştır. Hoberlandt et al.(1948) Prag Milli Müzesi nin zoolojik gezi ekibinin sonuçalartını yayımlamıştır(51). Türkiye deki ornitolojik araştırmalarda öncü bir rol üstlenerek, bilimsel çalışma yapılmasını teşvik eden kişi ikinci dünya savaşı öncesi Büyük Önderimiz Atatürk ün daveti ile yurdumuza gelen 274 Alman bilim adamı ve teknisyenden birisi olan Ord. Prof. Dr.Curt Kosswig dir. Prof. Kosswig (52,53) İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi nde görev yaparken Manyas Kuş Cenneti nin kuşlar açısından önemini ortaya çıkarmış ve eşi Dr. Eleonora Kosswig ile buranın koruma altına alınması gereği üzerinde durmuştur. Adı geçen bölgenin Türkiye Tabiatını Koruma Derneği nin kurucu başkanı Hasan Asmaz ın da büyük gayretleri ile Avrupa Konseyi tarafından 1976 yılında A-Sınıfı Avrupa Diploma verilmesi gerçekleşmiştir. Böylece burası kesin koruma altına alınmış ve Milli Park ilan edilmiştir. Burada tarafımızdan da projeler yürütülmüş ve kuş türü sayıları ortaya konmuştur(7,52,54-55). Prof. Kosswig, üniversitedeki çalışmalarında Ornitolojik araştırmaların, Türkiye için ne kadar gerekli olduğunu görerek Prof. Dr. Saadet Ergene (Bayramoğlu) nin 1945 yılında Doçentlik çalışmasını Türkiye Kuşları (56) üzerine yapmasını ve önemli eserini hazırlamasına vesile olmuştur. Bu eser o tarihe kadar Türk Bilim Adamlarınca Ornitoloji konusunda yazılan ilk kitaptır. Bu kitap için sunuş yazısında, Kosswig - doğayı sevenlere hiçbir hayvan grubunun kuşlar kadar yakın olmadığını söylerken - kuşların insanların yaşamında ne denli önemli rolleri olduğunu da belirtmektedir. Ve yine devamla - kuşların gözleri kolayca kendilerine çektiğini ve bu nedenle bütün medeni ülkelerde çeşitli hayvan grupları içinde en çok kuşlara karşı büyük bir ilgi mevcuttur - diyerek konunun önemine dikkat çekmiştir. Kosswig - Hayvanların hiçbir grubuna herhangi bir memlekette kuşlar kadar geniş ölçüde bir literatür ayrılmadığını ve ilim araştırmalarıyla tabiat aşkının çalışması arasında sıkı şuurlu ve başarılı bir işbirliği meydana getirmek bakımından Zooloji nin başka hiçbir şubesi Ornitoloji gibi öğünemez - demektedir. Kosswig, Ergene nin kitabının bu güne kadar Türkiye kuşları konusunda yazılmış ilk eser olduğunu vurgulamakta ve bu eseri överek Ressam Cemil Aldısan ın yaptığı kuş resimlerinin, kuş özelliklerini çok iyi betimlediğini ifade etmektedir. Prof. Dr. S. Ergene, kitabının önsözünde, Türkiye Kuşları adını verdiği bu kitapta hem Türkiye de kuluçkaya yatan, hem de göçü esnasında Türkiye ye uğrayan kuşlardan söz etmektedir (bkz. Tablo 1). Dr. Ergene nin belirttiği bir başka önemli gerçek ise bu kitabı hazırlarken hangi koleksiyonlardan yararlandığı ile alakalı olan ifadelerdir. Bu maksatla İstanbul daki yabancılar için faaliyet gösteren bütün liselerin kuş koleksiyonlarından yararlanma olanağı bulurken, diğer yerli liselerde böyle bir durumun olmaması- 9

10 dır. Aynen bu gün de olduğu gibi. Günümüzde, bazı üniversitelerin bile ellerindeki kuş koleksiyonlarına gerekli alaka ve ihtimamı göstermediklerini biliyoruz (56). Dr. Ergene eserinde kuş türlerinin birçok yerel ve yaygın kullanılmakta olan isimlerini de vererek, bir başka önemli boşluğun doldurulmasına hizmet etmiştir. Dr. Ergene büyük bir mütevazılık örneği göstererek, harpten yeni çıkılmış bir dünyada, böyle bir eseri biz Türk Ornitologlarına kazandırdığı için, bahtiyarlık duyduğunu belirtmektedir. Doçentlik dil sınav jürimde üye olarak, emekliliğinden hemen önce görev yapan değerli hocamız, kuşlarla ilgili doçentlik tezimi tamamlamamdan ötürü özellikle kutlamış ve önemli sorumluluk üstlendiğimi vurgulayarak beni cesaretlendirmiştir. Prof. Dr. Ergene, Türk Ornitoloji sinin temel taşı olarak, önemli bir katkı sağlamıştır. Biz de kendisine ve buna olanak sağlayan değerli hocamız Türkofil Dr. Kosswig e güç koşullarda bu denli güzel bir eser kazandırdığı için, bütün kuş bilimciler adına teşekkür ve minnettarlığımızı ifade etmek istiyoruz. Daha sonraki dönemde Dr. Kumerloeve (1961)(41) Anadolu nun Ornitofaunasının tanınmasına katkısı büyük olan eserini kazandırmış ve önemli bir bilimsel boşluğu doldurmuştur. Kumerloeve ve diğer araştırıcıların sadece sınırlı bölgeler ve Türkiye genelinde saptadıkları kuş türü sayıları ile bu verilerin ortaya konduğu yıllar Tablo 1 de görülmektedir Tablo 1. Değişik dönemlerde farklı araştırıcıların gerçekleştirdiği çalışmalarda belirlenen kuş türü sayı ve statüleri. Araştırıcılar Kuş Türü Sayıları ve Statüleri Danford(1875/76; 1879) 163*+54**=217*** Schrader (1875/76,1882/85) 206** Weigold(1911)(57) ;Tristram(1882) 116** Rockinger 1917/18;Korf 1931;Neuhaeuser * Bird 1935(58) 87* Ergene, 1945(56) 230**+270*=400 Kasparyan(1955)(59) 398**** Kumerloeve (1961)(41) 238 tür kuluçkaya yatıyor. Bunların 156 sı Güney Doğu Anadolu da 82 si bu bölgenin dışında datespit edilen tür sayısıdır. Geriye kalan 128 tür transit göçer, kış ziyaretçisidir) Kiziroğlu, (1989; 1993)(10,21) ; 416 (147 tür Yaz göçmeni;186 tür yerli;61 kış ziyaretçisi;25 tür transit göçer;(2 türün nesli tükenmiştir) 366****+31*****= 397**** 426**** Kirwan, et.al.2008(60) 451 **** Kiziroğlu, 2008(34) 502 Kiziroğlu, 2009(36) (289 Nonpasseres;224 Passeres) Kiziroğlu, 2015(61) kuş türlerinin statüleri için bkz. Tablo 2) *= Güney Doğu Anadolu ve Toros Bölgesinde kaydı yapılan kuş türü sayısı;**= İç Anadolu dan Samsun a doğru olan bölgelerdeki kuş türü sayısı; ***= Türkiye nin %70 i için geçerli olabilecek kuş türü sayısı ****= Türkiye nin tamamı için geçerli olabilecek kuş türü sayısı; *****=Türkiye de olması muhtemel kuş türü sayısı 10

11 Sonraki yıllarda Ornithological Society of Turkey in çıkarmış olduğu Bird Report lar ( ; ; ; ve 1978) (62) ve daha sonra Ornithological Society of the Middle East ın ve KuşBank (2012)(63) ın Türkiye Kuşları ile ilgili yaptığı kayıt ve yayınlar büyük önem taşımaktadır. Bu kuruluşun yılda iki kez çıkardığı Sandgrouse adlı dergide Türkiye ve Orta Doğu ülkelerinin kuş faunasına özgü çalışmalar yayınlanmaktadır. Yirmi birinci Asırla birlikte, Türkiye deki ornitolojik çalışmaların daha yoğun bir biçimde sürdürüldüğü görülmektedir. Bu dönemde yürütülen çalışmalara özgü bilgiler ve araştırmaların(sadece bir kısmı) hangi bölgelerde gerçekleştirildiği Tablo 2 de görülmektedir tarihlerine özgü Bird-Report da Sandgrouse 25 :2003: 8-31(Kirwan et al.) de yayınlanmıştır. Bu çalışmada yeni kayıtlara yer verilmiş olup 83 tür belirtilmektedir. Kayseri ili Yeşilhisar-Ovaçiftlik Köyü sınırları içindeki Develi Havzasında, altmışlı yıllarda Orman Yüksek Mühendisleri İsmet Özer ve Nihat Turan (64) ile Biyolog Tansu Gürpınar (65) Sultansazlığı Kuş cennetinin ornitoloji açısından önemini ortaya koymuşlardır. TT- KD nin değerli başkanı merhum Hasan Asmaz, dernek kanalı ile alanın hem ornitolojisi hem de yönetimi ile ilgili çalışmaların yürütülmesini sağlamıştır. Bu alanda bizim ornitoloji grubunun (İ.Kiziroğlu, L.Turan ve A. Erdoğan) gerçekleştirdiği Ornitoloji ve Yönetim Planı çalışmasından ötürü Henri Ford un Çevre Ödülü alınmıştır. Yetmişli yıllarla yoğun olarak ornitofaunası incelenip projelendiren çok sayıda Ornitofaunistik araştırmalar yürütülmüştür (8,16,22,31,66). Sultansazlığı kuşları(7,8,11,73), Manyas Kuş Cenneti(7,52,54-55), Ankara ve Çevresi(15,26), İpsala/ Edirne (25), Longos Ormanları(27),Seyfe Gölü(28), Küre Dağları(32),Giresun Adası(35), Adana körkün Vadisi(38), Eskişehir ve Çevresi(39, 60), Edirne(67), Van Gölü ve Çevresi(68-70), Çanakkale Sulak Alanları (71), İzmir Yöresi ve Çamaltı Tuzlası(72-73), Kızılırmak Deltası(74), Hazar Gölü ve Elazığ (75-76),, Burdur Gölü(77), Antalya ve Çevresi (24,78-84), Diyarbakır ve çevresi(85-87) vd. gibi alanların ornitofaunası çıkarılmıştır. Yetmişli yıllarda bir elin parmağı sayısı kadar bile olmayan doktoralı ornitolog araştırıcı günümüzde en az 23 üniversitede çeşitli pozisyonlarda görev yapmaktadır (bkz. 61). Bu eğitim kurumlarında ornitolojik gözlem yürüten bilim insanları, farklı başlıklarla ornitolojik araştırma yürütmektedir. Bu durum işin evveliyatını bilen birisi olarak, son derece önemli olup, bu sayının daha da artırılması için hepimize önemli görevler düşmektedir. 20. ve 21. Yüzyılda Anadolu da ornitofaunistik çalışma yapan bazı araştırıcılar ve çalıştıkları bölgelerle ilgili bilgi Tablo 2 de verilmektedir. 11

12 Tablo 2. XX.-XXI. Yüzyılda Anadolu da yürütülen ornitolojik araştırmalar ve hangi bölgelerde kimler tarafından yürütüldüklerine özgü bilgiler No Adı Soyadı (Kuş Türü Sayısı ve Varsa Statüleri) Yıllar Bölgeler 01 K.M.Derjugin(49) 1899/1900 Çoruh-Trabzon bölgesi kuşları 01 C. Hilgert ve P. Niedlieck (1907/08) Orta Toroslar-Ereğli 02 Braun, F.(88) (1908) Ege Sahilleri 03 L.N.G.Ramsey(89) 18 Mayıs-8Temmuz 1907): İç Anadolu Turu. Bozüyük Eskişehir-Konya- Bozdağ- Karadağ 04 F.Russel(90) (75kuş türü) 15 Mart-14 Nisan 1911 Sart-Soma-Bergama 05 Stresemann(91) (1927) Elbruz Gezisi 06 D.Carruthers ve G.Fenwick-Owen (1913) Anadolu nun farklı bölgeleri-doğu Toroslar-Kuzey Suriye. Pozantı-Çamalan-Gülek Boğazı Ve Ankara J.Vebzmer; O.Koehler; P. Rockinger Civarı 07 O. Antonius(106 ve Ankara için 1917/18 57tür (Münih Müzesinde) 08 H.Weigold(56) Mart 1911 İzmir de kuş göçü izliyor 09 P.J.C.Mc Gregor Ocak 1910-Nisan Erzurum Kuş Faunası 1912) 10 H.Kumerloeve &G.Niethammer(50) (1933) Ankara-Çorum-Samsun 11 E.Lindner(92) Haziran 1934 Akşehir 12 H.Rössner&O.Koller (1934) Bolu Bölgesi 13 C.G.Bird(57) Şubat-Haziran Sonu 1935 Mersin-Adana-Misis-Soğukpınar-Uludağ-Gaziantep-Malatya-Besni 14 Rössner(93) (1935) Avusturya Ekursiyon Ekibinin Kuş Mataryeli toplaması 15 L.Hoberlandt,& K. Taborsky(94) (1948) Orta Toros-Amanos-Osmaniye-Karataş-Adana- Mersin-Silifke 16 Wettstein(95) (1938) Egenin kuşları 17 P.A.D.Hallom 4-18 Mayıs 1951 Silifke-Karakaş arası sahil kesimi;orta Toroslar- Pozantı-Karanfil Dağı-Ereğli 18 Ömer K.Gülen 1951/53 Düziçi İlköğretmen Okulu için Haruniye kuşlarını 19 C.Kosswig(52-53) 1955,1956,1958 Hakkari,Manyas Gölü,Kuş halkalama 20 M. Başoğlu & W. Hellmich(96) (1957) Van Gölü Çevresinin Ornitofaunası 21 W.Makatsch Mayıs 1957 Adana civarı-seyhan Deltası 22 H.Kumerloeve 1956 ilkbaharı Savaştepe-Soma-Bergama) 23 A.Kasparyan(97) ,1957, 1960 Bursa-Karacabey-Bandırma ve Manyas Gölü nün kuş türlerini araştırmıştır (güneye doğru İzmir-Aydın-Muğla) 24 N.J.P.Wadley(98) Şubat 1943-Mayıs 1944,1951 İç Anadolu-Abant Gölü-Niğde-Toroslar a ve Kasım 1944-Mayıs 1946 yakın bölgeler 25 A.Lambert, Şubat 1943-Mayıs 1944 ve İç Anadolu-Abant Gölü-Niğde-Toroslar a Kasım 1944-Mayıs 1946 yakın bölgeler;ankara 26 J.H.Ogilvie (99) 1946 Sonu-1948 Ortası Çatalağzı-Zonguldak-Dorukhan-Abant Gölü 27 C.Kosswig(25,26) (1956),(1958) Kırklı yılların sonunda Manyas Gölü nde kuluçkaya yatan kuş türlerini gözlemlemiştir. Burada kuş halkalama çalışmalarına başlanmıştır. 12

13 28 H.P.Maas (100) 28 Nisan-2 Temmuz 1951)1959 Bor a kadar olan platoda 29 J.H.Mc Neile 30 S.Ergene (58) (1945) 31 A.Kasparyan (32) (1956) 32 G.E.Watson ( ) (603 kuş örneği toplamıştır) (1951) ve (1954) (1957),(1961a,b) Kıbrıs tan gelerek-izmir-bornova ya geçerek nadir bir tür olan Anadolu kiraz kuşu (Emberiza cineracea) nu araştırmıştır. Türkiye Kuşları ile alakalı ilk resimli kitabı yayınlamıştır Türkiye kuşları ile alakalı geçici bir sistematik liste yayınlamıştır. İstanbul - Bolu - Ankara - Konya - İçel- Toros ların bir bölümü - Mersin - Tarsus- Pozantı-Silifke-Gülnar-Anamur-Manavgat -Antalya - Elmalı - Ak Dağ-Kohu Dağı- Fethiye-Köyceğiz Gölü-Muğla-Boz Dağ-İzmir ve Uludağ 33 O.Epping(80 örnek ve 28 tür) 6 Nisan-16 Haziran 1960 Burdur-Yeşilova arasında 34 W.Kunz (1960/61(19-29 Eylül) Kuzey Batı Anadolu 35 Erz, W. İstanbul-Ankara-Konya-Güney Batı Kıyıları- ( 1960/61(28 Ağustos 14 Eylül) Aydın-Muğla 36 Macke, T. (1960/61 (28 Ağustos-22 Eylül) Batı,İç ve Güney Anadolu. 37 Vielliard, J. (1968) Türkiye Kuşları 38 Kiziroğlu, İ. (4) ( ) Ankara 39 Kiziroğlu,İ. (3) (1982) Ankara/Beynam 40 Kasparek, M.(42) (1986) Sultansazlığı 41 Beaman, M. (1986) Türkiye Kuşları 42 Kaya,M.et al.(43) (1988) Edirne Kuşları 43 Sıkı, M.(71) (1988) Çamaltı Tuzlası-Homa Dalyanı 44 Kiziroğlu, İ(33) (426 Kuş türü) (1989) Türkiye Kuşları 45 R.P. Martins (174 Kuş türü) (1989) Türkiye Kuşları 46 Turan, N.(41) (1990) Kuşlar 47 Kasparek, M.(103) (1992) Türkiye Kuşları 48 Kiziroğlu, İ.(15) (1992) Ankara ve Civarının Biyolojik Yapısı 49 Roselaar CS (104) (1995) Türkiye Kuşları 50 Şekercioğlu, Ç.(105) (2003) Kuş ölüm nedenleri 51 Turan, L. (106) (2005) Gececil yırtıcı kuşların statüleri 52 Erdoğan, et al.(83) (2005) Doğa Rehberi 53 Somçağ,S.(107) (2006) Türkiye Kuşları 54 Kirwan, G.,et al.(108) (2010) Türkiye Kuşları 55 Kiziroğlu, İ.(34) (2008) Türkiye Kuşları Kırmızı Listesi 56 Kirwan et al.(60)( 451kuş türü (2008) Türkiye Kuşları 57 Kiziroğlu, İ (36)(502 kuş türü) (2009) Türkiye Kuşları Cep Kitabı 58 R.F. Porter et al. (2008) Türkiye ve Ortadoğu nun Kuşları 59 Kiziroğlu, İ. (61) 513(bkz.Tablo 3) (2015) Türkiye Kuşları Cep Kitabı 60 KuşBank ( ) Kuşbank İnternet Kuş Gözlem Veri Tabanı *) Yukarıdaki Tablo ya alınmadığı halde altmışlı yıllardan sonra, Türkiye Avifaunasına özgü çok sayıda bilimselçalışma vardır. Bunlar içerisinde Ornit.Society of Turkey in yayınladığı Bird report( ; ; ) tarihlerine özgü yayınlar çok önemlidir. Diğer literatür Kiziroğlu,İ.(1989): Türkiye Kuşları. OGM Yay. 314 pp. den alınabilir. Doksanlı ve iki binli yıllarda Türkiye Orntiofaunası ile ilgili gerçekleştirilen bilimsel çalışmalar Sandgrause da yayınlanmıştır. 13

14 Tablo 3 ün incelenmesinden de görüleceği gibi kuş türleri çeşitli biyolojik davranışa yönelmektedir. Örneğin daha önceleri Ankara da kışı güney ve sıcak bölgelerde geçiren sığırcık (Sturnus vulgaris) (Resim 1) gibi bazı türler, besin kaynak ve hava koşullarının uygunlaşması nedenlerinden ötürü, tam yıl o bölgede kalıp, yerli tür statüsüne girebilmektedir (Kiziroğlu, 1982/83(109). Tablo 3 de Türkiye de çeşitli tarihlerde yürütülen gözlem kayıtlarına dayanarak belirlenmiş kuş türlerinin biyolojik statüleri gerek Nonpasseres ve gerekse Passeres kuş türleri gruplarına ait tür sayıları verilmektedir. Tablo 3 ün incelenmesinden de görüleceği gibi şu anda doğal populasyonu tükenen iki kuş türü bulunmaktadır. Bunlar kelaynak ve yılanboyun adlı kuş türleridir. 2. Doğal Varlık Koleksiyoncuları Marchese O. Antinori ( ) Bu dönemde Batı Anadolu da kuş koleksiyoncusu olarak bulunmuştur. J.G.v.Gonzenbach 1840 lı yıllarda ornitolojik koleksiyonu bir araya getirmeye çalışmıştır. Zohrab da Bursa da benzer koleksiyona sahiptir. Resim 1. Seksenli yılların başına kadar kışı güney bölgelerinde geçiren sığırcık, şimdi Ankara da yerli kuş statüsündedir (109). Th.Krüper, 1863/64;1871/1872 ve yıllarında İzmir de bulunmuş ve Sitta krüperi** (Anadolu sıvacısı) ye adını vermiştir (45). F.C.Selous (1899) İzmir-Menderes Deltası nın kuşlarının koleksiyonunu yapmıştır. **) Th. Krüper bir Alman gezgin olup, Anadolu sıvacısı (Sitta krüperi Pelzeln, 1863) nı İzmir de ilk kez görmüş ve Pelzeln de ona izfeten türü Krüper in sıvacısı adını vermiştir. İlk önce İzmir de sonra da Anadolu nun Ege ve Akdeniz Bölgelerinde yaşadığı belirlenen nadir türlerdendir (bkz. 110). 3. Tartışma Anadolu, çok değişik ekosistem ve yaşama birliklerini bünyesinde taşıyan ve bu sebeple kıtasal özellik taşıyan bir coğrafyadır. Buna karşın, bölgemizde ornitofaunistik araştırmaların sayısı oldukça kısıtlı kalmıştır. Türkiye kuş faunasına özgü yerli araştırıcıların çalışmaları daha çok bin dokuz yüz yetmişli yılların sonuna rastlamaktadır. Önceki dönemlerde yapılan ornitofaunistik araştırmalar yabancılar tarafından gerçekleştirilmiştir. Seksenli ve doksanlı yıllarla birlikte çeşitli sivil toplum örgütlerinin bünyesinde görev yapan kuş gözlem kulüpleri ve kuş gözlemcilerinin Türkiye genelinde yaygınlaştığını ve bu bağlamda en azından 16 üniversitede bilimsel araştırmalar yürütüldüğü bilinmektedir. Bu bilimsel çalışmalar TÜBİTAK başta olmak üzere, ilgili üniversitelerin Araştırma Fonu Birimlerinin sağladığı mali destekle yürütülmüştür. Yine Orman ve Su İşleri ile Çevre ve Şehircilik Bakanlıklarının ilgili birimleri ile çeşitli üniversitelerin yürüttükleri küçük ölçekli projeler kapsamında, birçok bölgenin ornitofaunası da çıkarılmıştır. Bütün bunların dışında çeşitli uluslararası kuruluşlarla işbirliği çerçevesinde çok sayıda kuş bilimsel araştırma da 14

15 Tablo 3. Kiziroğlu (2015) na göre Türkiye de kaydı olan kuş türlerinin statüleri; sayısal dağılımı ve alttür sayısı Statüler Statülerin Açılımı Tür Sayısı Nonpasseres Passeres Toplam G Yaz Göçmeni Türler/Summer-Migrant Species Y Yerli Türler/Yearly-resident Species N Nadir Türler/Evaluated Species R Rastlantısal Türler/Vagrant Species K Kış Ziyaretçisi Türler/Winte Visitor Species T Transit Göçer Türler/Transit Migrant Species K/T Transit Göçer-Kış Ziyaretçisi Türler/Transit Migrant-Wintervisitor Species G/Y Göçmen-Yerli Türler/Migrant-Yearly Species T/Y Transit Göçer-Yerli Türler/Transit Migrant-Resident Species G/T Göçmen-Transit Göçer Türler/Migrant-Transit Migrant Species K/G Kış Ziyaretçisi-Yaz Göçmeni Türler/Winter Visitor-Summer Migrant Species Ö Soyu Tükeken Türler/Extinct Species Toplam/ Total (289 Nonpasseres+224 Passeres= 513 Kuş Türü/ Bird Species) Alttürler/Subspecies gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmalara tek tek değinmek ise bu çalışmanın kapsamını artıracağı için bundan kaçınılmıştır. Prof. Dr. Saadet Ergene nin başlattığı Türkiye Ornitofaunası ile alakalı yerli araştırıcıların çalışmaları, günümüzde çeşitli sivil toplum kuruluşu ve özellikle üniversitelerdeki bilim adamlarınca sürdürülmektedir. Bu durum yeterli değildir; ama bu itilimle devam ettirilirse önemli bir ornitofaunistik yol da kat edilmiş olacaktır. 15

16 KAYNAKLAR 1) Kiziroğlu, İ. (2001). Ekolojik Potpuri. TAKAV. Yayınevi, Ankara. 397 pp Mayıs ) Kiziroğlu, İ. (2015). Ekolojik Potpuri. 2. (Baskıda.)(425pp). 3) Kiziroğlu, İ. (1982). Brutbiologische Untersuchungen an vier Meisenarten (Parus spp.) in der Umgebung von Ankara. J. of Ornithology 123 (1982): ) Kiziroğlu, İ. (1981). Biologische, ökologische und ethologischeuntersuchungen an vier Meisenarten (Parus spp.) im Beynamer Wald bei Ankara 1978 bis I. Qualitative und quantitative Analyse der Vogelfauna des Untersuchungsgebietes. J. Pest Science 54 (1981): ) Kiziroglu, I. (1981). Bird Ringing in Turkey, The Ring : ) Kiziroğlu, İ.(1987). Die gefährdeten Vogelarten (Nonpasseres) der Türkei. Verh. Ornith. Ges. Bayern 24 (1987): ) Kiziroglu, I. & F. Kiziroglu (1987). Die Vogelarten im Vogelparadies des KUŞ CENNETI BANDIRMA Nationalsparks und seiner Umgebung: Verh. ornith. Ges. Bayern 24: ) Kiziroğlu, İ. (1987). Türkiye nin En Önemli Sulak Alanlarından Olan Kayseri/Sultansazlığı na Biyo-Ornitolojik Yönden Genel Bir Bakış. Türkiye ve Balkan Ülkelerinde Yaban Hayatı Uluslararası Sempozyumu, Eylül 1987, İstanbul. Gazi/Ankara: Orman Bakanlığı Yay ve İstanbul. 9) Turan, L.(1988). Ankara / Beytepe, Saksağan ( Pica p. pica ) larının Kuluçka Biyolojisi Hacettepe Üniversitesi, ) Kiziroğlu,İ.(1989). Türkiye Kuşları. OGM Yay.,Gazi,Ankara,314 pp. 11) Erdoğan,A.(1989). Ankara / Beytepe Serçe Populasyonlarının ( Passer domesticus L. ve Passer montanus L. ) Kuluçka Biyolojileri İle İlgili Araştırmalar. Hacettepe Üniversitesi, ) Turan, L. (1992). Bıldırcın ( Coturnix c. coturnix ) ve Japon Bıldırcınları ( C. c. japonica ) nın Karşılaştırmalı Üreme Biyolojileri. Hacettepe Üniversitesi, ) Turan, L. (1990). Saksağan ( Pica p. pica ) larda Teritoryum Oluşturma ve Yuva Yapımı. DOGA,Tr Journal of Zoology 14 : ) Turan, L. (1990). Ankara / Beytepe, Saksağan ( Pica p. pica ) larının Kuluçka Biyolojisi. DOGA Tr. Journal of Zoology 14: ) Kiziroglu, I. (1992). Biological Structure of Beytepe and its Environs. Biologischer Aufbau von Beytepe und seiner Umgebung. OGM Publication. Nr. 672; Serial No. 72: Gazi/Ankara:161 pp. (turkish, english and german). 16) Kiziroglu, I., L. Turan & A. Erdoğan(1993). A bio-ornithological study on Sultansazlığı, one of the important wetlands of Turkey and Europe: New bird species in the area and the current situation. DOĞA Türk. J. Of Zoology 17: ) Erdoğan, A. &, İ. Kiziroğlu (1993). Brutbiologische Untersuchungen an den Sperlingsarten Passer montanus L. und. P. domesticus L. Beytepe, Ankara. Verh. Ornith. Ges. Bayern 25 (1993): ) Kiziroğlu, İ., L. Turan &A. Erdoğan (1993). Ein Beitrag zur türkischen Greifvogelfauna und ihrer Gefährdungsgrade. Hacettepe J. Education 8: ) Kiziroğlu, İ. (1993). Türkiye de Soyu Tükenme Tehlikesi İle Karşı Karşıya Olan Bitki ve Hayvan Türleri. I. Uluslararası Ekoloji ve Çevre Sorunları Sempozyumu, 1-2 Kasım 1990, Ankara. Türk Alman Kültür İşleri Kurulu Yayın Dizisi 2 (1993): ) Turan, L. & İ.Kiziroğlu (1993). Bıldırcın ( Coturnix c. coturnix ) ve Japon Bıldırcınları ( C. c. japonica ) nın Karşılaştırmalı Üreme Biyolojileri. DOGA Tr. Journal of Zoology, 17(3): ) Kiziroglu, I. (1993). The Birds of Türkiye (Species List in Red Data Book). Desen Ofset Inc. Ankara. TTKD Publication Nr. 20: 48 pp. 22) Turan, L., A.Erdoğan & İ.Kiziroğlu (1995). Sultansazlığı Yönetim Planı. Alanın Ornitolojik Açıdan Son Durumu. H.Ü Eğitim Fakültesi Dergisi. S. 11, ) Erdoğan, A.(1995). Türkiye de Yaşayan Akbabaların ( Neophron Percnopterus, Gypaetus barbatus, Gyps fulvus, Aegypius monachus) Son Durumları ve Bunları Etkileyen Faktörler.Hacettepe Üniversitesi, ) Turan, L. & A. Erdoğan (1998). Avifauna research of Antalya/Kursunlu Redpine Natural Forest. Ornithologischer Anzeiger 37: ) Ayaş, Z. & İ.Kiziroğlu (1999). Ornithofauna of Turkish-Greek-Border (İpsala/Edirne). Hacettepe Bulletin of Natural Sciences and Engineering 28 (SeriesA): ) Turan. L.S. & A. Göktaş (2000). Başkentin Kuşları. Ankara, 109 pp. 27) Kiziroğlu, İ. & L.Turan (2000). Demirköy/İğneada Longos Ormanları (Subasar Ormanları) Ornitofaunası ve Bunun Amenajman Planlaması İçin Taşıdığı Önem. Tabiat ve İnsan 34(3): ) Ayaş, Z. & L.Turan (2001). Ornithological Observations on Seyfe Lake, Kırşehir. Hacettepe Bulletin of Natural Sciences and Engineering. Series A, 30: ) Kiziroğlu, I., A. Erdoğan & L. Turan (2002). Die Populationsschwankungen und die neueren Beobachtungsdaten über die Geierarten in der Türkei. Ornith. Mitteilungen 54(Nr.7/8): ) Kiziroğlu, I., L. Turan & Ö. Adızel (2002). Demirköy/Igneada Longos Ormanlari Ornitofaunası. XVI. Ulusal Biyoloji Kongresi. 4-7 Eylül, 2002, Malatya: p ) Kiziroğlu, I., L.Turan & A.Erdoğan (2002). Die Sultansümpfe von Kayseri-Vogelparadies der Türkei. TU Berlin International 50/51(April): )Turan, L.(2002). Küre Dağları Milli Parkı 16

17 Avifaunası. Tabiat ve İnsan. Y.36, Sayı 4: ) Turan, L. (2006). Distribution and Calendar of Swift species in Turkey. Sandgrouse 28: (1): )Kiziroğlu, İ.(2008). Türkiye Kuşları Kırmızı Listesi. Red Data Book for Birds of Turkey. Ankamat Mat., Ankara, 168pp. 35) Kiziroğlu, İ. (2009). Die Vogelinsel vor Giresun(Aretias) des Scharzen Meeres. Ornith. Mitteilungen 61(03): , ) Kiziroğlu, İ.(2009). Türkiye Kuşları Cep Kitabı. Pocketbook for Birds of Türkiye. Ankara, Ankamat Matbaacılık, Türkish/English, 568 pp.(renki resimli). 37)Kiziroğlu, İ., M.Sertoğlu, L. Turan, A. Erdoğan,, Ö.Adızel &H. Sert (2010). Ekolojik Avcılık (FOTOSAFARİ) Eğitimi. Çevre-Orman Bakanlığı- Yay., Gökçe Ofset, Ankara, 268pp.(Renkli Resimli). 38) Kiziroğlu, İ. (2011). Management Plan of Körkün Valley near Adana in Mediterranean Region in Turkey. Hacettepe J. Biol. & Chem. 39 (4): ) Karakaya, M. & K. Arıkan (2015). The nest - site characteristics in the forest population of Common Blackbird (Turdus merula) in Eskişehir, Turkey. Turkish Journal of Zoology 39 (2): ) Arıkan, K. & S.L. Turan (2015). Elektro - Manyetik Alanın Kuşlar Üzerine Etkileri Ve Türkiye. Tabiat Ve İnsan, ) Kumerloeve,H.(1961). Zur Kenntnis der Avifauna Kleinasiens. Bonner zoologische Beitraege 12: )Belon,P.(1555). Les obsevations de plusiers Singularitez et choses memorables, trouuées en Gréce, Asie, Judée,Egypte, Arabie, et autres pays estranges. Anvers: Chr. Plantin. 43)Taverniers, Jh.B.(1681). Vierzigjaehrige Reise-Beschreibung in Türckey, Persien und Indien.Übersetzt: J. Menudier, Nürnberg. 44) Kiziroğlu, İ. (1994). Büyük Doğa Bilimci Alexander von Humboldt. Ankara. Desen Ofset 1994, 30 pp. 45) Krüper, K.(1869, 1875). Beitrag zur Ornithologie Kleinasiens. J.Orn. 17: 21-45: J. Orn. 23: )Gonzenbach, J.G.(1852). Einige ornithologische Notizen über Smyrna. Naumannia 2: )Gonzenbach, J.G.(1860). Bemerkungen über Saeugetiere und Vögel von Kleinasien. Ber.St. Gallen Naturwiss.Ges )Dresser, H.E.(1891). On a collection of birds fromerzeroom. Ibis(VI) 3: )Derjugin, K.M. (1899). Bericht über eine Reise und zoologische Untersuchungen im Tschorochschen Gebiete uınd ihre Umgebung von Trapezunt. Arbeit. Kais. Ges. Naturforsch. Sty. Petersburg 30: (russ.) 50)Kumerloeve, H. & G.Niethammer(1933). Über spaeten Vogelzug in der Türkei. Mitt. Vogelwelt 32: )Kumerloeve,H.& W. Neu(1939). Bibliographie der zoologischen Arbeiten über die Türkei und ihre Grenzgebiete. Leipzig, p ) Kosswig, C. (1956). Das Vogelparadies am Manyassee in Westanatolien. Kosmos 52(11): ) Kosswig, C. (1958). Bird ringing in western Anatolia. The Ring 2(15): ) Kiziroğlu, İ. (1993). The Manyas Kuş Cenneti: A natural paradise with a diploma. Image of Türkiye 62 (1993): ) Erk akan, F., İ.Kiziroğlu, F. Sipahiler, L. Turan, A. Erdogan, M. Ekmekçi, E. Gündüz, Y. Demirkalp, S. Yerli & G. Ekmekçi (1997). Manyas Gölü Sulak Alan Yönetim Planı, Çevre Bakanlıgı, Çevre Koruma Genel Müdürlügü, Proje No: 94K100010, 132 sf. 56) Ergene, S.(1945). Türkiye Kuşları. İst.Üniv. Fen Fak. Monografileri. Sayı 4: İstanbul, 361 pp. 57) Weigold, H. (1912/13). Ein Monat Orntihologie in den Wüsten und Kulturoasen Nordwestmesopotamiens uns Innersyriens. J. Orn. 60: ; : J. Orn. 61: ) Bird C.G. (1937). The birds of southern Asia Minor from Mersin to the Euphrates. Ibis (XIV) 1: )Kasparyan, A. (1956 ). A preliminary systematic list of the birds of Turkey. İstanbul Universitesi Fen Fakültesi Mecm. B. 21: ) Aslan, A.& I. Kiziroglu (2003). A Study on the Ornithofauna of Sakaryabaşı/Eminekin Pond and its Vicinity.(Sakaryabaşı/Eminekin Göleti ve Çevresinin Ornitofaunası Üzerine Araştırmalar). Türk. J. Zool. 27(2003)(TÜBITAK): ) Kiziroğlu, İ.(2015). Türkiye Kuşları Cep Kitabı. Pocketbook for Birds of Türkiye. Ankara, Ankamat Matbaacılık, Türkish/English, (second edition) 577 pp.(renki resimli). Sarıyıldız Ofset ve Matbaacılık, Ankara. 62) Ornithological Society of Turkey( ). Bulletins 1-15;Bul.3;5; : Bedfordshire, England. 63) KuşBank(2012). Kuşbank İnternet Kuş Gözlem Veri Tabanı. Doğa Derneği, Erciyes Üniv., RSBP. www. kusbank.org.64)turan, N.(1990). Kuşlar.Türkiye nin Av ve Yaban Hayvanları.Ankara 274pp.65) Gürpınar, T.(2010). Türkiye de Kuş Gözlemciliğinin Tarihçesi. OrnitoFoto.org. 66) Kasparek, M. (1986). Die Vögel der Sultansümpfe. 67)Kaya,M.&C.Kurtonur(1988).Edirne Kuş(Aves) Türleri. İ.Ü.Orman Fak.Dergisi 3,Seri B(C.38): ) Adızel, Ö. (1998). Researches on Ornithofauna of the Lake Van Basin (Phd thesis, unpublished). Y Y U, Institute of Science, Van. 69) Adızel, Ö.&A.Durmuş(2009).A Study on bird species under threat and avifauna of Erçek Lake(Van-Turkey). Scientific Research and Essay 4(10): ) Adızel,Ö., A. Durmuş & İ. Kiziroğlu (2010). Preliminary Study On Newly Detected Yaylıyaka Marshes In The Lake Van Basın, Turkey. J. Anim. Plant Sci. 20(4): 17

18 ) Tosunoğlu, T., İ.Sevim, Ş.Samsa & E. Şengül (2014). Çanakkale Sulak Alanlarının Kuş Zenginliği. Orman Su İşl.Bak., 3.Bölge Şb.Md)., Özen Reklam, Çanakkale, 229 pp. 72) Sıkı, M. (1983). İzmir Yöresi Kuşları. Doğa Bilim Dergisi, Seri A, Cilt 7, Sayı 3, ) Sıkı, M. (1988). Çamaltı Tuzlası - Homa Dalyanı Kuş Türleri. TÜBİTAK Doğa Türk Zooloji Dergisi. Cilt 12, Sayı 3, ) Barış, Y.S. et al.(2010). Önemli Bir Doğa Mirası Kızılırmak Deltası Kuşları. Doğa ve Yaban Hayatı Koruma Derneği Yayınları. 75)Ayvaz, Y.(1982). Elazığ-Hazar Gölü Kuşları. Atatürk Ü. Fen Fak. Derg.Cilt 2. Özel Sayı 1: )Ayvaz,Y. (1993).Elazığ Bölgesi Kuş Türleri. Doğa TR-J.of.Zooloji 17: )Tabur, M.A.&Y.Ayvaz (2005). Burdur Gölü Su Kuşlarının Biyoekolojisi. Erciyes Ü. Fen Bil. Enst. Cilt B, Sayı 1-2: ) Sert, H. (2000). Termesos Milli Parkı Avifaunası ve Ekosistemdeki İlişkiler. Akdeniz Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 201 ss. 79)Erdoğan, A., M.Öz, H. Sert & M.R. Tunç (2002). Antalya Yamansaz Gölü ve Yakın Çevresinin Avifaunası ve Herpetofaunası. Ekoloji Çevre Dergisi, Cilt 10, sayı 43: ) Erdoğan, A.,H. Sert & M.R. Tunç ( 2002). Finike ve Çevresinin Kuş Faunası. Tabiat ve İnsan 36: 1, )Erdoğan et al.(2004). Demre (Kale) Noel Baba Kuş Cenneti Kuşları. Sadri Grafik Antalya 2004, 177s. 82)Sert, H.& A. Erdoğan (2004). The Avifauna Research Of Termessos National Park (Antalya- Turkey). Turkish Journal of Zoology.28: )Erdoğan et al.(2005). Türkiye nin Doğa Rehberi. Mart Matbaası-İstanbul 2005, 797ss. 84)Erdoğan, A.,& H.Karaardıç.(2010). Demre Kuş Cenneti Kuşları. Tabiat ve İnsan, Mart 2010: 36-45, ISSN: ) Karakaş, R. & A. Kılıç (2002). Birds of Göksu Dam (Diyarbakır) and new records in south-east Turkey. Sandgrouse, 24 (1): ) Karakaş, R. & A.Kılıç(2005). The Birds of Kralkızı Dam (Diyarbakır), Southeast Turkey. Sandgrouse, 27 (2): ) Biricik, M. & R. Karakaş (2012). Birds of Hasankeyf (South-eastern Anatolia, Turkey) Under the Threat of a Big Dam Project. Natural Areas Journal 32(1): ) Braun, F.(1908). Unsere Kenntnis der Ornis der kleinasiatischen Westküste. Natur und Haus 56: ) Ramsey, L.N.G. (1914). Observations on the bird-life of the Anatolian plateau during the summer of Ibis(X)2: ) Russel, A. (1912). Notes on the birds of Sardis, Asia Minor. Zoologist(IV)10: )Stresemann, E. (1928). Die Vögel der Elbrus-Expedition J. Orn. 76: ) Lindner, E. (1936 ). Ornithologische Notizen von einer Reise nach Anatolien. Mitt.Vogelwelt ) Rössner, H. (1935). Die Vogelsammlung der österreichischen Kleinasien-Expedition Sitz. Ber. Akad. Wiss. Wien, Math.-Naturwiss. Kl. 144: ) Hoberlandt,L. &.K.Taborsky(1948). Results of the zoological scientific expedition of the National Museum in Praha to Turkey. I. Introduction. Acta Entom. Mus. Nation. Pragae 26: ) Wettstein, O.(1938). Die Vogelwelt der Aegaeis. J.Orn. 86: ) Başoğlu, M. &W. Hellmich (1957). Auf herpetologischer Forschungfahrt in Ost-Anatolien. D. Aquar. Terrar. Zs. 12: (Hellmich, W., 1960: Kosmos 56: ). 97) Kasparyan, A. (1960). Türkiye Kuşları Üzerinde Araştırmalar. I.Güney Marmara ve Ege Bölümü Kuşları Hakkında Notlar. Türk. Biol. Dergisi 10: ) Wadley, N.J.P (1951). Notes on the birds of Central Anatolia. Ibis 93: )Ogilvie, I.H.(1954). Bird notes from northern AsiaMinor Ibis 96: ) Maas, G. P.(1959). Ornithological report on a biological excursion to Asia Minor. Ardea 47: )Watson, G.E.(1961a). Aegean bird notes I. Descriptions of new subspecies from Turkey. Postilla 52: )Watson, G.E.(1961b). Aegean bird notes including two breeding records new to Europe.J.Orn. 102: (1957) 103) Kasparek, M. (1992). Die Vögel der Türkei. Eine Übersicht. Heidelberg. 104)Roselaar, C.S. (1995). Songbirds of Turkey. An atlas of biodiversity of Turkish passerine birds. G.M.B., Haarlem, NL & Pica Press, Sussex, U.K. 105)) Sekercioglu, C. H. (2003). Causes and consequences of bird extinctions Doctoral thesis. Stanford University Department of Biological Sciences. 106)Turan, L. (2005).The status of diurnal birds of prey in Turkey. Journal of Raptor Research, 39(1) : ) Somçağ,S.(2006). Türkiye Kuşları. YKYayınları, 276pp. 108) Kirwan, G., B.Demirci, H. Welch, K. Boyla,M. Özen, P. Castell & T. Marlow (2010). The birds of Turkey. Bloomsbury Publishing.109) Kiziroğlu, İ. (1982/83). Tageszeitliche Fluktuationen einer Population von Staren (Sturnus vulgaris L.) in den Wintermonaten 1977/78 in Beytepe/Ankara. Verh. Ornith. Ges. Bayern 23(1982/83): ) Albayrak, T. & A. Erdoğan (2005). Breeding Ecology Of Krüper s Nuthatch (Sitta krueperi) Near Antalya, Turkey. Israel J.Of Zoo. 51 (4): ***) Kaynaklar(Bu kaynaklar sadece belli bir bölümü içermektedir. Daha fazla bilgi için Kiziroğlu(1989; 2008; 2009 ve 2015) e bakılmalıdır). 18

19 KANATLI HAYVANLARDA EMBRİYONAL DÖNEM CİNSİYET TAYİNİ Prof. Dr. Banur BOYNUKARA Namık Kemal Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, 59030, TEKİRDAĞ Doç. Dr. Timur GÜLHAN Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, 55139, SAMSUN 19

20 GİRİŞ Dünya çapında, yumurta tavukçuluğunda her yıl milyarlarca civciv üretilmektedir. Civcivlerin kuluçkadan sonra cinsiyet tayini yapılarak dişi ve erkek olarak ayrılması gerekmektedir. Dişi civcivler yumurta üretimi için ayrılırken, erkek olanlar elden çıkartılmaktadır. Kanatlı hayvanlarda cinsiyet ayrımında kullanılan davranışların izlenmesi, morfometrik özelliklerdeki farklılıklar, akustik cinsiyet ayrımı, laparoskopi, laparotomi, kloakal inceleme, dışkı steroid hormonlarına bakılarak cinsiyet tayini ve sitogenetik analiz gibi geleneksel metotların zaman alıcı, pahalı ve bazen zarar verici olduğuna dikkat çekilmektedir (19). Günlük civcivlerde cinsiyet ayrımı, 1920 li yıllardan beri kloakanın birinci ve ikinci kıvrımlarının tipik özelliklerine göre yapılmaktadır. Doğru yapıldığında etkili bir teknik olarak görülmektedir. Ancak, hayvanların manipülasyonları sırasında ölümler ve enfeksiyöz etkenlerin bulaştırılması gibi dezavantajları bulunmaktadır. Kloakal cinsiyet ayrımındaki bazı yetersizlikler nedeniyle, günlük civcivlerin fenotipik görüntülerinden faydalanılarak yapılan cinsiyet ayrımı tercih edilmektedir. Bu amaçla kanat tüylerinin gelişim hızına bakılmaktadır. Klasik yöntemlerin dezavantajlarından kaçınmak için kanatlı hayvanlarda cinsiyet ayrımı amacıyla moleküler teknikler geliştirilmiştir. DNA temelli metotlar kromozom spesifik markerleri inceleyerek sonuca gitmektedir (15). Yumurtanın iç kalitesini incelemek için yumurtalara zarar vermeyen alet ve yöntemlerin kullanıldığı çok sayıda çalışma bulunmaktadır. Bu çalışmaların çoğunda tüketime sunulan yumurtalardaki kan lekeleri veya diğer iç bozukluklar dikkate alınmıştır (22, 23, 27). KANATLI EMBRİYOSUNU İNCELEME TEKNİKLERİ Kuluçkalanacak yumurtaların döllü olup olmadıklarının önceden veya inkübasyonun erken aşamasında tespiti önemlidir. Embriyo gelişimini izlemek için ultrasonografi, manyetik rezonans görüntüleme, akustik rezonans sıklığı ve ultrason gibi ticari olmayan araştırma metotları kullanılmaktadır (6, 13, 26, 30). Ultrasonografik teknikler sürekli gelişmeye açıktır. Güncel gelişmelerden bir tanesi ultrason biyomikroskopi olarak isimlendirilen ve çok yüksek çözünürlükte in vivo mikro incelemeye olanak sağlayan tekniktir. Güncel bir çalışmada, 55 MHz lik güç çeviriciye sahip (RMV 708) Vevo 770 sistemi (Visualsonics, Inc., Toronto, Canada) ile aksiyal (30 mm) ve lateral (75 mm) çözünürlükte tavuk embriyoları incelenmiştir (21). Çalışmada embriyonun kalpteki kan akışı detayına kadar görüntü alınabildiği bildirilmiştir. Embriyo gelişim aşamalarının incelenmesinde kullanılan bir diğer teknik ise kalp ritminin incelenmesidir. Kalp ritminin ontogenezi ve gelişimi, empedans kardiyogram (ICG), akustokardiyogram (ACG), allantoik arteriyal kan basıncı ve elektrokardiyografi (ECG) yöntemleriyle ortaya konulabilmektedir (1). Yumurtalardaki döllülük oranları ve embriyo gelişimini incelemek için, genellikle görüntüleme sistemi ve bilgisayar analizinin bir parçası olarak, geliştirilen ticari metotların esasını ışık transmisyonu ve spektral analiz oluşturmaktadır. Das ve Evans (7), makine görüş ve histogram analizini kullanarak, inkübasyonun 3. gününde %88-90 ve 4. gününde % doğrulukla döllü yumurta gelişimini izlemişlerdir. Araştırıcılar başka bir çalışmalarında (8), aynı görüş sistemini kullanarak ancak sinir ağı sınıflandırma sistemi ile embriyo gelişimini, 2. günde %67, 3. ve 4. günde %93 doğrulukla tespit etmişlerdir. Bir başka görüntüleme sistemi ile 2 ışık dalga boyu kullanılarak inkübasyondan gün sonra embriyo gelişimi belirlenmiştir (2). Kuluçka kabinine transferi sırasında, inkübe edilen yumurtaların 18. gününde gelişimini saptamak için patentli bir görüntüleme sistemi geliştirilmiştir (3). Yapılan bir ön çalışmada hiperspektral görüntüleme ile embriyo gelişiminin inkübasyonun 3. gününde izlenebileceği gösterilmiştir (29). Kanatlı yumurtalarının döllülük oranları ve embriyo gelişimini incelemek için hiperspektral görüntüleme teknolojileri geliştirilmiştir (29, 30, 17, 18). Bu görüntüleme sisteminin yumurtaları ve embriyoları toplamak için uygun olduğu bildirilmektedir. Ancak, PCA/ MD modelinin kuluçkalanmış broyler yumurtaların döllülük ve erken gelişimini belirlemeye uygun olmadığı rapor edilmiştir. İnkübasyon öncesinde erken gelişimi veya döllülük oranlarını saptamak için daha fazla tekniğe ihtiyaç duyulmaktadır (30). 20