4. ÜNÝTE. Türklerde Ekonomi A. ÝLK TÜRK DEVLETLERÝNDE EKONOMÝ B. ÝLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERÝNDE EKONOMÝ C. TÜRKÝYE DE EKONOMÝK HAYAT

Transkript

1 4. ÜNÝTE Türklerde Ekonomi A. ÝLK TÜRK DEVLETLERÝNDE EKONOMÝ B. ÝLK MÜSLÜMAN TÜRK DEVLETLERÝNDE EKONOMÝ C. TÜRKÝYE DE EKONOMÝK HAYAT Ç. OSMANLI EKONOMÝSÝ D. CUMHURÝYETÝN ÝLK YILLARINDA EKONOMÝ

2 HAZIRLIK SORULARI 1. Ýthalat, ihracat, muhtesib, mültezim, enflasyon, emisyon terimlerinin anlamlarýný araþtýrýnýz. 2. Coðrafi þartlarýn ekonomik faaliyetleri nasýl etkilediðini araþtýrýnýz. 3. Ýlk Türk devletlerinde iktisadi yapýnýn oluþumunda hangi unsurlar etkili olmuþtur? Araþtýrýnýz. 4. Ýpek Yolu nun Doðu-Batý ticareti açýsýndan önemini araþtýrýnýz. 5. Ýslamiyet in kabulü Türk devletlerinin vergi sisteminde hangi deðiþikliklere neden olmuþtur? 6. Anadolu da kurulan devletlerin ekonomik açýdan geliþmesinin nedenlerini açýklayýnýz. 7. Türk-Ýslam devletlerinin, farklý kültür ve devletlerden, hangi iktisadi kurumlarý devraldýklarýný araþtýrýnýz. 8. Coðrafi keþiflerin Osmanlý ekonomisi üzerindeki etkilerini araþtýrýnýz. 9. Osmanlý Devleti klasik dönemde reayayý korumak için ekonomik açýdan hangi tedbirleri almýþtýr? 10. Sanayi Ýnkýlabý nýn Osmanlý sanayisine etkileri neler olabilir? 11. Osmanlý Devleti nin dýþ borçlanmasý ekonomik ve siyasi açýdan hangi sonuçlarý doðurmuþtur? 12. Cumhuriyetin kurulduðu ilk yýllarda ekonomide devletçi politikalar izlenmesinin nedenleri neler olabilir?

3 A. ÝLK TÜRK DEVLETLERÝNDE EKONOMÝ Görsellerden hareketle Türklerin ekonomik faaliyetleriyle ilgili neler söylenebilir? Tarih boyunca toplumlarýn ihtiyaçlarý arasýnda beslenme, giyim ve bir arada yaþama arzusu ön plandadýr. Bunlarý karþýlamak için yapýlan faaliyetler de ekonomiyi doðurmuþtur. Türklerde iktisat anlayýþýnýn oluþumunda en önemli etken yaþadýklarý geniþ Asya stepleri idi. Bölgenin iklim þartlarý ve bozkýrlarla kaplý olmasý insanlarý konargöçer yaþamaya mecbur býrakmýþtýr. Bozkýr hayatýnýn baþlýca ekonomik faaliyeti hayvancýlýk olup at ve koyun Bozkýr hayatýyla ilgili olarak ünlü Türkolog Radlof þöyle demektedir: Göçebeliðin, bozkýrlarda baþýboþ bir yaþam tarzý olduðunu sanmayalým... Göçebeler hayvanlarýnýn yemlerini düþünmek ve sürülerine zarar vermeyecek alanlara göçmek zorundadýrlar... Her besicinin, hayvanlarý için en uygun yeri seçmesi gerekir... Hayvanlar için yaz ve kýþ konaklama yeri önemlidir. Zira geliþigüzel her hangi bir yer, mevsimlere göre elveriþli olmayabilir, ilkbahar ve sonbahar nerede olsa geçirilebilir... Kýþýn, barýnabilmek için ormanlýk yahut rüzgârlardan korunaklý derin bir vadi seçmek gerekir. Ayný zamanda buranýn aðaç ve meralarýnýn bol, karý az olan bir yer olmasý þarttýr. Yazýn ise bunun aksine sulak ve ayný zamanda açýk bir yer olmasý tercih edilir. Bunun için göllerin, ýrmaklarýn kenarlarýnda haþerattan korunmuþ yerler elveriþlidir. Prof. Dr. Laszlo RASONYI, Tarihte Türklük, s (Özetlenmiþtir.). yetiþtiriciliði önemliydi. Bu kültürün en önemli gýda maddesi de hayvansal ürünlerdir. Uygurlarla ilgili seyahatnamelerde Beþbalýk dolaylarýnda yetiþtirilen pek çok at sürüleri olduðu, Uygur soylularý ve boylarýnýn ayrý renkte ve özel cinste atlar yetiþtirdikleri, zenginlerin at, fakirlerin ise koyun ve ördek eti yedikleri; bu ülkede fakir insan olmadýðý ihtiyacý olana devletin ve halkýn yardým ettiði ifade edilmektedir. Kýsrak sütünden üretilen kýmýz, darýdan yapýlan begni-bekni ve boza Türklerin bilinen içecekleriydi. Sütlü darý, peynir, yoðurt da bozkýr yemeklerindendi. Türk bozkýrlarýnda yaygýn olan yoðurdun kiraz veya kayýsý ile tatlýlaþtýrýlmasý þeklinde ve Çincede lo adý ile geçen bir içki Hunlar arasýnda yaygýndý. Türkler hayvancýlýkla beraber tarýmý, sadece akarsu boyunca uzanan ovalarda yapmýþlardý. Eski Türk toplumunda tarýgçý/tarýdacý adýyla anýlan bir çiftçi kesimi bulunuyordu. Tarla ve ekin Türkçenin en eski kelimelerindendir. Buðday, arpa, mýsýr Hunlar döneminden beri yetiþtirilmekteydi. Ayrýca fasulye cinsinden baklagiller ile kendir gibi sanayi bitkileri de yetiþtirilmiþti. Saban, orak, düven tarýmda kullanýlan baþlýca aletler olup üretilen buðdaylar deðirmenlerde un hâline getirilmekteydi. Kök Türkler ve Uygurlarda su kenarlarýnda kurulmuþ þehirler, tarýmsal açýdan ileri bir durumdaydý. Kök Türk Hükümdarý Kapgan Kaðan, Çin den vergi olarak 1250 ton tohumluk buðday ile üç bin adet tarým aleti almýþtýr. Bozkýr ikliminin hâkim olduðu bazý bölgelerde özellikle Uygurlar tarafýndan yapýlan ve bazýlarýndan bugün de yararlanýlmakta olan sulama kanallarý büyük önem arz ediyordu. Uygurlar üzüm yetiþtiriyor, pekmez ve þarap imal ediyorlardý. Uygur seyahatnamelerinde Uygurlarýn açtýklarý kanallarla nehirlerin akýþýný deðiþtirerek bahçeler ve tarlalarý suladýklarý, bu sularla büyük deðirmenler iþlettikleri belirtilmektedir. 134

4 Türklerde giyim eþyasýnýn baþlýca malzemesi koyun, kuzu, sýðýr, tilki ve az miktarda ayý derisi, koyun ve deve yünü ile keçi kýlýydý. Türkler bez dokurlar giyecek için kendir yetiþtirirlerdi. Yün ve bezden iç çamaþýrý giyerler hatta bunlardan fazla olan yünlü kumaþ ve keçeleri de ihraç ederlerdi. Seyahatnamelerde Uygurlarýn, kürk ve süslü þapkalar giymeyi çok sevdiði, Uygur ülkesinin samur derileri, beyaz keçeleri ve çiçeklerle süslenmiþ kumaþlarýnýn da çok ünlü olduðu, Turfan da dokunan çiçekli Uygur kumaþlarýnýn her tarafta ün saldýðý yazýlmaktadýr. Ýlk Türk devletlerinde vergi konusu, Hunlarda ve diðer Türk devletlerinde askerlikten sonra gelen en önemli devlet iþiydi. Milattan önceki dönemlerde Çin den sonra Hunlara baðlanan büyük ticaret þehirlerinden birikmiþ vergiler, hatta gecikme cezalarý bile isteniyordu. Kök Türklerde tudunlar hakan adýna vergileri tahsil ediyordu. Turfan Uygurlarýnda aðýcý denen devlet memurlarý genel olarak halktan mesken, hayvan ve toprak vergileri olmak üzere üç çeþit vergi topluyordu. Asya nýn en geniþ devletlerini bozkýrda kuran Türkler, çaðdaþý olan diðer topluluklara göre silah üretiminde ileri bir teknolojiye sahipti. Özellikle demir iþleyiciliði Türklerin çok önem verdiði bir zanaat idi. Demiri ve madenleri iyi iþleyen Türkler, bundan hem kendi silah ihtiyaçlarýný karþýlamakta hem de ticaretini yapmaktaydýlar. Bakýr, bronz, altýn iþleyiciliði de döneme göre oldukça geliþmiþtir. Aþaðýdaki haritada Ýpek ve Kürk yollarýnýn güzergahýný çizerek Orta Asya da kurulan Türk devletlerinin kimlerle ticaret yapabileceðini belirtiniz. Türklerin yaþam tarzýndan hareketle ticarette aldýklarý ve sattýklarý ürünlere iliþkin aþaðýdaki tabloyu tamamlayýnýz. Orta Asya da tarihî ticaret yollarý A V R U P A HAZAR DENÝZÝ KARADENÝZ Trabzon Ýstanbul Erzurum Tahran AKDENÝZ Aral Gölü Balkaþ Gölü Cent Beþbalýk Aþkabat Ýsfahan Buhara Semerkant Kaþgar Hotan Gazne Turfan Baykal Gölü Ötüken Karakurum Hami Hanbalýk (Pekin) Ç Ý N Seçuan A F R Ý K A K I Z I L D E N Ý Z BASRA KÖRFEZÝ ARABÝSTAN UMMAN DENÝZÝ HÝNDÝSTAN Yunnan ÇÝN HÝNDÝ BENGAL KÖRFEZÝ ÇÝN DENÝZÝ Km Aldýklarý ürünler Sattýklarý ürünler 135

5 Ýþlenmeye hazýr hâle getirilmiþ ipek ÝPEK... Eski çaðlarda asilzadelere özgü bir mal olan ipek, dayanýklý ve çok deðerli idi. Ýpek ticaretinde tüccarlar yüksek kazançlar elde ediyorlardý. III. yüzyýlda Çin in baþkentinde ipek, ketenden iki kat daha pahalýydý. Çin in batý sýnýrýnda bu oran 4-6 kata kadar çýkabiliyordu. Roma da IV. yüzyýl baþýnda 1 kg boyanmamýþ ipek için 4000 altýn dinar ödeniyordu. VIII. yüzyýlda Bizans ta bile ipek hâlâ altýnla ölçülüyordu. Doðu ve Batý pazarlarýnda önemini koruyan ipek ayný zamanda takas aracý olarak da kullanýlýyordu. Bu nedenle devletler ticaret kervanlarýndan önemli miktarda gümrük vergisi geliri elde ediyorlardý. Prof. Dr. B. Y. STAVISKY, Ýpek Yolu ve Ýnsanlýk Tarihindeki Önemi, Türkler Ansiklopedisi, C 3, s. 222 (Özetlenmiþtir.). UYGURLARDA TÝCARET Domuz yýlý, beþinci ayýn on altýsýnda bana Terbiþ e kullanmak üzere çav (para birimi) lazým olup babamdan bana kalan, Taysang daki on altý amelelik baðýn bana ait, Çýrkuþ tan baþlayarak ön tarafýndaki yarým baðýmý Udçi Buka ile Esen e, her ikisine yüz yastuk çav karþýlýðýnda usulüne uygun sattým. Bu senet tanzim edildiði gün baðýn satýþ bedeli olan çavý tamamen sayýp aldým. Prof. Dr. A. Melek ÖZYETKÝN, Eski Türklerde Ödeme Araçlarý: Kâðýt Para Çav ýn Kullanýmý, Modern Türklük Araþtýrmalarý Dergisi, C 1, Sayý 1, s. 101 (Özetlenmiþtir.). Ýpek Yolu nun Asya güzergâhý Yandaki metinden hareketle Ýpek Yolu Türk devletlerinin dýþ politikasýný nasýl etkilemiþ olabilir? MÖ IV. yüzyýldan itibaren Hunlarýn Orta Asya da saðladýðý güvenli ortamda ticari faaliyetler geliþmiþti. Ýpek Yolu nun Orta Asya kýsmý bazý dönemler dýþýnda Hunlardan itibaren 1000 yýl süreyle Türk devlet ve topluluklarýnýn hâkimiyetindedir. Türkler bu yolu daima açýk ve güvenlik altýnda tutmaya yönelik siyaset izlemiþlerdir. Bu durum ticaretle beraber siyasi iliþkilerin de geliþmesine neden olmuþ kültürel hayat da canlanmýþtýr. Özellikle Çin-Ýran güzergâhý sayesinde muhtelif kavimler Türkistan da buluþmuþ; böylece tarýmýn yanýnda ipekli dokuma, çini, cam ve silah üretimleri geliþmiþti. Kâðýt, çini, cam ve ipek Doðu ve Batý ülkeleri arasýnda önemli bir yol olan Ýpek Yolu nun esas ticari mallarýný oluþturmaktaydý. Bir baþka önemli ticaret yolu da Hazar ve Bulgar ülkelerinden baþlayarak Altay-Sayan daðlarý üzerinden Çin e ulaþýyordu. Ýpek Yolu na kuzeyden paralel uzanan bu yola Kürk Yolu denilmektedir. Buranýn asýl ticari mallarý sincap, sansar, tilki, samur, kunduz, vaþak vb. hayvan kürkleri idi. Ticari faaliyetlere önem veren Türk devletleri ticaretin geliþmesi için Bizans ve Çin gibi devletlerle anlaþmalar yapmýþlardý. Örneðin Kök Türkler döneminde Ýstemi Yabgu Bizansla bu yönde anlaþma imzalamýþtý. Ticari faaliyetler yerleþik hayatý öyle geliþtirmiþti ki Talas ve Çu nehirleri havzasýnda yýllarý arasýnda 400 kadar þehir ve kasaba mevcuttu. Doðu Avrupa da ise VII ve X. yüzyýllar arasýnda hüküm süren Hazarlar, ticaret yollarýnýn ülkelerinden geçmesi nedeniyle güven ve asayiþi saðlayarak ticareti geliþtirmiþler ve Hazar Barýþ Çaðý ný yaþatmýþlardýr. Bu dönemde Rus, Bizans, Arap ve diðer Türk topluluklarý gibi birçok milletle ticari iliþki kurulmuþtu. Yandaki metne göre Uygurlarda ticari hayatla ilgili hangi yargýlara ulaþýlabilir? Ticari ödemelerde geçerli olan en yaygýn uygulamalardan biri mal veya hizmet karþýlýðý mal takasý þeklindeki ayni ödemelerdi. Külçelerin bile ödeme aracý olarak kullanýlabilmesi, takasýn ne kadar yaygýn olduðunu göstermektedir. Bunun dýþýnda Uygurlarda ticarette ödeme aracý olarak kumaþ cinsinden olan böz (mühürlenmiþ kumaþ materyaller) ve kuanpoyu (resmî formatta bez/kumaþ) önemli ölçüde kullanýlmýþtýr. Yine madeni paralar ile yapýlan ödemeler içinde altýn, gümüþ ve bakýr paralar dikkati çekmektedir. Uygurlarda kullanýlan bir diðer önemli ödeme aracý kâðýt paradýr. Ýlk olarak VIII. yüzyýlýn ortalarýnda Tang Hanedaný Döneminde baþlayan ve çav olarak adlandýrýlan bu kâðýt paranýn kullanýmý, Uygurlarla birlikte Türk-Moðol devletlerinin ticaret hayatýna da büyük kolaylýklar getirmiþ ve canlandýrmýþtýr. Ayrýca Uygurlu tüccarlar kâðýt paranýn uluslararasý yaygýnlaþtýrýlmasýnda da önemli rol oynamýþlardýr. Azak Denizi 25 gün öküzle Astrakhan 9 gün gemi ile 20 gün develerle Urgenç gün develerle Taþkent 45 gün eþeklerle Yining 70 gün eþeklerle Jýuqvan 45 gün at üstünde Hangzau 136

6 B. TÜRK-ÝSLAM DEVLETLERÝNDE EKONOMÝ Yandaki metne göre Türk-Ýslam devletlerinde izlenen ekonomi politikalarý ile ilgili hangi yargýlara ulaþýlabilir? Ýlk Müslüman Türk devletlerinde bir taraftan halký zengin kýlmaya yönelik önceki iktisadi anlayýþ devam ettirilirken diðer taraftan Ýslam dininin etkisiyle yeni anlayýþlar ekonomide hâkim olmaya baþlamýþtýr. Bunlar; israftan kaçýnma, devletin üretimden çok denetimle ilgilenmesi, servet ve mülkiyetin yaygýnlaþtýrýlmasý ile adil gelir daðýlýmýnýn saðlanmasý olarak özetlenebilir. Asya da kurulan Karahanlýlardan Mýsýr da kurulan Tolunoðullarýna kadar bütün Türk-Ýslam devletleri, ilk Türk devletlerinde olduðu gibi tarým ve hayvancýlýkla beraber ticarete de büyük önem vermiþ, özellikle Ýpek Yolu nu kontrol altýna almak ve ticaret yollarýný askerî muhafýzlar idaresinde emniyetli SÝYASETNAME DEN bir duruma getirmeyi amaç edinmiþlerdi. Selçuklular kademe kademe Ýpek Yolu üzerindeki þehirleri ele geçirmeye çalýþmýþlardýr. XI-XIII. yüzyýllarda bütün Türk devletleri Orta Asya, Doðu Avrupa yine Uzak Doðu, Hindistan, Akdeniz limanlarý arasýndaki ticari faaliyetlerden pay almaya çalýþmýþ ve bunda çok baþarýlý olmuþlardýr. Selçuklular ayrýca þehirlerin imarýna önem vererek yeni fethedilen kentlerde vergi indirimlerine yönelik siyaset izlemiþlerdir. Horasan ý aldýktan sonra, yöre halkýndan bir yýl süreyle vergi alýnmayacaðýný ilan eden Tuðrul Bey, Ýsfahan ý fethettikten sonra kent halkýna üç yýl vergi muafiyeti tanýmýþtýr. Böylece savaþta harap olan þehirler, kýsa zamanda eski canlýlýðýna kavuþmuþtur. Melikþah Döneminde elde edilen gelirler; ülkenin her yanýnda yaptýrýlan cami, medrese, kütüphane, türbe, saray, ribat, han, köprü, kale ve su tesislerine harcanmýþtýr. Mýsýr da kurulan Türk devletleri ise Baharat Yolu nun Akdeniz e açýlan limanlarýný kontrolleri altýnda tutmayý ve bu yoldan azami gelir elde edecek politikalar geliþtirmeyi ihmal etmemiþlerdir. Bu amaçla baþta Venedik olmak üzere Avrupa ülkeleri, ticaret toplumlarý ile iliþkileri sýký tutmayý dýþ politikalarý için önemli görmüþlerdir. Türklerde Ekonomi Vilayetlerin hesaplarý yazýlarak gelir ve gider belirlenmelidir. Bunun faydasý, harcamalarýn düþünülerek yapýlmasýdýr. Eðer faydalý ise üzerine kalem çekilmeden yerine getirilmelidir. Gelirleri artýrma konusunda sözcünün bir fikri olursa dinlenmelidir. Sözlerinde hakikat payý varsa yerine getirilmelidir. Bütçe hakkýnda gizli bir durum kalmamalýdýr. Padiþah, dünya malý ve bu tür iþlerde orta yolu tercih edip insaflý davranmalýdýr. Eski âdetler, iyi olarak anýlan meliklerin kanunlarý üzerinde yürümeli, kötü gelenekler çýkarýlmalýdýr. Vergi memurlarý ve onlarýn iþlemlerini incelemek, geliri ve gideri bilmek, devlet mallarýný korumak, hazinelerin ve ambarlarýn dolu olup olmadýðýný ortaya çýkarmak için kontrol etmek, padiþahýn vazifesidir. Nizamülmülk, Siyasetname, s. 271 (Derlenmiþtir.). Ýpek Yolu nda bir kervan 137

7 138 Türklerde Ekonomi Orta Çaðda Avrupa da iki kýsma ayrýlan köylüler feodalite sisteminin en alt sýnýfýný oluþturuyordu. Özgür insanlarýn çocuklarý olan serbest köylüler, Selçuklularda olduðu gibi ektikleri topraklardan kazandýklarýnýn bir kýsmýný himayesine girdiði senyöre vergi olarak verip istediði zaman yer deðiþtirebilirken ( serfler) böyle bir hakka sahip deðildi. Büyük Selçuklu atlý askerinin temsilî resmi 1. Türk-Ýslam Devletlerinde Ýktisadi Kurumlar a. Ýkta Sistemi Türk-Ýslam devletlerinde iktisadi hayatýn en önemli kurumlarýndan biri de ilk kez Hz. Ömer devrinde uygulanan ikta sistemidir. Fethedilen yerlerin askerlerin mülkü sayýlmasý, orduyu ve maliyeyi sarsacak bir geliþmeydi. Hz. Ömer in arazileri eski sahiplerine býrakarak bunlarýn ödediði vergileri hazine hesabýna tahsil edip askerlerin maaþlarýna tahsis etmesi sonucunda ikta sistemi ortaya çýktý. Emevi ve Abbasilerde uygulanan bu sistem daha sonra Selçuklular tarafýndan geliþtirilmiþtir. Selçuklular Orta Asya dan gelen Oðuz Türklerine yer bulmak, onlardan askerî kuvvetler oluþturmak, memleketi ve çiftçileri korumak amacýyla ikta sistemini uygulamýþlardýr. Uygulamada merkez tahsildar göndermiyor, vergiler bizzat ikta sahiplerinin kendileri ( kumandan ve askerler) tarafýndan maaþlarýna karþýlýk olarak toplanýyordu. Maaþlardan fazla olan gelirler ise senelik maktu bir vergi olarak devlete intikal ediyordu. Ýktalar özel mülkiyet olmadýðýndan bunlarýn hibe, vakýf ve satýþýna müsaade edilmezdi. Bununla beraber toprak babadan oðula geçmekteydi. Bu durum daha çok küçük iktalarda söz konusuydu. Devlet, feodal yapýlanmayý önlemek için büyük esir köylüler iktalarda bu duruma izin vermiyordu. Ýkta sahipleri halktan kanunlarla tespit edilen vergiden baþka talepte bulunamazlardý. Türkiye Selçuklu Devleti bu sistemi Anadolu da küçük iktalar þeklinde uygulamýþtý. Zamanla mirî topraklarýn vakýf veya nüfuzlu kimselerce geniþ malikâneler hâline getirilmesi, Moðol istilasý, iç çatýþmalarda sultanlarýn taraftar kazanmak için ikta topraklarýný bazý kimselere özel mülk olarak daðýtmasý, sistemin zayýflamasýna neden olmuþtur. Bütün bunlara raðmen ikta sistemi yine de beylikler tarafýndan muhafaza edilmiþ, Osmanlý Devleti tarafýndan devralýnarak geliþtirilmiþ ve týmar sistemi oluþmuþtur. Bu sistem ayrýca Musul atabeyleri vasýtasý ile Mýsýr a geçmiþ, Eyyubi ve Memlûk devletlerinde uygulanmýþ ve hatta Hindistan a kadar yayýlmýþtýr. b. Vergi Sistemi Ýlk Türk devletlerinde olduðu gibi Türk-Ýslam devletlerinde de vergiye önem veriliyor ve toplanan vergiler önemli gelir kaynaðý oluþturuyordu. Türk-Ýslam devletlerinde uygulanan Ýslam hukuku, vergi sisteminin oluþumunda da etkili olmuþ ve vergi sistemi, bu doðrultuda þekillenmiþtir. Ýslam vergi hukukunda zekât, Müslüman halktan, belli bir sayýda hayvaný, deðerli maden ve ticari eþyasý olan kiþilerden 1/40 oranýnda alýnýrdý. Öþür Müslümanlardan, haraç ise gayrimüslim halktan yetiþtirdiði ürün üzerinden alýnýyordu. Cizye ise devletin korumasý karþýlýðýnda askerlik çaðýndaki gayrimüslim halkýn erkeklerinden alýnan bir vergiydi. Çocuklar- dan, kadýnlardan, ihtiyarlardan ve din adamlarýndan bu vergi alýnmazdý. Ýktisadi teþkilatlanmanýn da temeli olan ikta sistemiyle zirai vergiler hazineye girmeden sipahilerin maaþlarýný karþýlýyordu. Vergiye esas olan toprak birimine çift-i avâmil deniyordu. Çift baþýna yýllýk vergi 1 dinardý. XII. yüzyýlda bu tür vergiler Anadolu da nakden toplanýyordu. Ayrýca baðlý devlet ve beyliklerin ödediði vergiler, kervanlar, çeþitli iþ kollarý, tüccarlar ve pazarlardan (bac) alýnan vergiler devletin önemli gelir kaynaklarýný oluþturuyordu. Yol, köprü yapýmý ve bakýmý veya herhangi bir sosyal hizmetle meþgul olan köylerden bazý vergiler alýnmazdý. Türk-Ýslam devletlerinde vergi sistemine iliþkin bu uygulamalar daha sonra Osmanlý Devleti Döneminde daha da geliþtirilerek uygulanmaya devam etmiþtir.

8 c. Ahilik Aþaðýdaki metne göre ahiliðin kuruluþ amacýný açýklayýnýz Ahi Evran Letaif-i Hikmet adlý kitabýnda ahiliðin kuruluþ felsefesiyle ilgili þöyle demektedir: Allah insaný, medeni tabiatlý yaratmýþtýr. Ýnsanlarýn yemek, içmek, giyinmek, evlenmek, mesken edinmek gibi çok þeylere ihtiyacý vardýr. Hiç kimse kendi baþýna bu ihtiyaçlarý karþýlayamaz. Bu yüzden demircilik, marangozluk, dericilik gibi çeþitli meslekleri yürütmek için çok insan gerekli olduðu gibi bu meslek dallarýnýn gerektirdiði alet ve edevatý imal etmek için de birçok insan gücüne ihtiyaç vardýr. Bu yüzden toplumun ihtiyaç duyduðu ürünlerinin üretimi için lüzumlu olan bütün sanat kollarýnýn yaþatýlmasý þarttýr. Bununla da kalmayýp insanlarýn sonradan doðacak ihtiyaçlarýný karþýlamak için yeni sanat dallarýnýn meydana getirilmesi gerekmektedir. Prof. Dr. Mikail BAYRAM, Türkiye Selçuklularý Döneminde Bilimsel Ortam ve Ahiliðin Doðuþuna Etkisi, Türkler Ansiklopedisi, C 7, s (Derlenmiþtir.). Yandaki metne göre ahilerin hiyerarþisi ve ekonomideki iþlevleri ile ilgili hangi yargýlara ulaþýlabilir? Türk-Ýslam devletlerinde ekonominin diðer bir önemli unsuru da ahilerdi. Þehirlerde kurulan ve gayrimüslimlere kapalý olan meslek birlikleri olan loncalar ahilerce iþletiliyor ve böylece iktisadi faaliyetlerin önemli bir kýsmýnýn Müslüman Türkler tarafýndan yürütülmesi saðlanýyordu. XIV. yüzyýlýn ünlü seyyahlarýndan Ýbn-i Batuta eserinde, Anadolu ya yerleþmiþ Türkmenlerin yaþadýklarý her beldede ahilerin, bekâr ve sanat sahibi gençlerden müteþekkil, birbirleriyle çok sýký bir dayanýþma içinde olan bir tür cemiyet olduðunu, gençlerden her birinin halk içinde gözde bir mesleði icra ettiðini belirtmektedir. Mesleki yeterliliði benimseyen, kaliteli, bol ve ucuz üretimi gerçekleþtiren ahi birlikleri üretim ve daðýtýmýn düzen içinde gerçekleþmesini saðlayarak halký refaha kavuþturmuþ ve Osmanlýlar Döneminde de faaliyetlerini sürdürmüþlerdi. ç. Vakýf Sistemi Ýktisadi refahý toplumun tüm kesimlerine yayma aracý olan vakýflarýn kökeni Türklerde Uygurlara kadar gitmektedir. Çin vakayinamelerinde, Uygur ülkesinde fakirlik olmadýðý ve bir kiþinin maddi sýkýntý içine düþtüðü takdirde toplumun ona yardým ederek muhtaçlýktan kurtardýðý kaydedilmektedir. Ýslam tarihinde Abbasiler Döneminde hukuki bir statüye kavuþan vakýf kurumu Karahanlýlar ve Gazneliler dönemlerinde görülmesine raðmen Büyük Selçuklu Devleti nin kurulmasý ve doðudaki Müslümanlarýn Türk hâkimiyeti altýna girmesiyle hýzla yayýlmýþtýr. Selçuklularýn Ýslam dünyasýnýn liderliðine yönelik siyasetleri, ülkenin her tarafýnda birçok dinî müessesenin açýlmasýna, özellikle vakýflarýn kurulmasýna yol açmýþtýr. Büyük bir mali güce sahip olan Selçuklu sultanlarý, þehzadeleri, devlet adamlarý ve ileri gelen zenginler, vakýf tesisinde birbirleri ile adeta yarýþmýþlardýr. Selçuklulardan sonra diðer Türk-Ýslam devletleri de hâkim olduklarý yerlerde vakýflara önem vermiþlerdir. Vakýflarýn geliþmesinde Ýslam dininin hayrý teþvik etmesinin yanýnda artan gelirlerin lüks ve ihtiþamdan ziyade sosyal refahý yükseltmeye yönelmesi de etkili olmuþtur. Türkiye Selçuklularýnda sosyal ve iktisadi refah XIII. yüzyýl baþlarýnda I. Keykavus ve I. Keykubad zamanlarýnda zirveye ulaþmýþtý. Bu yüzden XIII. yüzyýl Orta Çað Avrupa yazarlarý Türkiye yi efsanevi zenginlikler diyarý olarak göstermiþlerdir. Vakýflarýn iþlevine yönelik afiþ ve slogan çalýþmasý yapýnýz. Türklerde Ekonomi Dericilerle Ýlgili Bir Fermandan Pirlerin taksimi budur ki ahi baba 3 hisse ala, muhalefet olunmaya. Kethüda iki hisse, yýllýk üstatlar ikiþer hisse, yirmi yýllýk üstatlar birer buçuk hisse, 15 yýllýk üstatlar birer hisse alalar ve muhalefet olunmaya Muhammedi çekilip selametle daðýla. Þöyle biline ki üstatlar önünde kalfalar ellerini sallayýp söz ile mücadele ederlerse tekrar þakirdliðe vereler. Kabul etmez ise merdut oluna ve 10 yýllýk kalfa serkeþlik ederse cezalandýrýldýktan sonra suçu affoluna Üstatlar herkes paylarýný dükkânlarýna götüreler. Duyulur ki baþka yerlerden gelen üstatlar derileri toplayýp fukaralara zulmedip ziyade baha ile alýrlarmýþ... Bu durumda Sultan Mahmut Ahi Evran pirimizin þecere-i þerifinde yazýlý olan budur ki kadý efendiler þeriatý icra edeler, þecere-i þerife itimat edeler. Gaflet olunmaya. denilmiþtir. Ergin TANER, Osmanlý Esnafý, Ticari ve Sosyal Hayat, s (Özetlenmiþtir.). Bu dönemde Avrupa da Gild ve Hansa birlikleri ticaret ve ekonomide oldukça etkili olmuþ ve ticaretin daha organizeli yapýlmasýnda ve geliþmesinde büyük rol oynamýþtýr. Bunlar iktisadi birlikler olduðu kadar dinî birliklerdi. Zira kilisenin gücü nedeniyle birlikler bütün kadrosuyla dinî tören ve merasime katýlýyorlardý. Vakýflarla ilgili hazýrlanmýþ bir afiþ 139

9 C. XI - XIII. YÜZYILLARDA ANADOLU DA EKONOMÝK HAYAT Bir ülkede iç ve dýþ ticaretin geliþtirilmesi için neler yapýlmalýdýr? Aþaðýdaki haritaya göre Türkiye Selçuklularýnýn izlediði ticari politikalar hakkýnda neler söylenebilir? K A R A D E N Ý Z Sinop Taþköprü Kastamonu Vezirköprü Samsun Trabzon E G E D E N Ý Z Ý Türkiye Selçuklularý Döneminde ticaret yollarý ve kervansaraylar 140 Foça Ýstanbul MARMARA DENÝZÝ Muradiye Uþak Manisa Karaoðlanlý Menemen Salihli Ýzmir Sardes Alaþehir Torbalý Sarýgül Buldan Pamukkale Selçuk Efes Denizli Honaz Kütahya Ýznik Altýntaþ Dinar Ýzmit Seyitgazi Eskiþehir Afyon Þuhut Sandýklý Çay Akþehir Tefenni Burdur Korkuteli Gelendost Eðridir Isparta Perge Belkýs Beyþehir Antalya Side Manavgat Seydiþehir Cihanbeyli Kadýnhaný Alanya Ankara Kulu Hatunsaray Elmadað Osmancýk Havza Tosya Gümüþhacýköy Suluova Amasya Çankýrý Turhal Tuz Gölü Aksaray Sultanhan Obruk Kýrýkkale Keskin Kaman Kýrþehir Karaman Mut Silfke A K D E N Ý Z Yozgat Yerköy Hacýbektaþ Tokat Niksar Hafik Coðrafi konumu itibarýyla çok eski devirlerden beri tarým, ticaret, sanayi vb. alanlarda önemli bir merkez olan Anadolu, bu özelliðini Türkiye Selçuklularý Döneminde de devam ettirmiþtir. Ýklim þartlarý ve topraklarýn elveriþli olmasý, ikta sisteminin uygulanmasý ile tarýmsal alanda büyük artýþ saðlanmýþtýr. Ahiler tarafýndan teþkilatlandýrýlan sanayi, zirai ve hayvani ürünleri deðerlendirip madenleri iþleyerek ticari faaliyetleri desteklemiþtir. Türkiye Selçuklu sultanlarý Karadeniz ve Akdeniz limanlarýný fethetmiþ, buralara Türk tüccar ve sermayedarlarýný naklederek ithalat ve ihracat müesseseleri kurmuþtur. Latinlerle ticaret anlaþmalarý imzalamýþ ve çok düþük gümrük tarifesi uygulamýþlardýr. Ayrýca saldýrýya uðrayan tüccarýn zararlarýný hazineden tazmin eden uygulamanýn, bir nevi devlet sigortasý nýn gerçekleþtirilmesi dünya ticaret tarihi bakýmýndan da çok önemlidir. Bu tedbirlerin yanýnda Anadolu nun kervan yollarý üzerinde inþa edilen kervansaraylarda yolcular, hayvanlarý ile birlikte 3 gün ücretsiz kalýyor, yemek yeme imkânýna sahip bulunuyor, hastalar tedavi ediliyor ve fakir yolculara ayakkabý dâhi veriliyordu. Büyük kervansaraylarda hastahane, mescid, tabib ve ilaç bulundurulmasý MOÐOLLAR ANADOLU DA Kösedað Savaþý ndan sonra Moðol Komutaný Baycu Noyan, Selçuklularla barýþ þartlarý hakkýnda görüþmeye baþladý ve Selçuklu ülkesinden ordunun noyanlarýna ne kadar gelir gelir? diye sorunca Selçuklu veziri toplantýdan çýkarak kadý ile yalnýz görüþtü. Hizmette görevli kimselerle görüþ alýþ veriþinde bulundu. Birbirleriyle konuþup anlaþarak Ýlhanlýlara verilecek miktarý belirlediler. Elbiseden, altýndan, attan, deveden, kýsraktan, sýðýrdan ve koyundan verilecek þeyleri ayrýntýlý olarak kaleme alýp Noyan a gönderdiler Liste Baycu Noyan ýn isteðine uygun hâle getirilerek noyanlarýn huzurunda barýþýn temelleri atýldý Ereðli Ürgüp Nevþehir Niðde Bor Sorgun Artova Kayseri Develi Yýldýzeli Þarkýþla Pýnarbaþý Antakya Ýbn-i Bibi, Selçukname, s. 78 (Özetlenmiþtir.). Sivas Kangal Suþehri Zara Divriði Hekimhan Darende Gökpýnar Levent Maraþ Elbistan Pazarcýk Gaziantep Malatya Doðanþehir Besni Araban Torul Arapkir Adýyaman Suruç Urfa Elazýð Gümüþhane Erzincan Siverek Akçakale Ergani Viranþehir Bayburt km Aþkale Ilýca Pasinler Diyarbakýr Erzurum Karaköy Silvan Batman Van Gölü da Selçuklularýn ulaþtýðý seviyeyi göstermektedir. Sultanlar ve vezirler tarafýndan yapýlan kervansaraylarda, zengin-fakir, hür-köle, Müslüman- Hristiyan farký gözetilmeden bütün yolcularýn eþit muameleye tabi tutulacaðý vakfiyelerde belirtilmiþtir. Bütün bu uygulamalar Anadolu nun iktisadi açýdan son derece geliþmesini saðlamýþtýr. Yandaki metinden hareketle Moðollarýn egemenliðindeki Anadolu nun iktisadi durumuyla ilgili hangi yargýlara ulaþýlabilir? Bitlis Patnos Malazgirt Bulanýk Ahlat Kotum Eleþkirt Kaðýzman Aðrý Murat Erçiþ Van Gevaþ Cennetabat Iðdýr Doðubeyazýt Çaldýran Türkiye Selçuklularý Bizans Ýmparatorluðu Rum Ýmparatorluðu Kervansaray Liman

10 Selçuklularýn Kösedað Savaþý ndan sonra Anadolu da zayýflamasýyla mevcut durum deðiþmeye baþlamýþtýr. Ýktisadi refah Moðollar devrinde bir süre daha devam etmiþtir tan sonra Moðollara karþý baþlayan aralýksýz isyanlar, uç beylerinin itaat etmemeleri, Anadolu da artýk her türlü huzurun sona erdiðini göstermekte idi. Selçuklu hükûmetinin, Moðollara taahhüt ettiði vergileri verememeleri, paranýn deðerinde yaþanan düþüþler, Ýlhanlý hazinesinden alýnan borçlar iktisadi düzenin bozulmuþ olduðunu göstermektedir. Yine bu dönemde Moðollara karþý baþlayan çarpýþmalar, bölge devletleri arasýndaki savaþlar toprak düzeninin bozulmasýna, dýþ ticaretin zayýflamasýna ve Anadolu nun iktisadi yönden gerilemesine neden olmuþtur. Tarlalarýn ekilememesi ve ekinlerin göçebeler yahut savaþan taraflarca hasara uðratýlmasý köylünün ekim gücünü azaltmýþtýr. Ayrýca sýk görülen kuraklýk ve çekirge afeti memlekette çok aðýr bir açlýk ve sefalete yol açmýþtý. Bu dönemde ziraat, sanayi, ticaret ve transit yollarýnýn eski önemlerini kaybetmeleri bakýmýndan Türkiye ciddi bir buhran geçirmiþ, fakat uçlarda baþlayan yeni fetih hareketleri memleketin iktisadi hayatýna tekrar bir canlýlýk getirmiþtir. Kösedað Savaþý ndan sonra Anadolu da kurulan beylikler kýsmen de olsa ekonomiyi canlandýrmýþlardýr. Hâkim olduklarý bölgelerde siyasi istikrar tarým ve ticaretin geliþmesini saðlamýþtýr. Venedik, Ceneviz, Floransa, Napoli gibi devletler beylikler döneminde de ticari faaliyetlerine devam etmiþler, bu devletlerle ticari anlaþmalar yapýlmýþtýr. Konumu ve kaynaklarýyla bazý beylikler ekonomik açýdan ön plana çýkmýþtýr. Karamanoðullarý kurulduðu bölgedeki geçitlerden; Ramazanoðullarý Çukurova daki tarýmdan, hac ve ticaret yollarýndan; Saruhanoðullarý ve Menteþeoðullarý gibi beylikler sahip olduklarý donanmayla ticaretten; Candaroðullarý da demir ve bakýr madenlerinden önemli ölçüde gelir elde etmiþlerdir. Ekonomi o kadar canlanmýþtý ki bazý Anadolu beylerinin kendilerine ait sikkeleri de mevcuttu. Türkiye Selçuklularý Döneminde, Anadolu ya gelen bir tüccarýn aðzýndan sigorta - kervansaray - liman - ticaret yollarý - enflasyon kelimelerini kullanarak Anadolu da ticari hayatý anlatan bir tavsiye mektubu yazýnýz. Ç. OSMANLI EKONOMÝSÝ Bir ülkenin iktisadi sistemi, o ülke toplumunun hayat tarzý ve toplumsal deðerleriyle yakýndan iliþkilidir. Osmanlý iktisadi anlayýþýnýn oluþmasýnda örfler, Ýslamiyet ve devletin hâkim olduðu coðrafyadaki kültürler vb. unsurlar etkili olmuþtur. Osmanlý Devleti nin kurumlarýnýn oluþmasýnda özellikle geçmiþteki Türk ve Ýslam devletlerinin büyük bir önemi vardýr. Osmanlý Devleti týmar, lonca, ihtisap vb. kurumlarý bu devletlerden miras olarak devralmýþ ve geliþtirmiþtir. Tarihî süreç içinde Osmanlý ekonomisinde klasik dönemde üç ana ilke etkili olmuþtur. Bunlar; iaþecilik, fiskalizm ve gelenekçilikdir. Ýaþecilik: Bu ilkeye göre reayanýn refahýný sürekli kýlmak için öncelikle piyasalarda istenilen kalitede uygun fiyata yeterli miktarda mal bulunmalýdýr. Bu nedenle Osmanlý ekonomisinde üretime büyük önem verilmiþtir. Büyük çapta ve seri üretiminin olmadýðý bir ortamda, küçük iþletmelere dayalý yüksek bir üretim potansiyeline eriþilmiþti. Ýthalat serbestti. Ahiliðin günlük hayattaki hizmet anlayýþý, dayanýþmacý bir toplum oluþturmayý hedef almýþtý. Hayýr amaçlý harcama (infak) arz yönlü toplumu oluþturmanýn maddi yönünü teþkil etmekteydi. Toplum ihtiyaçlarýnýn karþýlanmasýna yönelik bütün bu uygulamalar arz yönlü bir ekonomiyi ortaya çýkardý. Osmanlý çarþýlarýnda iaþe ilkesi gereði halkýn ihtiyacýna yönelik her türlü mal bulunurdu. 141

11 Osmanlý ekonomisinde günlük ihtiyaçlarý karþýlamaya yönelik bir anlayýþ hâkimdi. Gelenekçilik: Bu ilke sosyal ve iktisadi iliþkilerde mevcut dengeleri korumayý ve varolan düzeni bozacak deðiþme eðilimlerini engellemeyi ifade etmektedir. Üretimde küçük bir düþme veya tüketimde küçük bir artýþ, mevcut ulaþým imkânlarýnýn yetersizliði karþýsýnda kolayca kýtlýða dönüþebileceðinden, tüketimi artýracak nitelikteki deðiþme eðilimleri kontrol altýnda tutulurdu. Bu anlayýþ, israf ve lüks tüketime yönelik yasaklamalarýn önemli bir kaynaðýydý. Dengenin korunmasýnda yalnýz tüketimin deðil üretimin de kontrol altýnda tutulmasý gerekiyordu. Devlet, ihtiyaç duyulan miktarda ithalata müsaade ediyordu. Fiskalizm: Hazineye ait gelirleri mümkün olduðu kadar yüksek düzeye çýkarmak ve ulaþtýðý düzeyin altýna inmesini engellemeyi amaçlýyordu. Ýktisadi kararlar alýnýrken devletin bir yandan gelirleri yükseltmesi, diðer yandan harcamalarý kýsmasý olarak özetlenebilen fiskalizm, Osmanlý ekonomi anlayýþýný diðer iki ilke ile birlikte þekillendirmiþti. Saban giren yer, mülk olmaz. sözünden hareketle Osmanlý ekonomisinin tabii kaynaklarý hakkýnda çýkarýmlarda bulununuz. Ýlk dönemlerden itibaren ülke topraklarýnýn hanedana ait ve tarýmýn Osmanlý ekonomisinde en önemli faaliyetlerden biri olmasý devletin topraðý, miri arazi olarak kendi egemenliðinde tutmasýnda etkili olmuþtur. Bu topraklarýn iþletme hakký ise reayaya býrakýlmýþtýr. Devlet, nüfusun ihtiyacýný karþýlamaya yönelik olarak her köylü ailesinin geçimini saðlayacak büyüklükte topraðý kullanmasýna özen göstermiþtir. Tarýmsal teþkilatlanmayý da týmar sistemiyle gerçekleþtirmiþtir. Diðer taraftan insan faktörü tarýmla beraber sanayi, ticaret vb. tüm sektörlerde ekonominin önemli kaynaðýný oluþturmaktadýr. Kuruluþ Döneminden XVII. yüzyýlýn sonlarýna kadar nüfusun giderek çoðalmasý beraberinde ekonomik canlanmayý da getirmiþtir. 1. Klasik Dönemde Ekonomik Yapý Klasik Dönemde Osmanlý Devleti nin mali teþkilatý; merkez maliyesi, týmar ve vakýf sistemleri olmak üzere üç kýsýmda ele alýnabilir. a. Merkez Maliyesi: Gelir ve gider hesaplar ýnýn tutulduðu bu teþkilatýn ba þýnda sadrazama kar þý sorumlu olan ba þ defterdar bulunurdu. Ba þ d efterdar olan Rumeli Defterdarý mali yarg ýnýn ve hazine iþlem- lerinin en üst makam ýydý. Yönetiminde hazinenin çeþitli gelir ve gider hesaplar ýnýn tutulduðu ve koordinasyonun saðlandýðý bürolar vard ý. Rumeli ve Anadolu eyalet- lerinin d ýþýnda kalan dið er eyaletlerde baþ defterdara baðlý taþra defterdarlýklarý kurulmuþtu. Merkezdeki maliye dairelerinde çalýþan memurlar hazineden maaþ almayýp geçimlerini kayýtlar ve tescillerden tahsil ettikleri vergi ve harçlarla saðlarlardý. Bütün devletlerde olduðu gibi Osmanlý maliyesinin en önemli gelir kaynaðý reayadan alýnan vergilerdi. Osmanlý Devleti nde önceki Türk-Ýslam devletlerinde olduðu gibi Ýslam hukukunun uygulanmasýndan dolayý bir taraftan þeri vergiler toplanýrken diðer taraftan geleneklere dayanýlarak konmuþ olan örfi vergiler toplanmaya devam etmiþtir. 142

12 Osmanlý Devleti nin Farklý Dönemlerinde Tahsil Edilen Bazý Þeri ve Örfi Vergiler Verginin adý Verginin mükellefi, konusu Aðýl, aðnam vergisi Aðýl, sipahinin arazisine yaptýðý aðýl için, aðnam ise koyun ve keçi üzerinden alýnýrdý. Geçit vergisi Ýstanbul dýþýndaki yerlerde sürülerin geçitlerden geçiþi veya Ýstanbul a sevki nedeniyle sürü sahibinden, hayvan baþýna alýnýrdý. Miktarý bölgeye göre deðiþirdi. Otlak, yaylak vergileri Dýþarýdan gelip dirlik topraklarýnda koyun ve diðer hayvanlarýn otlatýlmasý üzerine alýnýrdý. Öþür vergisi Dönüm vergisi Reayadan sipahilere tahsis edilmiþ olan topraklarda bulunanlardan, ekip biçtikleri yerlerin dönümüne göre yýllýk olarak alýnan vergilerdi. Çift hane vergisi Müslüman reayadan, bir çift öküzün iþleyebileceði büyüklükteki çiftlik karþýlýðýnda alýnýyordu. Çift bozan vergisi Çiftçi olup da arazisini býrakarak baþka iþlerle uðraþan kimselerden alýnýrdý. Tapu vergisi Üzerine bina, harman vb. yapýlan mirî arazinin ziraattan alýkoyulmasý nedeniyle alýnýrdý. Ýhtisâb vergisi Þehir ve kasabalarýn pazar ve panayýr yerlerinde alýnýrdý. Cizye vergisi Ýltizam vergisi Devlete ait bazý gelirleri tahsil etme yetkisinin verilmesi karþýlýðýnda alýnan bedeldi. Maden, gümrük vergileri Harac vergisi Ýmdadiyye-i seferiyye vergisi Hane reislerinden savaþ harcamalarýný karþýlamak için tahsil edilirdi. Ýmdadiyye-i hazariyye vergisi Hane reislerinden savaþ olmayan zamanlarda ihtiyaç doðmasý hâlinde personel ücretleri vb. için alýnýrdý. Ýâne-i cihâdiyye vergisi Hane reislerinden savaþa yardým için alýnýrdý. Derbend resmi vergisi Tüccarlardan geçtiði kapýlarda, geçitlerde vb. yerlerde bulundurulan bekçilerin ücretleriyle, han ve köprülerin yaptýrýlmasý, korunmasý masraflarýna karþýlýk alýnýrdý. Kürekçi bedeli vergisi Hane reislerinden gemilerde kürek çeken ve yelken açýp toplayanlarýn ücretlerinin ödenmesi için tahsil edilirdi. Ýzn-i sefine vergisi Yabancý tüccarlardan Karadeniz ve Akdeniz boðazlarýndan geçen tüccar gemilerine verilen izinlere karþýlýk alýnýrdý. Avarýz vergisi Ýlk önce savaþ daha sonra sel, yangýn gibi devletin paraya ihtiyaç duyduðu durumlarda sýkça toplandý. Prof. Dr. Can AKTAN vd., Osmanlý Vergi Sistemi ve Anayasal Ýktisat Perspektifinden Bir Deðerlendirme adlý makalesinden, s (Özetlenmiþtir.). Þeri Vergiler Örfi Vergiler Aþaðýdaki tabloda tanýmý verilmeyen vergilerin karþýlarýna tanýmlarýný yazýnýz. b. Týmar Sistemi Yandaki metne göre týmar sisteminin Osmanlý ekonomisindeki iþlevini ve konumunu deðerlendiriniz Bütün ekonomilerde olduðu gibi Osmanlý ekonomisinde de tarým en önemli faaliyetlerden biri olmuþ, ülke topraklarý da týmar sistemiyle teþkilatlandýrýlmýþtý. Osmanlý mali siteminde týmar; bir kýsým asker ve memurlara geçim, hizmet veya masraflarýna karþýlýk belirli bölgelerin vergi kaynaklarýnýn tahsis edilmesidir. Geçmiþ Ýslam devletlerinden özellikle Selçuklulardaki ikta sisteminin geliþtirilmesiyle oluþturulan bu sistemde vergiler o dönemde para ekonomisinin geliþmemesi nedeniyle ayni olarak toplanmýþtýr. Topraklar dirlik adý altýnda gelirine göre üç kýsma ayrýlýrdý: Yýllýk geliri akçeden fazla bölgelere has, akçe gelirli bölgelere zeamet, akçeye kadar olan topraklara týmar ismi verilmiþtir. Týmar, sipahi denen eyalet askerlerine tahsis edilirdi. Týmar topraklarýnýn devlet mülkü olmasýndan dolayý miras býrakýlmasý, vakfedilmesi ve baðýþlanmasý yasaktý. Toprak, sipahinin ve köylünün elinden keyfi olarak alýnamazdý. Buna karþýlýk sipahilerin merkezî otorite aleyhine toprak kazanmasýna izin verilmezdi. Sipahi-reaya iliþkileri kanunla düzenlenmiþti. Sipahi ve diðer dirlik sahipleri týmar sisteminin sürekliliðini saðlamakla yükümlüydü. Köyde oturan sipahiler reayanýn topraðýnda güvenle çalýþmasýný saðlamakla yükümlü olup elde edilecek vergi gelirlerini toplamakla mükellefti. Reayasý kaçan sipahi, gelirini kaybederdi. Bu nedenle reayanýn topraðý terk etmesi yasaktý. Sipahi kadýnýn emri gereðince kaçak köylüyü on beþ yýl içinde topraða dönmeye zorlayabilirdi. Köylü kentte iþ edinmiþse sipahiye çiftbozan vergisini ödemesi gerekiyordu. Türklerde Ekonomi TIMAR GELÝRLERÝ bütçesine göre akçe olan devlet gelirlerinin % 37 si irili ufaklý kýlýçtaki týmar sahibinin tasarrufunda idi. Bu týmarlardan cebelü denilen silahlý ve zýrhlý askerlerle bin kiþilik bir eyaletler ordusu teþkil edilmiþtir. Ayný dönemde kapý kulu ocaklarýnýn mevcudu ise 27 bin civarýnda idi. XVII. yüzyýlýn sonlarýnda ise devletin nakdi gelirleri 600 milyon akçeden fazlaydý. Týmar gelirleri toplam gelirlerin % 40 ýna yaklaþýyordu. Prof. Dr. Ahmet TABAKOÐLU, Gerileme Dönemine Girerken Osmanlý Maliyesi, s (Özetlenmiþtir.). 143

13 VAKIFLAR Ýstanbul da Fatih Külliyesi yýllýk 1,5 milyon akçe gelire sahipti ve gelirin taksimatý þöyleydi: Maaþlar için , darülacezenin yiyecek gideri için , hastane masraflarý için , tamirat giderleri için akçe ayrýlmýþ idi. Prof. Dr. Halil ÝNALCIK, Ýstanbul: Bir Ýslam Þehri, Ýslam Tetkikleri Dergisi, C 9, s (Derlenmiþtir.). Fatih Külliyesi 144 Köylü topraðýný bir baþkasýna devretmek isterse sipahi yeni durumu onaylar ve topraðýn yeni sahibine tapusunu verirdi. Sipahiler reaya üzerinde egemenlik hakkýna sahip deðildi. Suç teþkil eden bir olay sonucunda ceza verme yetkisi kadýya aitti. Kurallarý ihlal eden sipahinin týmarý elinden alýnýrdý. Köylünün de sipahiye karþý yükümlülükleri vardý. Köyde sipahinin evini, ambarýný yapmak, sipahinin ambardaki mahsulünü bir günlük mesafeye kadar olan pazarlara taþýmak, onun çayýrýný biçmek köylünün görevleri arasýndaydý. c. Vakýf Sistemi Yandaki metne göre vakýflarýn Osmanlý ekonomisindeki iþlevini ve konumunu deðerlendiriniz. Türk-Ýslam devletlerinde olduðu gibi Osmanlýlarda da servet ve mülkiyetin toplumun tüm katmanlarýna mümkün olduðunca eþit yayýlmasý ve halkýn temel ihtiyaçlarýnýn karþýlanmasýna büyük önem verilirdi. Bunu gerçekleþtirmek için özellikle vakýflar, sosyal refahý arttýrmaya yönelik bir çok yatýrým yapmýþlardý. Vakýflar sayesinde hayýr amaçlý kurumlar finanse edilip yüzyýllarca korunabilmiþ; mahalleler maddi sýkýntýya düþtüðünde desteklenmiþ; arazilerin aþýrý parçalanmasý önlenmiþ; yaþlýlýk ve maluliyet maaþlarý verilmiþ; lonca ya da mahalle üyeleri için basit de olsa sigorta güvencesi saðlanmýþ hatta þehir duvarlarý ve kaleler inþa edilerek savunma çabalarýna dahi katkýda bulunulmuþtur. Vakýflar bu faaliyetleri karþýlýðýnda vergi vermemiþlerdir. Faaliyetlerini gerçekleþtirmek için vakýflar, nakit para baðýþlanmasý, kira getiren bir gayrimenkulun baðýþlanmasý, baðýþlanan herhangi bir varlýðýn satýlarak nakite dönüþtürülmesi, vakfedilmiþ arazinin ekilmesi gibi farklý yollardan gelir elde etmekteydiler. Vakýflar ekonomide düzenli ve muazzam bir para akýþýnýn gerçekleþmesini saðlamaktaydý de Osmanlý Devleti nin vergi gelirleri toplamý 537 milyon 927 bin akçe kadardýr. Merkezde toplanan bütçe gelirlerinin % 12 kadarýný, vakýf paralarý oluþturmaktadýr. 2. Üretim Yapýsý Osmanlý Devleti iaþe ilkesi gereði ihtiyaç duyulan her türlü malýn karþýlanmasý için tarýmsal ve sýnai üretime büyük önem vermiþtir. Tarýmsal üretim, týmar sistemi çerçevesinde, sýnai üretim de loncalarca gerçekleþtirilirdi. Devlet, üretimde devamlýlýðý saðlamak için zirai topraklarýn mülkiyet hakkýný fertlere býrakmaz, fertler ancak muhafaza görevini üstlenir ve üretim yapardý. Mirî adý verilen bu mülkiyet rejiminde toprak, çiftçilere babadan oðula geçecek þekilde kiralanmýþ sayýlýr, alýmý satýmý devletin sýký kontrolü altýnda tutulur, vakfedilmesine ve baðýþlanmasýna müsaade edilmezdi. Çiftçilerin zirai üretimi düþürmeye sebep olacak þekilde þehirlere ya da baþka bölgelere göç etmelerine izin verilmezdi. Zirai üretimden gelen gýda maddeleri ile ham maddeleri kaza merkezinde satýn almak, iþlemek ve satmak, kasaba esnafýnýn tekelindeydi. Devlet üretim ve tüketim arasýndaki dengeyi korumaya önem verirdi. Üretimin hedefi, yurt içi ihtiyaçlarýnýn karþýlanmasýydý. Yurt içi ihtiyaçlarýnýn tümü karþýlandýktan sonra kalan mal varsa onun ihraç edilmesine de müsaade edilirdi. Osmanlý iktisadi sisteminin diðer özelliði de eþitlikçi eðilimin hâkim bulunmasýydý. Ziraat, madencilik, sanayi, ticaret ve esnaflýkta kaynaklarýn bölüþümünde büyük farklýlaþmalarýn oluþmamasý esastý. Bütün bu sektörlerde, üretim faktörlerinin mümkün olduðu kadar eþitliðe yakýn bir daðýlým içinde kalmasý amaçlanýrdý. Ö rneðin ekonominin hâkim sektörü ziraatte, topraðýn üretici köylü aileleri arasýnda eþite yakýn oranlarda bölüþtürülmüþ olduðu XV ve XVI. yüzyýla ait tahrir defterlerinden öðrenilmektedir.

14 Nahcivan Bakü Kerkük Türklerde Ekonomi L E H Ý S T A N A V U S T U R Y A R U S Y A U K R A Y N A H A Z A R D E N Ý Z Ý Erdel Besarabya Boðdan Bosna Hersek M A C A R Ý S T A N Belgrad SIRBÝSTAN Girit Eflak Aydýn A K D E N Ý Z K A R A D E N Ý Z Ýstanbul Ýzmit Kastamonu Kýbrýs Gümüþhacýköy Tokat Trabzon Elazýð Erzincan Kiðý Bitlis Van Ergani Tebriz Ý R A N Milas Baðdat A R A B Ý S T A N Þam Bingazi T R A B L U S G A R P M I S I R Km Kahire Yukarýdaki haritada Klasik Dönemde Osmanlý ekonomisine iliþkin verilerin bir kýsmý yer almaktadýr. D iðer v erileri de araþtýrarak haritaya siz yerleþtiriniz. T U N U S Sebze ve meyvecilik Dokumacýlýk Hayvancýlýk Bakýr Dericilik Kurþun Altýn Tahýl Demir Gümüþ Barut Halýcýlýk Sol Kol Liman Orta Kol Sað Kol Deniz Yollarý Topçuluk OSMANLI DEVLETÝ NDE EKONOMÝ Ýpek Yolu Manisa Ýzmir Uþak Bilecik Antalya Ankara Konya Alanya K I R I M H A N L I Ð I Sinop Kayseri Adana Sivas Halep Urfa K A F K A S Y A Kars Uzunköprü Bursa Kütahya Bolu K I R I M BULGARÝSTAN Gümüþhane Erzurum YUNANÝSTAN Malatya Diyarbakýr S U R Ý Y E Ticaret yollarý C E Z A Y Ý R 145

15 Fýrýncýlarýn þenlikte piþirdikleri ekmeklerin sergilendiðini gösteren bir minyatür Çiftbozan Kanunnamesi nden Bir kimse üzerine kayýtlý topraðý ziraat edebilecekken bozup terk edip yeri boz kalsa o yerden sipahisine bir pay ve vergi hâsýl olsa onun gibilerden resm-i çift ve boz behre talep olunur... Ve þunlar ki fakirliðe düþüp ve doðal afetlere uðrayýp çifti bozulmuþ olanlardan resm-i çift ve boz behre talep olunmaya, hemen resm-i bennâk ve ýrgâdiyye alýna. Bunlar üç yýl geçtiði hâlde, ziraat yapamýyorsa týmar sahibi o yeri kime dilerse verip ziraat ettirebilir. Prof. Dr. Ahmet AKGÜNDÜZ, Osmanlý Kanunnameleri, C 5, s. 445 (Düzenlenmiþtir.) tarihli fýrýncýlar esnafýyla ilgili bir fermanda þöyle denilmektedir:... Ekmekçilerin iþlediði ekmeklerin çöreklerin yanýðý olmaya, gözlenip eksik ölçü ve dirhemine bir akçe cerime alýna. Çörek, ekmeðin yarýsý kadar iþlene ve bir muduna (400 gr kadar) bir vakýyye (40 gr) yað koyalar ve deðirmenciler deðirmende tavuk b e s l e y i p h a l k ý n u n u n a v e buðdayýna zarar etmeyeler. Ve kimsenin buðdayýný deðiþtirmeyeler ve deðirmeni baþýboþ býrakmayalar ve yabana gitmeyeler ve taþlarýný vakit geldikçe düzelteler ve haklarýndan artýk tereke almayalar. Taner ERGÝN, Osmanlý Esnafý, s a. Zirai Üretim Önceki bilgilerinizden ve yandaki metinden faydalanarak devletin tarýmsal üretime yönelik aldýðý tedbirleri belirtiniz. Osmanlý ekonomisinde zirai faaliyetlerin ve topraðýn hukuki çerçevesi týmar sistemiyle belirlenmiþtir. Ülke topraklarý ihtiyacý karþýlayacak bir tarým kapasitesine sahipti. Hububat üretimi önemliydi. Bunun dýþýnda þehirlerin çevresinde baðcýlýk, bahçecilik ve sebzecilik yapýlmaktaydý. Tarým için suni sulama sistemleri geliþtirilmiþ, sudan faydalanma durumu kurallara baðlanmýþtý. Sulamayý kendi imkânlarýyla saðlayan çiftçiler veya bahçeciler yarý öþür (% 5) vergi ödüyorlardý. Devlet, zirai ürün arzýný yüksek tutmak ve fiyat istikrarýný sürdürmek için zaman zaman ihraç yasaklarý koymuþ ve stok politikasý izlemiþtir. Konargöçerlerin esas geçim kaynaðý mera hayvancýlýðý idi. Koyun ve keçiden baþka sýðýr, manda, at, katýr gibi hayvanlar da besleniyordu. Ayrýca çiftlik hayvancýlýðý da önemliydi. Ulaþým için deve, at, katýr, eþek gibi hayvanlara da talep artmýþtý. Ordunun et ihtiyacý, Ýstanbul, Bursa ve Edirne gibi büyük þehirlerin et tüketiminin fazla oluþu, dericilik ve dokuma sanayilerinin geliþmiþ olmasý, canlý hayvan ve hayvan ürünleri satýþý hayvancýlýðý kârlý kýlýyordu. XVI ve XVII. yüzyýllarda çýkan Celali ayaklanmalarý, savaþlar vb. nedenler köylülerin topraklarýný terk etmelerine ve týmar sisteminin bozulmasýna sonuçta üretimin düþmesine neden oldu. XVII ve XVIII. yüzyýllarda çiftlikler ve büyük üreticiler ortaya çýkmasýna raðmen hâkim üretim tipi küçük zirai iþletmecilikti. b. Sýnai Üretim Yandaki metni inceleyiniz. Günümüzde benzer nitelikteki düzenlemelere örnekler veriniz. Belgeyi kalite, üretim, fiyat standartlarý açýsýndan deðerlendirerek loncalarýn sanayi üretimi üzerindeki etkilerini belirtiniz. Osmanlý Devleti nde sanayi küçük iþletmelerden oluþmuþ olup lonca adý verilen esnaf teþkilatýnýn elindeydi. Seçuklular Dönemindeki ahiler, Osmanlýlarda Kuruluþ Dönemi sonlarýndan itibaren askerî ve siyasi özelliklerini kaybederek esnaf teþkilatýna dönüþmüþ, geleneklerini ve eðitimlerini bu alanda devam ettirmiþlerdir. Bu süreç sonunda ekonominin geliþmesiyle kentlerde çarþýlarýn her köþesinde bir lonca oluþmuþ, her loncada da ayný mesleðe mensup esnaf bir araya gelmiþti. Kentler büyüdükçe iþ bölümü ve uzmanlaþma da derinleþmiþ, lonca sayýsý artmýþtý. Loncalar bir beldede üretilen malýn miktarý, kalitesi ve fiyatýnýn belirlenmesinde söz sahibiydi. Sanayi sistemi; deri iþlemeciliði, ipekli ve yünlü dokumacýlýkta olduðu gibi hayvancýlýk, pamuklu dokumacýlýk ve tarýmla yakýn iliþki hâlindeydi. Gemi inþa sanayisi ise devletin bizzat organize edip iþlettiði büyük sanayiye örnek olarak verilebilir. 146

16 Avrupa da daha yüksek fiyat verilmesi Osmanlý sanayi ham maddelerinin de Batý ya taþýnmasýna yol açýyordu. Devlet ticaret serbestisini benimsemesine karþýlýk ülke için büyük önem taþýyan buðday, tuz gibi gýda maddeleri; deri, pamuk ve pamuk ipliði gibi sanayi ham ve yarý mamul maddeleri ile silah, top, gülle, barut gibi savunma araçlarýnýn ihracýný yasaklýyordu. Fakat Batý, yine fiyat farkýndan yararlanarak ihtiyaç duyduðu ham maddeyi kaçak olarak Osmanlý ülkesinden edinebiliyordu. Tarým ve Hayvancýlýða Dayanan Sanayiler Bu alanda önemli bir dal olan dokuma sanayii, lifli bitkileri (keten, kenevir, pamuk vb.) ham madde olarak kullananlar, yünlü kumaþ üretenler ve ipekli dokumacýlar olmak üzere üç kýsýmda ele alýnabilir. Birinci tür lifli bitkilere dayalý üretim Anadolu nun her tarafýnda yaygýndý. Batý, Orta ve Güneydoðu Anadolu nun ve Suriye nin pamuklu dokumalarý oldukça tanýnmýþtý. Ege, Ýstanbul ve Kastamonu çevresinde geliþmiþ bir keten dokuma sanayii vardý. Bursa ve Bilecik ipekli dokuma ve kadife merkeziydi. Ayrýca Bursa alacasý, peþtemal, nefti, mavi bez, çeþitli renklerde kadifeler, kutni denen pamuklu-ipekli kumaþ Bursa nýn ünlü kumaþlarý arasýndaydý. Yine Bursa da altýn (sýrma) ve gümüþ telli (sim) kumaþlar dokunmaktaydý. Ýstanbul da dýþ pazarlar için de üretim yapan kaliteli basma imalathaneleri bulunuyordu. Fener Tahta Minare de iltizamla iþletilen bir çuha fabrikasý vardý. Burada 1720 den sonra kalýn ipekli kumaþ da dokunmuþtur. Ýstanbul da XVIII. yüzyýlda üstün kaliteli ipekli dokuma sanayii geliþmiþti. Deri sanayii Ýstanbul, Edirne, Kayseri, Ankara, Bursa, Konya gibi þehirlerde önemli bir yere sahipti. Ýstanbul ve Edirne de belli kalite ve standartlara uygun olarak üretimde bulunan kürkçü esnafýnýn faal olduðu bilinmektedir. Halýcýlýk, Türk tarihinin ilk dönemlerinden beri önemli bir üretim alanýydý. Bu dönemde Uþak, Gördes, Kula, Milas, Ladik (Denizli) halýcýlýðý meþhurdur. Buralarda dokunan halýlar Avrupa da büyük talep görmüþtür. Ankara ile çevresinde dokunan yünlü dokumaya (sof), büyük bir iç ve dýþ talep vardý. XVIII. yüzyýlda Ankara civarýnda tiftik sofu üretimi devam etmiþ ve Osmanlý Devleti nde halý dokumacýlýðý önemli dýþarýda da yüksek talep görmüþtü. Selanik te de çuha ve keçe üretilmekteydi. zanaatlardandý. Dericilik ve dokuma sanayiindeki geliþme, boyacýlýðýn da geliþmesini saðlamýþtý. Hatta Avrupa nýn lüks kumaþlarý Bursa ve diðer þehirlerdeki boyahanelerde boyanýyordu. XVI. yüzyýl sonlarýndaki uzun savaþlar ve Celali isyanlarý tarýmla beraber sanayii de olumsuz etkilemiþtir. Birçok sermaye sahibi ve kalifiye elemanýn Ýran ile yapýlan savaþlarda ölmesi Bursa da bazý atölyelerdeki tezgah sayýsýnýn azalmasýna bazý atölyelerin ise tamamen ortadan kalkmasýna yol açmýþtý. Ayrýca bu yüzyýlýn ikinci yarýsýnda (1563 te olduðu gibi) Batý nýn yüksek ham madde talebi bazen Osmanlý Devleti nin güvenliðini tehlikeye düþürebiliyor, iç üretimdeki yetersizliði artýrýyor ve yerli sanayii darboðaza itiyordu. Böyle durumlarda ham madde (tiftik ve sof ipliði vb.) ihracatý yasaklanýyordu. Osmanlý ekonomisi XVIII. yüzyýlýn ikinci yarýsýna kadar Batý nýn fabrika üretimine karþý baþarýyla direnmiþtir. Pahalý fakat kaliteli olan Osmanlý mallarý ucuz fakat kalitesiz olan Avrupa mallarýna, özellikle yelken bezi gibi stratejik ürünlerde, Avrupa da bile tercih edilmiþtir. XIX. yüzyýldan itibaren Avrupa mallarýnýn Osmanlý pazarýnda raðbet görmesi Osmanlý sanayisinin çökmesine neden olmuþtur. Jean-Leon Gerôme Halý Tüccarlarý 147

17 Madencilik ve Maden Sanayii Yandaki metinden hareketle Osmanlý Devleti nin madencilik politikasý ile ilgili hangi çýkarýmlarda bulunulabilir? Günümüzdeki madenlerden hangileri stratejik açýdan önemlidir? Nedenini belirtiniz. Osmanlýlar madenî para sisteminin gereklerine ve II. Mehmet Dönemine ait (1455) Novoberdo savunma sanayinin ihtiyaçlarýna göre maden Maden Yasaknamesi nden... iþletmeciliðini geliþtirmiþlerdir. Maden iþlemeciliði tarým aletleri, ev gereçleri ve savaþ malzemeleri üzerine yoðunlaþmýþtý. Savaþ ihtiyaçlarýnýn baskýsý yeni iþletmelerin açýlmasýný zorunlu kýlmýþtý. Bu nedenle gülle döküm fabrikalarý açýlmýþ ve savaþ gemisi yapýmý yoðun bir tempoda sürdürülmüþtür. Emrimdeki Hasan ý Novoberdo Madenlerini iþletmeye gönderdim ve buyurdum ki: 1. Varýp madenleri ve bütün ürünleri koruyup gözete. Çarhlarý, kuyularý iþlete. Emrim gereðince çalýþmayýp avare gezen kuyucularý ve çarhçýlarý çalýþtýrýp kuyularý iþlettire. Ýþletmeyenlerin hakkýndan gele. 2. Madenlere ve iþçilerine benim memurlarýmdan ve adamlarýmdan baþka kimse karýþmaya. Hasan kulum her kim karýþacak olursa onlarý dururup hakkýndan gele. 3. Ve buyurdum ki ilan verip kuyucu, çarhçý ve madencilerinden uygun olan bu iþten anlayanlarý getirtip madenleri iþlete. Osmanlý esnafýndan bir görünüm 148 Türklerde Ekonomi Prof. Dr. Þevket PAMUK, Osmanlý Ýktisadi Kurumlarý, s. 55 (Sadeleþtirilmiþtir.). XVII. yüzyýlýn sonlarýnda yeni para politikasýnýn bir uzantýsý olarak Rumeli ve özellikle Anadolu da kapanmýþ maden ocaklarý yeniden iþletmeye açýlmýþ veya yenileri kurulmaya baþlanmýþtýr. XVII. yüzyýlýn sonlarýndan itibaren Batý teknik açýdan Osmanlýlardan daha ileri seviyedeydi. Örneðin teknik açýdan Avrupa toplarý Osmanlý toplarýndan üstündü. Tersanedeki gemi inþa faaliyetlerinde Avrupalý teknisyenler görev almaktaydý. Kalyonlar için gerekli olan kantar (1 kantar=yaklaþýk 56 kg) aðýrlýðýndaki demir, yurt içinde üretimi mümkün olmadýðýndan, Ýngiltere den ithal edilmekteydi. Bir humbaracý ustasýnýn bulduðu yöntemle XVIII. yüzyýl baþýnda tersanede kantarlýk büyük demir kütükleri üretecek bir fabrika kurularak faaliyete geçti. Ancak XVIII. yüzyýlýn sonlarýna doðru iktisadi daralma diðer sektörlerde olduðu gibi madenciliði de olumsuz etkilemiþti. 3. Tüketim Ekonomide üretim kadar tüketim faaliyetleri de önemlidir. Toplumun alýþkanlýklarý, yaþam standartlarý tüketimin özelliklerini belirlemek açýsýndan önem taþýmaktadýr. Osmanlý Devleti nde tüketim alýþkanlýklarý köylerde, kasabalarda ve þehirlerde yaþam þekillerine göre farklýlýk göstermiþtir. Geliri çok olan insanlar tüketime daha fazla yönelmiþlerdir. Þehirlerde yaþayanlarýn tüketim alýþkanlýðý, köylere oranla çok çeþitli ve fazlaydý. Baþkent Ýstanbul, tüketimin en yoðun olduðu yerdi. Kalabalýk nüfusu beslemek için Anadolu dan ve Rumeli den un, et, tahýl gibi temel gýda maddeleri düzenli olarak Ýstanbul a getirilirdi. Tarýma baðlý yaþayan köylerde kendi ürettiklerini tüketme alýþkanlýðý yaygýndý. Osmanlý Devleti nde dýþ ülkelerden gelen lüks mallarýn tüketimi XVII. yüzyýldan itibaren, artmaya baþladý. Bu lüks tüketim üst düzey devlet yöneticileri ile þehir halký arasýnda kabul görürken, halkýn büyük çoðunluðunu oluþturan kýrsal kesime ulaþamadý. Osmanlý Devleti nde ihtiyaç mallarý ve ham maddeler þehirlerdeki kapan adý verilen toptancý hallerine getirilirdi. Burada kapan emini adýný taþýyan görevlilerce eþit olarak satýcýlara ya da imalatçýlara daðýtýlýrdý. Böylece bir malýn üretim safhasýndan satýþ noktalarýna kadar tek elden daðýtýmý saðlanýyor ve aracýsýz olarak tüketiciye ulaþtýrýlarak fiyat artýþý engelleniyordu. Ayrýca bölgedeki arz-talep dengesine göre fazla gelen ürünler ihtiyacý olan diðer eyalet ve sancaklara gönderiliyordu.

18 4. Ticaret ve Ulaþým Sistemi Anadolu nun konumu ve yandaki metinden hareketle Osmanlý Devleti nin hangi nedenlerle ticarete önem verdiðini açýklayýnýz. Osmanlý Devleti de Türkiye Selçuklularý gibi ticarete büyük önem vermiþti. Devlet, güvenli bir piyasa ortamýnýn oluþmasýný, serbest ticaretin, transit ve dýþ ticaretin geliþtirilmesini bir görev bilmiþtir. Bu nedenle ticaretin denetimi ve yol güvenliðinin saðlanmasý devletin sorumluluðu altýndaydý. Ticari faaliyetlerde tekelci eðilimlerin güçlenmesine, üretici ve tüketiciyi zarara uðratacak durumlarýn ortaya çýkmasýna izin verilmezdi. Dýþ ticarette devlet denetimi, dýþarýya altýn ve gümüþ çýkýþýnýn yasaklanmasý ve bunun için yabancý tüccarýn yine mal ile ülkesine dönmesinin saðlanmasý, bazý stratejik mallarýn (pamuk, demir, kurþun, hububat, kalay, çelik, barut vb.) ihracýnýn yasaklanmasý, para darlýðýna neden olduðu için ithal edilen altýn ve gümüþ üzerinden gümrük alýnmamasý þeklinde bir politika izleniyordu. Osmanlý topraklarý, Doðu ve Batý ekonomilerini birbirine baðlayan Ýpek ve Baharat yollarýnýn üzerinde bulunuyordu. Bu yollardan elde edilen gümrük gelirleri devlete önemli bir kaynak saðlýyordu. Bu nedenle Osmanlý devlet adamlarý ticari vergileri artýrmak ve mal kýtlýðý yaþamamak için kapitülasyonlarý vermekte tereddüt etmemiþlerdi. Kapitülasyonlarýn verilmesinin bir baþka nedeni de uluslararasý yeni ticaret yollarýnýn keþfi ile XVI. yüzyýlda okyanuslara kayma eðilimine giren Avrupa transit ticaretini Akdeniz de tutma düþüncesiydi. Çeþitli ülkelerden ve özerk yönetimlerden oluþan Osmanlý Devleti nin merkezî bir devlet olabilmesi ancak saðlýklý bir haberleþme ve ulaþtýrma ile saðlanabilirdi. Devletin ulaþtýrma sistemi su ve kara yollarý olarak iki kýsýmda incelenebilir. a. Deniz ve Nehir Ulaþýmý Anadolu nun coðrafi konumu ve ilk çaðlardan beri transit ticaret bölgesi olmasý deniz ulaþýmýný gerekli kýlýyordu. Selçuklulardan beri Kýrým, Avrupa, Mýsýr ve Suriye limanlarýyla Kuzey ve Güney Anadolu limanlarý arasýnda yoðun bir ticaret vardý. Selçuklular, Aydýnoðullarý ve Menteþeoðullarý gibi beyliklerden denizciliði devralan Osmanlýlar, sýnýrlar geniþledikçe su ve deniz yollarýný da ele geçiriyordu. Osmanlý Devleti Ýstanbul un fethinden sonra denizciliðe daha çok önem verdi. Karadeniz de Azak, Kefe, Akkerman gibi Kuzey Karadeniz limanlarý XV. yüzyýl sonunda fethedildi. Kanuni Sultan Süleyman zamanýnda donanma Kuzey Afrika yý fethedecek ve Akdeniz de hâkimiyet kuracak güce eriþti. Sýnýrlarýnýn en geniþ olduðu dönemlerde Karadeniz, Marmara, Kýzýldeniz Türklerde Ekonomi GÜMRÜK GELÝRLERÝ Ceneviz kayýtlarýna göre, 1475 te Ýstanbul ve Gelibolu gümrük geliri üç yýllýk iltizam karþýlýðý 120 bin Venedik altýnýna (yaklaþýk 6 milyon akçe) varýyordu. Osmanlý arþiv kayýtlarýna göre, birçok limaný içine alan Ýstanbul gümrük bölgesinin 1481 de bölge gümrük geliri üç yýl için akçe hesaplanmýþtýr. Mültezimlerin artýrmalarý sonucu ayný yýl içinde dört yýllýk gelir tahmini (mukataa) dir. Gümrük gelirindeki artýþ bu bölgenin, Osmanlý Döneminde Avrupa ve Akdeniz le baþlýca ticaret limaný olarak son derece geliþmiþ bir Avrupa limaný olduðunun kanýtýdýr. Prof. Dr. Halil ÝNALCIK, Doðu Batý, s XX. yüzyýl baþýnda Ýstanbul Limaný na mal getiren tekneler 149

19 Develer kervan ticaretinin en önemli vasýtalarýndandý. gibi iç denizlerin yaný sýra Akdeniz ve Basra Körfezi nde de büyük ölçüde hâkimiyet saðlandý. XVI. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda Azak Denizi ne açýlan Don Nehri yle Hazar Denizi ne dökülen Volga Nehri nin birleþtirilmesini amaçlayan kanal projesiyle Karadeniz ile Hazar Denizi arasýnda irtibat saðlanacaðý ve dolayýsýyla Osmanlý Devleti nin Türkistan a yönelebileceði düþünülmüþtü. Ýþe baþlandýysa da Kýrým hanlarý bölgedeki etkinliklerinin azalacaðýný düþünerek projenin gerçekleþmesini engellemiþtir. Ticaret yollarý savaþ malzemesi naklinde de kullanýlýyordu. Karadeniz limanlarý (örneðin Trabzon) Ýran da savaþan ordulara Tuna buðdayýnýn veya Macaristan da savaþan ordulara Kýðý (Bingöl) demiri ve top güllesinin ulaþtýrýlmasýnda önemli bir araçtý. Osmanlýlarda nehir ulaþýmýnýn çok önemli olmadýðý söylenebilir. Zira Kuzey Anadolu Bölgesi nin dik ve hýzlý akan dar nehirleri, ulaþtýrmaya elveriþli deðillerdi. Fýrat ve Dicle üzerlerinde sýnýrlý bir ulaþtýrma faaliyetiyle Tuna Nehri nin ulaþtýrma ve nakliyata elveriþliliði bu konuda istisna oluþturmaktadýr. b. Kara Yolu Ulaþýmý Osmanlý ulaþtýrma þebekesi içinde kara ve deniz ulaþýmý bütünleþmiþti. Ýstanbul, Ýzmir, Antalya, Alanya, Sinop ve Trabzon gibi limanlar ayný zamanda kara yollarýnýn bitiminde bulunuyorlardý. Osmanlýlar, Bizans ve Selçuklulardan devraldýklarý yol, kervansaray, köprü gibi bayýndýrlýk tesislerini koruyup geliþtirmiþtir. Ayrýca yeni fethedilen Rumeli de birçok kervansaray, han, köprü, imaret, misafirhane yaptýrýlmýþ ve bunlar da zengin vakýf gelirleriyle finanse edilmiþtir. Ýç ulaþýmda da deve ve tekerlekli araçlar yaygýn olarak kullanýlmýþtýr. Bu durumda taþýma maliyetleri oldukça yüksekti. Osmanlý Devleti geniþ sýnýrlara sahip olduðundan deðiþik ticaret yollarý ülkeden geçmekte olup iþlek bir ulaþým aðý ve þebekesi kurulmuþtu (sayfa 145 teki haritayý inceleyiniz). Yol aðý üzerindeki menziller arasýnda at, katýr ve deve kervanlarýnýn seferler yapmalarýna imkânlar hazýrlanmýþtý. Menzil örgütü ile devlet, resmî haberleþmedeki güven ve hýzý saðlamak için her menzilin çevresindeki köy ve kasabalarý dinlenmiþ ulak hayvaný bulundurmak ve habercileri aðýrlamakla yükümlü kýlmýþtý. Ayrýca buralarda esnaf örgütü kurallarý içinde taþýmacýlýðý meslek edinmiþ Mekkâri taifesi, özel ulaþým ve ticari mal naklini üstlenmiþlerdi. Ulaþým güvenliðinin saðlanmasý için zaviyeler yaptýrýlmýþ, yol, geçit ve köprülerde derviþler istihdam edilmiþtir. Sonralarý bu amaçla derbent teþkilatý oluþturulmuþ, Anadolu da ve Rumeli de binlerce aile, avarýz vergilerinden muaf tutularak bu iþle görevlendirilmiþtir. Osmanlý ekonomisinde tüccarlar niteliklerine göre üç gruba ayrýlmýþtý. Tacir-i mütemekkin yani sermayedarlar, malý ucuz ve bol olduðu dönemde depolayýp fiyatlar arttýðýnda satýp kâr ederdi. 150

20 Tacir-i seffar, bir bölgeden malýn fiyatýnýn yüksek olduðu baþka bir bölgeye mal taþýyarak kâr ederdi. Bir de belli bir yerde mal gönderebileceði güvenilir temsilcileri bulunan ve bu yolla ticaret yapanlar vardý. 5. Para ve Finansman Sistemi Yandaki metne göre Osmanlý Devleti nin madenî para sistemine yönelik aldýðý tedbirleri ve bunun nedenlerinin neler olabileceðini belirtiniz. Günümüz ekonomisinde kullanýlan para sistemi hangisidir? Paranýn deðerini korumak amacýyla hangi tedbirler alýnmaktadýr? Bütün geleneksel ekonomilerde olduðu gibi Osmanlý ekonomisi de madenî para sistemine dayanýyordu. Devlet altýn ve gümüþün eþya olarak kullanýlmasýnýn önüne geçmeyi ve özellikle para olarak kullanýlmasýný amaçlýyordu. Ülkedeki altýn ve gümüþ miktarýnýn deðiþmesi ekonomik dengelerin bozulmasýna yol açýyordu. Bu nedenle ülkeye kýymetli maden giriþi teþvik edilmiþ çýkýþý ise yasaklanmýþtýr. Böylece piyasanýn ihtiyacý olan para finanse edilerek para arzýnýn yeterli seviyede olmasý amaçlanmýþtýr. Maden darlýðý durumunda yandaki tabloda da görüldüðü üzere paranýn içindeki bakýr oraný çoðaltýlarak (kýzýl akçe) veya paranýn kenarlarý kýrpýlarak (taðþiþ) devalüasyon gerçekleþtiriliyordu. Osmanlý Devleti nde paranýn basýldýðý darphaneler üçer senelik dönemler için iltizam yöntemiyle kiraya verilen iþletmelerdi. Para basýlmasý için gerekli olan sikke kalýplarý, mahallî darphanelere Ýstanbul dan gönderilirdi. Ülkede kullanýlan yabancý paralar ve madenler tartýyla alýnýr, karþýlýðýnda yeni basýlan Osmanlý parasý verilirdi. Bu þekilde serbest darp hakkýyla hem darphane hem de hazine sürekli gelir elde ederdi. Osmanlý ülkesinde birçok þehirde (Edirne, Bursa, Urfa, Üsküp vd.) darphane açýlmasýnýn bir sebebi de ulaþtýrma ve nakliyat imkânlarýnýn kýsýtlý olmasýydý. Osmanlýlar XIX. yüzyýla kadar madenî para kullanmýþlardý. Madenden kesilen yassý, yuvarlak parçacýklara sikke; gümüþten kesilen sikkelere akçe; altýndan kesilen sikkelere sikke-i hasene denirdi. Piyasadaki diðer sikkelerin deðerleri akçeye göre belirlenirdi. (Baþlangýçta 1 altýn= 60 akçe idi.). Zamanla içeride ve dýþarýdaki iktisadi þartlarýn deðiþmesiyle akçe deðer kaybettiði için XVIII. yüzyýlda kullanýlmaz hâle geldi. Muhasebe kayýtlarýnda para, günlük yaþamda ise daha çok kuruþ ve altýn kullanýlmaya baþlandý. Tanzimat Döneminde 1839 da çýkarýlan kaime adlý kâðýt para karþýlýðý olmayýp bono olarak düþünülmüþtü.1844 te 20 kuruþ deðerinde mecidiye adýyla yeni para çýkarýldý.100 kuruþ bir Osmanlý lirasý olarak belirlendi ve temel para birimleri kuruþ ve mecidiye oldu. 6. Esnaf Birlikleri Osmanlý iktisadi hayatýnda, geçimini ticaret ve zanaatla saðlamak, bir dükkân açmak gedik denilen bir iþletme iznine tabiydi. Ahi geleneðine göre yetiþen esnaf ve sanatkârlar loncalar hâlinde teþkilatlanmýþtý. Lonca mensuplarý sýký bir hiyerarþi ile loncaya baðlanmýþtý. Gedik sahibi ölünce dükkân veya imalathane o iþin baþýnda bulunmak, çalýþmak þartýyla evladýna kalýrdý. Evladý yok ise veya baba mesleðini terk etmiþ ise o gedik devlete kalmýþ sayýlýr ve lonca tarafýndan, layýk görülen bir kalfaya devrolunurdu. Eski gedik sahibinin mirasçýsýna da iþi terk eden evladýna da dükkânda kalan mallar, alet ve edevatýn deðer bedeli ödenirdi. Her loncanýn reisi olarak bir pir i, güvenlik amiri olarak da bir yiðitbaþý sý vardý; bunlar o lonca mensuplarý tarafýndan seçilir ve hayatlarý boyunca o mevkide kalýrlardý. Her loncanýn hükûmetle olan münasebetini temin eden bir de kâhya, kethüda sý vardý; bunlar memuru olduðu loncanýn idari ve mali iþleriyle ilgilenirdi. Ayrýca lonca mensuplarýnýn devletçe olan iþlerini takip eder, herhangi bir yolsuzluktan ve suistimalden devlete karþý mesul olurdu. Türklerde Ekonomi II. Mehmet tarafýndan Serez Darphane Emini ne verilen kanunnameden Oraya varýp tam bir emanet ve doðruluk ile emin olarak zaman kaybetmeden iþleri kaydede. Eminin bilgisi olmadan hiçbir þey yapýlmaya. 2. Halkýn gümüþü darphaneye geldiðinde emin terazi yanýnda otura ve kontrol ede. Gümüþ tartýlýp alýndýktan sonra gümüþün eritildiði yere varýp kepçeyi gözetleye. Gereði gibi kontrol ede ki arasýnda yaramaz nesne kalmaya. 3. Darphane içinde sikke emiri ustalar sikke kalýplarýný evlerine alýp gitmeyeler hazinede býrakalar Darphane emini gümüþ akçeyi sahibine vere. Ayar sahibi gümüþü tartýp alýrken sahibine zulüm etmeye, vezni tam ayarlaya. Prof. Dr. Þevket PAMUK, Osmanlý Ekonomisi ve Kurumlarý, s. 75 (Sadeleþtirilmiþtir.). OSMANLI AKÇESÝNÝN AYAR SEYRÝ Yýllar Ayarý Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK, Genel Hatlarýyla Osmanlý Para Tarihi, Türkler Ansiklopedisi, C 10, s Fatih Devrinde bastýrýlan altýn para 151