SÖZCÜK (KELĐME) 1. ANLAM DARALMASI (oğul, yemiş)

Transkript

1 SÖZCÜK (KELĐME) Kelimeler de dil gibi canlı varlıklardır. Sahip oldukları anlamların dışında zamanla yeni anlamlar kazanabildikleri gibi bir anlamda birkaç kelime de kullanılabilir. Türkçe kelimeleri anlamlarına, yapılarına ve cümlede aldıkları görevlere göre sınıflandırabiliriz. A. SÖZCÜKLERDE ANLAM ÖZELLĐKLERĐ Bir sözcüğün zihinde uyandırdığı soyut, somut tasarımlara, şekillere anlam denir. Anlam özelliklerden bir kısmı sözcüğün kendi iç yapısıyla ilgiliyken bir kısmı da diğer sözcüklerle olan ilişkisine dayanır: Mecaz, kinaye, soyutluk, somutluk... gibi anlam özellikleri sözcüğün kendi anlam özüyle ilgiliyken; eş anlamlılık, karşıtlık, genellik, özellik... ise sözcükler arası ilişkilerde ortaya çıkan anlam olaylarıdır ve tek sözcükle değerlendirilemez. 1. ANLAM DARALMASI (oğul, yemiş) 2. ANLAM GENISLEMESI Bir sözcügün yeni anlamlar kazanarak çok anlamli bir duruma gelmesine denir. Kök: bitkinin topragin altindaki kismi/soy/temel/sözcük kökü baş: kafa/önder/en üst bölüm/baslangiç Kol: organ/brans alan: düz, açik yer/bilim dali yol: yol/yöntem dal: agacin uzantilari/brans 3. ANLAM IYILEŞMESI : emek, yavuz, mareşal 4. ANLAM KÖTÜLENMESI : herif, canavar. 5. ÇOK ANLAMLILIK: Türkçe yeni sözcük yapmaktan çok sözcüklerin anlam alanları genişletilerek yeni kelime ihtiyacını karşılayan bir dildir. Bu nedenle dilimizde hemen hemen her sözcüğün birden fazla anlam taşıdığı görülür. Bu durum çok anlamlılık olgusunu doğurmuştur. Sözcükler, ad aktarması, deyim aktarması... gibi yollarla anlam alanlarını genişletip birden çok kavramı karşılar duruma gelirler. Bir sözcüğün onlarca yan anlam kazanması mümkündür. Dil sözcüğünün değişik cümlelerdeki kullanım ve anlamlarına bakalım: Şekeri dilinin üzerinde kaydırarak yerdi. * tat alma organı Đngilizce zor bir değildir. * lisan Kapının dili düşünce içeride kaldık. * sürgü, uzun ve yassı parça Delinin dilinden sahibi anlar. * davranış Dilsiz kavalı çok iyi çalardı. * titreşerek ses çıkaran parça Bilmek sözcüğünün farklı cümlelerdeki anlamlarını tespit etmeye çalışalım: Bilmediklerimiz, bildiklerimizden çoktur. *öğrenmiş olduklarımız Ata binmeyi çok iyi bilirdi. *elinden gelmek, becermek Telefondaki sesinden bildim, sen Kazımsın. *tanımak Dost bilirdik, düşman çıktı. *sanmak, tahmin etmek Tavırlarından bildim seni görmek istemediğini. *anlamak Kalabalığın içinde önce amcamı tanıdım tanı- : o olduğunu anlamak temek anl. -Kardeşini uzun süredir tanıyorum (ilişkisi olmak) - Artık insanları iyi tanıyordu (doğru ve tam bilgisi olmak) - Hayvan kendisine zarar verecek otları tanır (seçer, ayırt eder) - Hakim gösterilen şahitleri tanımadı (hukuki varlığını kabul etmek) -Đşi bitirmen için sana on gün tanıyorum (süre vermek) - Alacaklarım için sadece seni tanırım (sorumlu tutmak) 1

2 1. GERÇEK ANLAM (TEMEL + YAN) A. TEMEL ANLAM a. Kelimelerin taşıdıkları ilk ve genel anlama gerçek anlam denir. b. Kelimelerin sözlükteki ilk anlamıdır. c. Kelimenin gerçek anlamı, herkesçe bilinen yaygın anlamıdır. d. Bir sözcüğün zihnimizde çağrıştırdığı ilk anlam temel anlamdır. Meselâ, ağız dendiğinde akla ilk gelen, organ adıdır. göz kelimesi de öyle. Soğuktan su boruları patlamış. Ayağında eski bir spor ayakkabı var. Biraz sonra toprak bir yola girdik. Kanadı kırık bir martı gördüm. Soğuk sudan boğazı şişmişti. Yataktan kalkarken başımı duvara çarptım. Dün gece erken yattım. Sıcak çorbayı içince rahatladım. Dolaptan temiz elbiselerini çıkardı. Ahmet in burnu iyi koku alır. Ağzında yaralar oluşmuştu. Elini hırsla masaya vurdu. Đri hantal gövdesini zorlukla sürüklüyor gibiydi. Gölün kıyılarını yapraksız, bodur ağaçlar kuşatmıştı. Köroğlu, Kırat ı ağaca bağladı kılıcını kınından çıkardı. Dünkü yangında bütün kitaplarım yanmış. Bir ara yerden bir avuç saman aldı. Gerçek Kardeşim hep ince uçlu kalemler kullanır. Çocuk ağır kutulardan birini güçlükle taşıyordu. Dün kaybettiği saatini kütüphanede bulmuş. Karşı tepelerdeki güzelim ormanlar yanmış Đpin ucundan sıkıca tuttu Odanın aydınlanması için bir lambaya ihtiyaç var Ağzımda yara olduğu için doktora gittim. Denizden topladığım taşlar çok güzel. Yağ lekesi çıkmaz. Ateş yakıp ısındılar. Kesirin pay ve paydası birbirine eşit.(matematik) Dişleri arasına köprü yapılmış Mecaz / ince davranış / ağır konuştu / şiiri duygusal yönden eksik buluyorum. / kaçırırsam yandım / tarafını tuttu. / ülkemizin aydınlığı / Olaylar karşısında hemen ağız değiştirdi. / Bu sözlerle seni taşlıyor, her hâlde. / Alnındaki leke asla silinmeyecek. / Bu yaptıklarınla çocuğunu ateşe atıyorsun. / Seninle ortak paydamız var.(mecaz anlam) / iki ülke arasında kültür köprüsü kurmuştur. Đlave Notlar-Dikkatler: 2

3 B. YAN ANLAM Kelimenin anlam genişlemesi yoluyla kazandığı bütün anlamalara yan anlam denir. a. Temel anlamıyla bağlantılı, az çok yakınlık gösteren, zamanla ortaya çıkan değişik anlamlar b. Bir sözcüğün yan anlam kazanmasında genellikle yakıştırma ve benzerlik ilgisi etkili olmaktadır. c. Dilimizde ismi olmayan varlıklara verilir; dile artık yerleşmiştir. d. Dilimizde kelimeler sadece bir anlamda kullanılamaz. Yani bir kelime birden fazla yerde ve çok farklı anlamlarda kullanılabilir. e. Her sözcüğün genel olarak tek temel anlamı varken, birden çok yan anlamı olabilir. f. Bir sözcük, temel ya da yan anlamı verecek biçimde kullanıldığında gerçek anlamıyla kullanılmış olur. O halde gerçek anlam, hem temel hem de yan anlamı kapsayan genel bir addır. g. Yan anlamların bir bölümü mecazsız, somut anlam taşırken, bir bölümü de mecazlı, soyut anlam taşır. Meselâ göz dendiğinde akla ilk gelen, kelimenin temel anlamı olan organ adıdır. Ama iğnenin gözü, çantanın gözü, masanın gözü tamlamalarındaki anlamlar benzetme yoluyla kazandırılmış yeni anlamlardır. Meselâ, düşmek kelimesi Meyveler tek tek yere düştü cümlesinde temel anlamda; Çocuğun pantolonu düşüyordu, Bu yılın ilk karı düştü ve Kavakların gölgesi yola düştü cümlelerinde yan anlamdadır. Beşiktaş sırtlarına ağaç dikiyorlar. (arka taraf) Gülün tomurcukları sabahleyin patlamış. Uçağın kanadı havada parçalanmış. Başı kırık bir çiviyi sökmeye uğraşıyor. Bu dalda başarılı olabileceğimi sanıyorum. Köprünün ayağına bomba koymuşlar. Şişeyi boğazına kadar doldurdu. Kapının kolunu kırınca babamdan azar işittim. Benim yetiştirdiğim öğrenciler daha başarılı. Yokuşun başına kadar koştuk. Boğazıma takılan kılçık / Anadolu testilerinin boğazı dardır. Yeşil gömlek üzerine pembe kravat bağlamış. Kırmızı ışık yanınca bütün araçlar durdu. Yarın sabah ben sana başka bir bebek alırım. Kadıncağızın bütün dişleri dökülmüş / Yemeğe iki diş sarımsak / Değirmen çarkının dişleri O kitabı ben de okudum. Cam kırıldı. Temel Đki yıl hukuk fakültesinde okudu. Işık kırılır. Yan Neler düşündüğü gözlerinden okunuyordu. Davranışa kırılmak Mecaz Çocuk kapıyı sessizce açtı. Gömleğinin düğmelerini yarıya kadar açtı. Okulun karşısına bir büfe daha açtı. Annem çok güzel baklava açar. Komşumuz tıkanan lavaboyu açtı. (açmak : Bir şeyi kapalı durumdan kurtarmak.) (açmak : Sarılmış, katlanmış, örtülmüş, buruşmuş veya iliklenmiş olan şeyleri bu durumdan kurtarmak.) (açmak : Bir kuruluş, bir işyerini işler duruma getirmek.) (açmak : Kalın bir nesneyi yayarak ince duruma getirmek.) (açmak : Tıkalı bir şeyi, bu durumdan kurtarmak.) Đlave Notlar-Dikkatler: 3

4 2. MECAZ (DEĞĐŞMECE) ANLAM a. Bir sözcüğün bir ilgi ya da benzetme sonucu gerçek anlamdan tamamen uzaklaştığı, başka sözcük ya da kavram yerine kullanılmasına mecaz anlam denir. Mecazlı anlatımlarda asıl olan sözcüğün kesinlikle gerçek anlamının dışında kullanılmasıdır. b. Mecaz niteliğindeki kelimeler genellikle soyut bir anlam kazanır. Çoğunlukla somut anlamlı gerçek anlamın soyut anlamda kullanılmasıyla oluşur. c. Bu kullanımda anlatımı renklendirmek ve kuvvetlendirmek esastır. Sözcüğün kalıcı anlamı değildir. d. Kelimeler tek başlarına mecaz anlam kazanmaz; cümledeki kullanıma göre. Bu yüzden sözlüklerde mecaz anlam bulunmaz. Bu konuyu bir daha açmayacağım. Đşsizlik sorunu hükümeti terletecek. Derdim çoktur, hangisine yanayım. Doktora boş gözlerle bakıyordu. Bu şarkıya bayılıyorum. Tatlı sözlerle babasının gönlünü aldı. Yakında savaş patlayacak. Hepimiz onun hafif biri olduğunu biliyorduk. Đnce işlere aklım pek ermiyor. Kitapları taşırken kolum koptu. Đlk damlalardan sonra yağmur birden coştu. Bu söze gençlerden biri ince bir karşılık verdi. Onun pişkinliğine bir anlam veremedik. Cesaretinin kırılmasına sen sebep oldun. Evine bağlı adamdı. Yeni bir ekonomik bunalımın eşiğinde Güzel hayatımız göz açıp kapayıncaya kadar eridi Kardeşimin eliyle arkadaşıma mektup yolladım. Ölçülü davranışları severdi. Ham beyinleri aydınlatmalıyız. Her işte kılı kırk yarardı. Sözcüğe mecaz anlam kazandırma yolları A. TEŞBĐH, Teşbih Çeşitleri B. ĐSTĐARE (Eğretileme), Açık, Kapalı, Yaygın Eğretileme Yapma Yöntemleri (Deyim Aktarmaları) a. Doğadan Đnsana : Kalbim yırtılıyor her nefesimde, Bedr in aslanları, dalgalanır deli gönül b. Đnsandan Doğaya (Teşhis) : Ovadaki çiçekler el ele tutuşmuş; kuşlar bir ağızdan şarkı söylüyor. c. Doğadan doğaya : Karlar uçuşurdu; rüzgarlar ulurdu d. Duyular Arası : Onun sıcak gülüşü; tatlı bakışı. Nasıl unuturum o yumuşak konuşmayı C. TEŞHĐS Ç. KĐNAYE (Değinmece) D. ĐNTAK E. MECAZ-I MÜRSEL (Ad Aktarması, Düz Değişmece) F. TARĐZ (Dokundurma-Đğneleme) E. ABARTMA (Mübalağa) DĐKKAT! Mecaz anlamlılıklar sözcük,deyim,argo ve atasözü düzeylerinde görülebilir: * "Lodos soğuğu kırdı." (sözcük düzeyinde) * "Onun ne zamandır kırdığı ceviz kırkı aşıyordu zaten." (deyim) * "Seni görünce kirişi kırdı tabii." (argo) * "Ana sorunumuz bu değil." (sözcük) * "Borsada kaybedince kafayı yedi." (argo) * "Bu boş kafalar gelişmemizi engelliyor." (sözcük) * "Her işte kılı kırk yarardı." (deyim) * "Ateş düştüğü yeri yakar." (atasözü) 4

5 4. TERĐM ANLAM * Bir bilim, sanat ya da meslek dalıyla ilgili bir kavramı karşılayan kelimelere terim denir. Terimlerin anlamları dar ve sınırlıdır. "Ekvator" kelimesi tek bir anlama gelir ve tek bir nesneyi karşılar. yüklem, özne, kök, zarf, dil bilgisi terimleri; üçgen, daire, çap, kelimeleri de geometri terimleridir. açı, üçgen, karekök Matematik ölçü, uyak, dize, redif Edebiyat iklim, ölçek, eşyükselti Coğrafya hücre, fotosentez, sindirim Biyoloji yüklem, özne, kök, zarf Dilbilgisi ay, güneş, dünya, mars Astronomi * Bazı kelimeler sonradan terim özelliği kazanabilir. Ağız: şive, * Terimler, genellikle gerçek anlamıyla kullanılan sözlerdir. Boğaz ı geçip Karadeniz e ulaştık. Ayağı olmayan göllerde tuz oranı yüksek olur. Ağacın kökleri çok derinde. Üçgenin iç açıları toplamı 180 dir. Bir üçgenin iç açıları toplamı kaçtı? Bu oyunda suflör kullanacağız. Dilimizde ekler sözcüğün sonuna gelir. * Bazı kelimeler birçok dalda terimleşebilir: kök * Terimler mecazlaşabilir: Đki olay arasında paralellik var. Olaya bir de şu açıdan bakalım Rakibi tuşa getirerek güreşi kazandı (Terim) Rakiplerini tuş ederek şirketi ele geçirdi (mecaz) UYARI : Günlük konuşmalarımızda geçen sözcükler, terim sayılamaz. Bu dünyada senden iyisi yok. (terim değil) Dün, ay çok parlaktı. (terim değil) Ay, Dünya nın uydusudur. (terim) Annem perdeleri yıkamış yine. (terim değil) Oyuncu son perdede şaşırdı. (terim) Köye köprüden gideceksin. (terim değil) Dişleri kurtarmak için köprü yapacağız. (terim) 5. SOMUT VE SOYUT ANLAM Bir sözcük, duyu organlarından biri yoluyla algılanabilen bir varlığı gösterirse "somut anlamlı", duyu organları yoluyla algılanamayıp da zihinde var olan kavramları gösterirse "soyut anlamlı" sözcük adını alır. Örnek : Ağaç, taş, hava, ses, koku, çiçek. (somut anlam) Mutluluk, Sevgi, korku, kin, dostluk, insanlık. (soyut anlam) Hayal, rüya, düşünce, menfaat, sevgi, korku, güzellik... Somut ve Soyut Anlamla Đlgili Uyarılar : * Bir sözcük temel anlamıyla somutken cümlede kazandığı anlamıyla soyut olabilir. Sözcükler somutluk soyutluk yönünden değerlendirilirken cümle içinde kazandığı anlama göre değerlendirilir. : Ticaretin kalbi., kalbim çarpıyor. Sözgelimi "hava" sözcüğü dokunma duyusuyla ilgili somut bir anlam taşırken "Eski eşyalar salona ayrı bir hava vermiş." cümlesinde mecaz anlam kazanarak, soyut bir anlam kazanacak şekilde kullanılmıştır. * Gözlemleyebildiğimiz eylemler somut, diğeri soyut. Vazoyu kırdın X Onu çok kırdın. SOMUTLAMA *Anlaşılması güç soyut kavramları, durumların somut anlamlı bir sözcükle mecaz yapılarak anlatılmasıdır. Amaç anlatılmak isteneni belirginleştirmektir. Yazınızda kuru bir anlatım görüyorum. Adam yıldızlara basa basa yürüyordu. Bu sözlerin onu kırmış. ("Üzmek","kırmak" la somutlaştırılmıştır.) Sanki bakışlarıyla bizi eziyordu. ("aşağılayıp, küçümsemek","ezmek" le somutlaştırılmıştır.) Kanunları çiğnemek suçtur. ("ihlal edip, uymamak", "çiğnemek" sözcüğüyle somutlaştırılmıştır.) Sorunu bu yolla çözemezsin Böyle yaşamak yürek ister. Savaşla solan umutlarımız barışla yeniden yeşerdi. Sabır acıdır ama meyvesi tatlıdır. Kültürümüz bu topraklara kök salmıştır. Komşularıyla aralarındaki buzları eritti. Bu adam sağlam ayakkabı değil. Bu olaylarda mutlaka onun parmağı vardır. Ben o çocuktan olumlu bir elektrik alamadım. 5

6 Örnekler: Gençlere değişik düşünceler aşılıyorlar. (bir kimsenin zihnine bir düşünceyi yerleştirmek) Bu düşünceler gençlerimizi zehirliyor. (birinin kafasına zararlı düşünceler yerleştirmek) Olayın üzerinden zaman geçtikçe yumuşamaya başladı. (sinirleri yatışır duruma gelmek) Gün geçtikçe ortama ısınmaya başladı. (alışmak) Bu kanıtlarla onları yakarım, diyordu. (başına belalar açmak) Bu sözleriyle hepimizin gururunu yaraladılar. (üzmek) Bu işte onun parmağı var. (rolü,etkisi..) Bu işte daha pişmelisin. (tecrübe) Başarılarıma sürekli dudak büküyor. (küçümsemek) Bu okulun çıban başını uzaklaştırmalıyız. (lider,kaynak) * Deyimlerimizin önemli bir bölümü somutlamaya örnektir. Örnek : Öküz altında buzağı aramak (Akla uymayan bahanelerle suç ve suçlu bulma çabası) Örümcek kafalı (geri düşünceli, yenilikleri kabul etmeyen) Suyu bulandırmamak Karda yürüyüp izini belli etmemek SOYUTLAŞTIRMA Somut kelimeye mecaz anlam kazandırarak soyut anlamda kullanma işidir. Hiç havamda değilim. 6. NĐCEL VE NĐTEL ANLAM Bir sözcük, herhangi bir şeyin, sayılabilen, ölçülebilen, sayılarla ifade edilebilen, artıp azalabilen durumunu bildirirse nicelik anlamlı olur. "Elinde büyük bir paket vardı." cümlesinde "büyük" sözcüğü paketin ölçülebilen durumunu gösterdiği için nicel anlam taşır. Örnek : Bu işten iyi para kazandı. (Paranın miktarını gösterir, nicel anlamlıdır.) Evin geniş bir salonu vardı. (Salonun ölçülebilen özelliğini gösterir.) Bahçede büyük bir kalabalık vardı. (Kalabalığın sayılabilen durumunu gösterir.) Yüzlerce görevli vardı / yüksek dağlar karlıydı / dar sokaklardan geçtik. Bir sözcük herhangi bir şeyin nasıl olduğunu, ne durumda bulunduğunu özelliğini gösterirse nitel anlamlı: "Kapıda kırmızı bir araba vardı." cümlesinde " kırmızı sözcüğü arabanın sayılabilen, ölçülebilen durumunu değil de"nasıl olduğunu, rengini, özelliğini" gösterir, nitel anlam taşır. Güzel bir filmdi / içli bir çocuktu / kötü alışkanlıkları yoktu. Renkler nitel. Nicel anlam genelde somut anlamdır: Đki damla yaş olur, düşersin yüreğime gizlice. Nitelik anlamı daha çok sıfat ve zarf (nasıl)tır. Nicelik ise (ne kadar?) sorusuna cevap verir. Bu şehrin havası sıcak olduğu gibi, insanları da sıcaktı. UYARI Aynı sözcük farklı cümlelerde nicelik ya da nitelik gösterebilir. Bu değişme çok anlamlılığın bir sonucudur. Kapıyı küçük bir kız açtı. (nicel anlamlı) Beni küçük düşürmekle ne kazandın? (nitel anlamlı) Derin bir kuyudan su çekerdik. (nicel anlamlı) Edebiyatımızın derin bir yazarıydı o. (nitel anlamlı) Merkeze yakın bir yerde oturuyordu. Yakın arkadaşlarımdan biriydi o. 7. GENEL VE ÖZEL ANLAM Anlam olarak varlıkların tümünü kapsayan sözcüklere, anlam içeriği geniş olana genel anlamlı sözcükler, tek bir varlığı kapsayan sözcüklere, daha dar olanlara da özel anlamlı sözcükler denir. *Genellik ve özellik ancak bir sıralama içerisinde belirginleşir. Metin paragraf cümle sözcük Varlık canlı bitki çiçek - gül (Genelden Özele) Sıra - sınıf - okul Harf hece - sözcük Kelimelerin anlamlarını kavrayarak cümleleri, cümleleri çözümleyerek paragrafları özümseyebiliriz. Ardıç-ağaç-bitki-canlı-varlık Bir kelimenin özel ya da genel anlamlı olması o sözcüğün cümledeki anlamından kaynaklanır. Genç, hayatını ideallerine göre yönlendiren kişidir. : genel Onu dün yolda bir gençle görmüşler. : özel Karanfil, özgürlüğün ve savaşın sembolüdür. Bahçedeki karanfiller güneş görmediğinden kurumuş. 6

7 B. ANLAM ĐLĐŞKĐLERĐ BAKIMINDAN KELĐMELER 1. EŞ ANLAMLI (ANLAMDAŞ) KELĐMELER * Yazılış ve okunuş bakımından farklı fakat anlamca aynı olan kelimelerdir. Bu tür kelimeler birbirlerinin yerini tutabilir. Anlamdaş kelimelerin birisi genelde yabancı kökenlidir. kıymet-değer, cevap-yanıt, sene-yıl, medeniyet-uygarlık, imkân-olanak, acele-ivedi, zelzele-deprem, yoksul-fakir, misafir-konuk, sınav-imtihan, yöntem-metot, mesele-sorun, fiil-eylem, kelime-sözcük, vasıta-araç... nemli - rutubetli, sor - güç, okul - mektep, öğretmen - muallim * Aslında hiçbir dilde birbirinin tıpatıp aynısı olan eş anlamlı sözcük yoktur. Bu tür sözcüklerin ilk bakışta anlamlarının aynı olduğu sanılır. Fakat çok ince bir anlam ayrılığı vardır. Bugün dilimizdeki "çevirmek, döndürmek", "yollamak, göndermek", "bıkmak, usanmak" sözcükleri görünüşte eş anlamlı sayılabilir. Fakat aslında bu sözler ayrı köklerden türemiş ve anlamca birbirine çok yaklaşmış olan sözcüklerdir. * Türkçe kelimeler arasında da eş anlamlılık olabilir: deprem-yer sarsıntısı-zelzele, kimi zaman-ara sıra-zaman zaman-arada bir-bazen * Anlamdaş kelimeler her zaman birbirinin yerini tutamaz: kara bahtlı kelime grubunda kara kelimesinin yerine siyah kelimesini kullanamazsınız. Çünkü iki kelimenin (kökeni ne olursa olsun) anlamdaş veya yakın anlamlı olabilmesi için aynı anlam özelliğini taşımaları gerekir. * Anlamdaş sözcükler cümle içinde birlikte kullanıldığı zaman gereksiz sözcük kullanımından kaynaklanan anlatım bozukluğu olur: Seviyeli ve düzeyli yayınları takip etmelisin. Đnsanın sağlığına ve sıhhatine önem vermesi gerekir. 2. YAKIN ANLAMLI KELĐMELER *Yazılışı ve okunuşu farklı olan, anlamdaş gibi göründüğü hâlde birbirinin yerini tamamen tutamayan, aşağı-yukarı aynı anlamı karşılayan ama aralarında anlam farkı bulunan kelimelerdir. Bunlar çoğunlukla Türkçe kelimelerdir. göndermek-yollamak, bezmek-bıkmak-usanmak, dilemek-istemek, çevirmek-döndürmek, söylemek-demekkonuşmak, eş-dost, hısım-akraba, bakmak-seyretmek, oturmak-ikamet etmek, Kardeşim sana küsmüş. Kardeşim sana kırılmış. Kardeşim sana gücenmiş. Kardeşim sana darılmış. Birinci cümlede bir "kesinlik ve aşırılık" anlamı, ikinci cümlede bir "esneklik, hatta hoşgörü" anlamı, üçüncü cümlede "üzülmek" anlamı, dördüncü cümlede "gücenip görüşmez olmak" anlamı vardır. Ben her sorunla başa çıkarım. (baş etmek) Bu kadar yürekten çağırma beni. (candan) Davranışları hiçbir zaman içtenlikli değildi.(yürekten, candan) Yaptığı işi önemsemiyordu. (özen göstermiyordu.) Vitrindeki elbiseyi çok beğendim.(sevdim.) Dolapta su kalmamış.(bitmiş, tükenmiş.) Taşı attı.(fırlattı.) Sözünü onaylamadığım için bana darıldı. Toplantıya çağrılmazsa bize gücenir *Dilimizde eş anlamlılıktan çok yakın anlamlılık daha yaygın bir kullanıma sahiptir. Eş anlamlı sözcüklerde anlam eşitliği varken (sesteş-eşsesli, uğraşmak-didinmek vb.) yakın anlamlı sözcüklerde anlamca yakın olma özelliği vardır. UYARI: Sözcüklerin eş ya da yakın anlamlı olup olmadıkları cümle içindeki kullanımlarıyla belirlenir. Örneğin, "akbeyaz" ve "siyah-kara" sözcükleri tek başlarına kullanıldıklarında eş anlamlıdırlar. Fakat "Ak akçe kara gün içindir." gibi bir kullanımda "ak ve kara" sözcüklerinin eş anlamlısı "beyaz ve siyah" değildir. 7

8 3. KARŞIT (ZIT) ANLAMLI KELĐMELER *Anlamca birbirinin karşıtı olan kelimelerdir. Siyah-beyaz, uzun-kısa, aşağı-yukarı, ileri-geri, var-yok, gelmek-gitmek, Gülmek - ağlamak / Dar - geniş / Er - geç / Alçak - yüksek / Sert - yumuşak Âlemde esirsin, cennete hürsün. Ne varlığa sevinirin ne yokluğa yerinirim. Düşmanımın düşmanı dostumdur. Đsmi var, cismi yok. * Tüm kelimelerin zıt anlamlısı yoktur. Eylemlerde de durum aynıdır. Bir eylemin olumsuzu o eylemin karşıtı satılmaz. sevinmek karşıtı sevinmemek değil üzülmek tir. Gülmek fiilinin zıt anlamı gülmemek değil ağlamak tır * Kelimeler arasındaki karşıtlık cümledeki kullanıma göre değişir. doğru kelimesinin zıt anlamlısı bir cümlede eğri olurken, diğerinde yanlış olabilir. * Đki kelimenin (kökeni ne olursa olsun) anlamdaş, yakın anlamlı veya zıt anlamlı olabilmesi için aynı anlam özelliğini taşımaları gerekir. O sözcüğün cümle içinde kazandığı anlama dikkat etmeliyiz. Đkisi de gerçek/mecaz olmalı. Midesinden zoru var. (Bu cümlede "kolay" ın karşıtı değildir.) Bu ders oldukça zormuş. (Bu cümlede "kolay"ın karşıtıdır.) 4. EŞ SESLĐ (SESTEŞ) KELĐMELER * Yazılışı ve okunuşu aynı olduğu hâlde anlamları farklı olan, anlam yakınlığı olmayan kelimelerdir. Gül: 1. çiçek, 2. gülmekten emir.. Gül sen, gülün olayım. Gül en sevdiğim çiçektir. Kır: 1. kırsal alan, 2. kırmaktan emir, 3. beyaz Yazma: 1. baş örtüsü, 2. yazmaktan olumsuz emir, 3. yazma işi Sınava hangi daldan giriyorsun? (branş) Yine derin düşüncelere dalmış. (hayal) Dalgıçlar suya daldı. (suya girmek) Endam güzel, yüz güzel Huyun yüzde yüz güzel Uzaklara açılma Tenhalarda yüz güzel Senden başka seversem Benim derim yüz güzel Mektup yazdım Hasan a Ha Hasan a ha sana Kuleden Ses geliyor kuleden O kaş, o göz değil mi Beni sana kul eden *Bunlar yalın hâlde olabildikleri gibi ek almış hâlde de olabilirler. Metin, kanun, ırak, nefis, yazın-yazın * Şiirde cinas olarak kullanılır ve cinaslı kafiye yapılır: Neden kondun a bülbül kapımdaki asmaya Ben yarimden vazgeçmem götürseler asmaya Oyuncakları olmuş çocukların kurşunlar Zalimler her saat taze fidanları kurşunlar *Ek almış kelimelerle, ek almış ve almamış kelimeler arasında da eş seslilik OLUR. Bu ekler görevce farklı ekler de olabilir: Siyah anlamındaki kara ile kar-a (-a: yönelme hâl eki) gibi * Dilimizde inceltme ( ^ ) işaretiyle farklılıkları belirtilen kelimeler: hala ve hâlâ, kar ve kâr, adet ve âdet, kelimeleri eş sesli değildir. Okunuşları ve anlamları farklıdır. * Eşsesli kelimeleri tespit ederken türlerine de dikkat et. Genelde biri isim diğeri fiil olur. * Uç, ak, çay, kurt, geç, saç, yaz, taş, at... sözcükleri eş sesli olarak kullanılabilir. Yüzünde kan lekesi vardı. Sen hala onun söylediklerine kan. Ay'a bu ay yeni bir uzay aracı gönderilecekmiş. - Yüzünü asma, öbür sınavda yüz alırsın. Köyün ortasından geçen çay, çay bahçesini suluyor. *Eş seslilik çoğu kez çok anlamlılıkla karıştırılmaktadır. Oysa sesteşlikte, sözcüğün kazandığı her farklı anlam GERÇEK anlam olup bu temel anlamlardan birine bağlı olarak ortaya çıkan yan ya da mecaz anlamlar sesteşlik değil çok anlamlılık olarak adlandırılır. Örnek : Gemideki tayfalardan biri kara göründü diye bağırdı. Kara gecede bir tek yıldız bile yoktu. Cümlelerinde geçen "kara" sözcükleri eş seslidir. * "Kara yazım gene değişmedi" cümlesinde "kara" sözcüğü bunların sesteşi değil, renk "kara" ya bağlı olarak yapılmış bir mecazdır, çok anlamlılıktır. 8

9 *Omzuma bir el dokundu / Bu sözler bana dokundu. (Sesteş değil) *Bu yaz bana mektup yaz (Sesteş) **** *Eş sesli sözcüklerle "ortak kökler" karıştırılmamalıdır. Çünkü ortak kökler arasında bir anlam yakınlığı varken, sesteş sözcükler arasında hiçbir anlam yakınlığı yoktur. *Sesteş bir sözcüğün iki farklı anlamını da düşündürecek biçimde kullanılmasıyla oluşan sanata tevriye denir. Örnek : Ak gerdana bir ben gerek. (Siyah nokta, I. Tekil kişi) Ulusun, korkma nasıl böyle bir imanı boğar. (Yüce - büyük, bağırıp ulumak) Âvâzeyi bu âleme Davud gibi sal. / Bâki kalan bu kubbede hoş bir sâda imiş. *Sesteş sözcüklerin bir arada kullanılmasıyla oluşan sanata cinas denir. Örnek : Geçtikçe bembeyaz giyinenler üçer beşer / Gördüm ki ahiret denilen yerdedir beşer. 5. KÖKTEŞ SÖZCÜKLER ağrı- barış- güven eski savaş sıva- boya- güreş- 6. DOLAYLAMA: Tek bir kelimeyle karşılanabilecek sözcüklerin birden fazla sözcükle karşılanmasıdır. Ancak, dolaylama yapılan sözcüklerin halk arasında yaygın, bilinen bir durum olmalıdır. Dolaylamalı anlatımlarda sanatlı söyleyiş biçimi belirgindir ve amaç okuyucu üzerinde etki uyandırmak, anlatımı çekici hale getirmektir. Örnekler: Ormanlar kralı: aslan yedi tepeli şehir: Đstanbul yavru vatan: Kıbrıs Beyaz altın: pamuk siyah inci: kömür Ege nin incisi: Đzmir Derya kuzusu: balık hayat arkadaşı: eş file bekçisi: kaleci Meşin yuvarlak: top Türkiye nin kalbi: Ankara kasa faresi: hırsız Đşitme engelli: sağır 7. GÜZEL ADLANDIRMA Kimi varlık ya da kavramlar insan zihninde olumsuz çağrışımlar uyandırır. Çoğu zaman, bunların adının doğrudan söylemenin insanda korku uyandırdığı ya da insana uğursuzluk getirdiği düşünülür. Böyle durumlarda varlık veya kavramların adları doğrudan söylenmez, onlar başka sözcüklerle karşılanır. Bu tür adlandırmalara güzel adlandırma denir. Örnekler: Cin, peri: iyi saatte olsunlar ölüm: son yolculuk, ebediyete intikal etmek Verem: ince hastalık baykuş: hayırlı kuş Ankara: Türkiye nin kalbi 8. YANSIMA SÖZCÜKLER Tabiata, insana, insan dışındaki canlılara ve eşyaya ait seslerin taklit edilmesi sonucu ortaya çıkan kelime veya kelime gruplarıdır. tık, tak, pat, çat, hışır hışır, miyav, hırr, hav, me, mee, mışıl mışıl, fıkır fıkır, şıkır şıkır... Yansımalardan isim ve fiil türetilebilir. Kök olarak isim sayılırlar. miyavlamak, çatırdamak, şıkırtı, meleşmek, şırıltı 9

10 SÖZ GRUBUNUN ANLAMI: Birden çok sözcüğü içine alan, anlamında ve yapısında bir bütünlük bulunan, cümle içinde tek bir kelime gibi iş gören anlamlı geniş dil birliğine kelime öbeği denir. Kelime grubuyla ilgili sorular son zamanlarda her yıl sorulmaktadır. Altı çizili olarak verilebilen kelime grupları tırnak işareti içinde de gösterilmektedir. Bu tür soruları çözerken kelime grubunun içinde verildiği parçanın anlam bütünlüğüne de dikkat edilmelidir. O, yaşamında silgiye hiç gerek duymamış biriydi. (değiştireceği, pişmanlık duyacağı bir iş yapmamış olması) Yunus, bizlere yüreğinin derinliklerinden gelen sesle hitap etmiştir. (içten gelen duygular) Genç adam, yenilgiye yenilmeyen bir insandı. (yılgınlık göstermemek) Zamana direnen önemli sanatçılarımızdan biridir. (kalıcı olmak) Genellikle gerçek anlamının dışında kullanılan, anlatımı daha güzel ve etkili yapan, toplum tarafından benimsenmiş, kalıplaşmış sözlere deyim denir. Deyimler, bir toplumun kültürünü, tarihini, ortak dil zevkini yansıtması bakımından son derece önemlidir. Deyimlerin çokluğu Türkçeye ayrı bir güzellik ve anlatım gücü kazandırır. Türkçe de yaklaşık 90 bin kelime, 10 bin civarında da deyim vardır. Yani her dokuz kelimenin biri deyimdir. Deyimler biçim ve anlatım özellikleri bakımından ikiye ayrılır: DEYĐMLERĐN BĐÇĐM ÖZELLĐKLERĐ: Deyimler etkili bir anlatım biçimidir. Çoğunda yargı bulunmaz. Yani deyimlerin çoğu cümle biçiminde değildir. Deyimler genel kural bildirmez, yol gösterip öğüt vermez. 1) Deyimler kalıplaşmış söz öbekleridir. Kalıplaşan sözcüklerin yerleri değiştirilemez, sözcük çıkarılamaz veya bu sözcüklerin yerine başka sözcükler, eş anlamlıları kullanılamaz. Göze girmek, süt dökmüş kedi gibi olmak, tüy dikmek 2) Deyimler en az iki sözcükten oluşur. Kafayı bulmak, gözden düşmek, kulağını çekmek, kötü gözle bakmak, tatlıya bağlamak Ancak, tek bir sözcüğün anlam yoğunlaşması ve kalıplaşmasıyla deyimleştiği de görülebilir. Fakat, bu tür deyimler çok azdır. Akşamcı, bacaksız, kaşarlanmış, çirkef, yüzsüz, kaçık 3) Deyimlerin büyük bir kısmı mastar halinde olup cümlede fiil çekimine girer. Burnundan kıl aldırmamak, aklı takılmak, ölümü göze almak, sürmeyi gözden çekmek 4) Az da olsa cümle biçiminde, yargı belirten deyim vardır: Pabuç kadar dili var, kulakları çınlasın, Ununu elemiş, eleğini asmış; ye kürküm ye; kuş uçmaz kervan geçmez; gözünü toprak doyursun; gel keyfim gel. 5) Deyimlerde sözcükler arasına başka kelimeler de girebilir: O ağzını hiçbir zaman hayra açmaz. Gözü vitrinde duran kırmızı elbiseye takıldı. 6) Deyimler cümlede sıfat, zarf, eylem türünde kullanılabilir. 7) Kimi deyimler ise ikileme biçiminde kurulurlar. Örnek : Abur cubur - Açık saçık - Ağır aksak - Ak pak - Apar topar - Az çok - Bata çıka 10

11 DEYĐMLERĐN ANLATIM ÖZELLĐKLERĐ: 1) Deyimlerin hemen hemen hepsi mecaz anlamlıdır. Deyim denince akla mecazlaşma gelmelidir. Đğneyle kuyu kazmak, yüreği ağzına gelmek, sinekten yağ çıkarmak, gökte ararken yerde bulmak, dağ fare doğurdu, üstü kapalı konuşmak Az da olsa gerçek anlamıyla kullanılan deyim vardır. Çoğu gitti azı kaldı, canı sağ olsun, kimi kimsesi yok, ağzına layık, iyi gün dostu, alan razı satan razı, dostu düşmana karşı, parayla değil sırayla 2) Bazı deyimler, vezinli ve uyaklı bir şekilde kurulur. Bu tür deyimlerin çoğunda deyimin bir kısmı tamamen anlamsız olup sırf uyak olsun diye söylenir. Yere bakan yürek yakan, havada bulut sen beni unut, saldım çayıra Mevla m kayıra, 3) Bazı deyimler kısa öykü biçimindedir. -Adın ne? Mülayim. Sert olsan ne yazar? -Baba hırsız tuttum. Getir. Gelmiyor. Bırak. Bırakmıyor. Dilenciye hıyar vermişler, eğri diye beğenmemiş. 4) Bazı deyimler fıkra, öykü ya da tarihi birtakım olaylara dayanır. Đpe un sermek, ye kürküm ye, püf noktası, altından çapanoğlu çıkmak, derdini Marko Paşaya anlat 5) Deyimlerin bir kısmında değişik söz sanatları vardır. Eşekten düşmüşe dönmek: benzetme; iki gözü iki çeşme: benzetme; dizini dövmek: kinaye; arı kovanı gibi işlemek: abartma ATASÖZLERĐ Atalarımızın uzun deneyimlerinden yararlanarak kısa ve özlü öğütler veren, toplum tarafından benimsenerek kullanılan kalıplaşmış yargılara atasözü denir. ATASÖZLERĐNĐN BĐÇĐM ÖZELLĐKLERĐ: 1) Atasözleri kalıplaşmış yargılardır. Sözcüklerin yeri değiştirilemez, eşanlamlılarıyla dahi değiştirilemez. Komşunun tavuğu komşuya kaz görünür. Sır söyleme dostuna, dostun söyler dostuna. 2) Atasözleri yargı bildirir. Yani cümle değerindedir. Kısa ve özlü anlatımlardır. Vakit nakittir. Aklın yolu birdir. El elden üstündür. Aç köpek fırın duvarı deler. Đki çıplak bir hamama yakışır. ATASÖZLERĐNĐN ANLATIM ÖZELLĐKLERĐ: 1) Çoğu mecazlıdır. Anonimdir ve edebî tür özelliği gösterir. Az da olsa gerçek anlamlı da var. 2) Atasözleri toplumsal olaylar hakkında bilgi verir. Gözden ırak olan gönülden de ırak olur. Minareyi çalan kılıfını hazırlar. Dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur. 3) Doğa olaylarının nasıl olduğunu açıklar. Mart çıkmadan dert çıkmaz. Mart ayı, dert ayı. Martta yağmasın, nisanda dinmesin, mayısta aheste aheste. 4) Bazı atasözleri doğrudan öğüt verir. Sakla samanı, gelir zamanı. Kazma elin kuyusunu, kazarlar kuyunu. Eşeğini sağlam kazığa bağla, komşunu hırsız tutma. 5) Çeşitli gelenek, görenek ve inançları dile getiren atasözlerimiz de vardır. Kimsenin ahı kimsede kalmaz. Akacak kan damarda durmaz. Ana kızına taht hazırlamış, baht hazırlayamamış. Kızını dövmeyen dizini döver. Baykuşun kısmeti ayağına gelir. 6) Bazı atasözleri anlamca çelişir. Aman dileyene kılıç kalkmaz / Merhametten maraz doğar. Đyi insan sözünün üstüne gelir. 11

12 Đti an, çomağı hazırla. 7) Atasözlerinde ahenk ve söz sanatları da vardır. Örnek : Alet işler, el övünür. (mürsel-mecaz) Güvenme varlığa, düşersin darlığa (tezat-karşıtlık) Elin ağzı torba değil ki büzesin. (benzetme) El eli yıkar, iki elde yüzü yıkar. (tekrir) Dökme suyla değirmen dönmez. (kinaye) ATASÖZLERĐYLE DEYĐMLERĐN KARŞILAŞTIRILMASI: 1) Deyimler herhangi bir olay üzerine söylenen, özel anlamlı etkili sözlerdir. Atasözleri ise öğüt veren, genel doğruları ifade eden yargılardır. 2) Atasözleri cümle biçimindedir. Deyimler ise genellikle yargı bildirmez. 3) Atasözleri genel anlamlıyken, deyimler daha özel anlamlı olup sadece belli bir durumu karşılamak için kullanılır. 4) Deyimler kural koymaz, atasözleri ise genel kural niteliği taşır. ĐKĐLEMELER Anlatımı daha güzel ve etkili kılmak için aralarında ses benzerliği olan sözcüklerin yan yana sıralanmasıyla oluşan söz öbeğine ikileme denir. Anlatımda tekrar ve ahenk öğrenmeyi kolaylaştırır. Đkilemelerin en önemli özelliği de sözcüklerin tekrarı ve ahengidir. Đkilemeler dile şiirsel bir güzellik katar ve anlamı pekiştirir. Türkçe nin ilk yazılı belgeleri olan Orhun Abideleri nde bile ikilemelere rastlanır. Đkilemelerin en önemli özelliği kalıplaşmış olmalarıdır. Đkilemeyi oluşturan sözcüklerin yeri değiştirilemez. Aksi halde ahenk ve akıcılık kaybolur. Đkilemeler şekil ve anlam özelliklerine göre şu şekillerde oluşturulur: a) aynı kelimenin tekrarı: adlardan ikileme: ev ev, dağ dağ, köy köy yansımalardan ikileme: şırıl şırıl, hırıl hırıl, cayır cayır.. sayılardan ikileme: bir bir, beşer beşer, onar onar. Ünlemlerden ikileme: vah vah, hay hay, tüh tüh. Fiillerden ikileme: durdu durdu, koştu koştu, baktı baktı. Fiilimsilerden ikileme: güle güle, bakıp bakıp, olur olmaz b) yakın anlamlı ikileme: çayır çimen, bağ bahçe, çanak çömlek, doğru dürüst c) karşıt anlamlı ikilemeler: gece gündüz, sağ sol, ileri geri, içli dışlı, bata çıka, düşe kalka d) sözcüklerinin biri anlamlı ikileme: saçma sapan, eski püskü, eğri büğrü, yırtık pırtık e) sözcüklerinin ikisi de anlamsız ikileme: abur cubur, ıvır zıvır, mırın kırın, eciş bücüş f) m ünsüzüyle kurulan ikileme: adam madam, okul mokul, ev mev, yol mol. M,P,R,S pekiştirilmiş ikileme. g) ekli ikileme: elde avuçta, tamı tamına, pisi pisine, gönülden gönüle, kalpten kalbe, günü gününe h) sorulu ya da bağlaçlı ikileme: güzel mi güzel, şirin mi şirin, zor mu zor, ancak ve ancak, ağladı da ağladı ĐKĐLEMELERLE ĐLGĐLĐ ÖZELLĐKLER: 1) Đkilemeyi oluşturan sözcükler arasına virgül konmaz. 2) Đkilemeler kalıplaşmış söz öbekleridir. Dolayısıyla cümlede her zaman bir bütün olarak değerlendirilir. 3) Đkilemeler cümlede değişik görevler yapabilir. Öğrenciler kılık kıyafet aldı. (nesne) Çocukları özene bezene giydirdi. (zarf tümleci) Mavi mavi gözleri vardı. (sıfat-özne) Saçları sarı sarıydı. (yüklem) ARGO ANLAM Sadece belli bir topluluk ya da meslek tarafından kullanılan özel sözcüklerden oluşan dile argo denir. Argo, dil içinde bir dil gibidir. Külhanbeylerinin anlaşma vasıtası da denebilir. Küfürle karıştırılmamalıdır. Argonun varlık sebebi kolay ve çekici anlatımı yakalama isteğidir. Şekil ve anlamda ölçüsüzlük ve mübalâğa esastır. Bağımsız ve sorumsuz yaşayışın dilidir de denebilir. Dışa dönüklük, boşalma, rahatlama argoda sınırsızdır. Her şeye küfür kelimeleri kullanmadan küfredilir. Canına yandığımın dünyası gibi mektep çocuğu: acemi, toy yutmak: iyice eksiksiz olarak öğrenmek bal kabağı: aptal, beyinsiz aklına tükürmek: birinin düşüncesini beğenmemek zokayı yutmak: aldatılıp zarara sokulmak arakçı: hırsız çakmak: sınıfta kalmak 12