(ö.238/852) Dr. Fatih ERKOÇOGLU Cumhuriyet Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi ÖZET

Transkript

1 tem Yıl:7 Sayı: NDÜLÜS'ÜN 11 SANA GÜNŞİ" ZİRYAB (ö.238/852) Dr. Fath RKOÇOGLU Cumhuryet Ünverte Ilahyat Fakülte Yrd.Doç.Dr. Faz/ı ARSLAN rclye Ünverte Güzel Sanatlar Fakülte ÖZ Zryab, mük ahaındak engn blg ve ud azına yapmış oldugu lavelerle, adını, lam-dogu mük tarhnde ön plana çıkarmıştır. gtmn Bagdat'ta alan ve müteakben bu şehrden ayrılarak ndülü mev devletnn hmayene gren Zryab, mev hükümdan ll. Abdurrahman dönemnde Kurtuba Sarayında eçkn br mükşna olarak yer almıştır. ükden yemek kültürüne, atronomden, tarh ve cografyaya kadar pek çok konuda brkm ahbdr Zryab. Saray mükf. şnaı olmaı yanında, Abbalern şaşaalı yaşamını Kurtuba'ya taşıyarak Kurtuba'nın oyal yaşamını da etklemş bunun yanında başka pek çok yenlge mza atmıştır. Bu çalışmada.anılan huutarla brlkte Zryab'ın hayatı ve mük yaşamı üzernde durulmuştur. Anahtar Kelmeler: Zryab, ndülü, panya, üzk. ABSRAC Zryab, the Sun of Art of Andalua Zryab, owng to h extenve knowledge n muc and nnovaton, whch were made by hm n a tructure of lute, perpetuated h name n the muc htory of the ulm at. He got h educaton n Baghdad and after he left t, he went to Andalua under the aupce of Umayyad, and durng the regn of Abd a-rahman ll he became a famou mucan. here he wa a connoeur n uch dfferent phere a muc, atronomy, htory, geography and even cune. ranferrng the plendd tyle of lfe of the Abbad to Cordoba and makng a lot of nnovaton, he nfluenced a ocallfe there a well. h artcle, bede the mentoned pont, concerned wth the lfe and the art of Zryab. Key Word: Zryab, Andalua, Span, uc. GİRİŞ Zl, şal ve gül. Bu bahçede rakın bütün h1z1 Şevk akşamında ndü/ü üç defa ktrm1z1 (Yahya Kemal) Yahya Kemal'n, şrn atırara döktüğü tarhten yaklaşık on br aır öncenn ndülü'üne gdyoruz. Zln, şalın, rakın ve moknn en htşamlı devrn yaşadığı br döneme ve bu htşamı ağlayan br moklşnaa odaklanıyoruz. Yahya Kemal'e bu şrnde lham kaynağı olmuş mudur blemyoruz ancak bz bu şr okurken ndülü'te parlayan ve ndülü'ü paratan br mok dehaı

2 262 Dr. Fath rkoçoğlu 1 Yrd.Doç.Dr. Fazlt Arlan olan Zryab'ı hatırlıyoruz. Günümüzden bakıldığında m ve namı hala yaşayan br mokşna ve yaşadığı toplumun brçok adab-ı muaşeret kurallarına yön veren, modaına hükmeden br entelektüeln yaşamı ve mok hakkında bze ulaşan blgler ütüne brtakım değerlendrmeler yapmak gerekmektedr. O, gerçek br mokşna mı yoka efaneleştrlmş, un br şeklde abartılmış popüler br m mdr? Bu huuu detaylı ayılablecek bu byografde rdelemek tyoruz. m ve Köken Kaynaklarımııda aıl adı bo'i-haan Al b. Naf' 1 olan Zryab'ın nerede doğduğu hakkında ken br blg olmamakla brlkte onun Halfe ehd'nn ( / ) 2 mevlaı 3 ya da brahm e-evıl'ye (ö. 188/804) 4 at yah br köle olduğu zkredlmektedr. 5 Farmer, onun muhtemelen 175/790 yılında doğduğunu belrtmektedr. 6 e-akkar, "yah kuş" anlamına gelen Zryab lakabının, rengnn yah olmaından dolayı onun kend ülkende verldğn zkrederken7 Hüeyn u'n, onun bu lakabı Kayravan'da edndğn fade etmektedr. 8 Dozy, adece Zryab mnden yola çıkarak onun, ran kökenl olduğunu öylee de 9 Farmer'ın da haklı olarak belrttğ üzere bu yeterl br dell değldr. 10 Zryab'ın kaynaklarda belrtldğ üzere yah oluşu Afrka kökenl olma htmaln kuwetlendrmektedr. arım arazlernde çalıştınlmak üzere Irak bölgene getrlen zenclern mevler zamanında br yana kalkıştıkları ve bu yanın meşhur Irak val Haccac b. YOuf e-sekafı (45-95/ )'nn Iraklı brlkler tarafından batırıldığı blnmektedr. 11 Abbaler dönemnde de bölgede çalıştınlmak üzere Afrka'dan çok ayıda zenc getrlmştr. Bunların ayılarının gderek artmaı onraında 141/758 yılında Bara'da 145/ yılında 1 Ahmed b. uhammed e-akkar et-lman (1041/1631), Nefhu't-17b mn Gun '1-nde/u er? Ratb, Beyrut 1988, ı, bü 'Amr Halfe b. Hayyat b. bü Hubeyre e-ley e-'ufur (240/854), arh, (Haz. utafa Necb Fewaz-Hkmet Keşl Fewaz), Beyrut 1995, ; bn Hazm e-ndelü, bü uhammed Al b. Ahmed b. Sad, (456/1064), Halfeler ve Feth/er, (Çev. Şaban Öz), Ankara 2004, bn Hayyan e-kurtub, Hayyan b. Halef, 469/1076), e-uktebe mn nba hl'i-ndelu, (hk. ahmud Al ekk), Kahre 1994,. 221; e-akkar, Nefhu't-17b, ı, brahm e-evl hakkında genş blg çn bkz; el-lfahan, Ktabu'I-ğan, V, Bkz. Ahmet Hakkı urab, "brahm e-evıl", DA, (tanbul2000), XXI, 532, bn Abdurabbh, bü ömer Ahmed b. uhammed b. e-ndelü, (327 /938), Ktabu'l-'lkd'l- Ferd, I-VIl, (Haz. Ahmet mn, brahm e-byar, Abduelam Harun), Beyrut tr, VI, 37. bn Sad, e onun hak e-evf'nn köle olduğunu zkretmektedr. bn Sad e-ağrb, (685/1286), e/ uğrb f Hula'/-ağrb, (hk. Şevk Dayf), Kahre tr, ı, H. G. Farmer-(. Neubauer), "Zıyab", /2, (Leden 2002), Xl, e-akkar, lll, Hüeyn u'n, evuatu arh'i-ndelu, Kahre 1996, ı, R. Dozy, arhu'/-ulmn f banya ( ), (Arapçaya Çev. Haan Ha beş), Kah re 1994, ı, H. G. Farmer, "Zıyab", la, tanbul1986, XIII, Bu yan hakkında genş blg çn bkz. Fath rkoçoğlu, Abdülmelk b. ervan ve Dönem /65-86/ ), Ankara Ünverte Soyal Blmler nttüü, Baılmamış Doktora ez, Ankara 2006,

3 ndülü'ün "Sanat Güneş" Zryab (ö.238/852) 263 edne'de yan etmşlerdr /868 yılında vuko bulacak olan zenc yanı, mparatorluğu tam 14 yıl meşgul ederek, cdd br tahrbata yol açacaktır. 13 Kaynaklarımııda Zryab'ın hem Halfe ehd'nn mevlaı hem de brf!~m e-evı'nn köle olduğundan bahedlmende br htlafın olduğunu düşünmekteyz. Zra onun mevla olmaı azatlı köle olduğu anlamına gelmektedr. Buna rağmen o şahı, ek efendnn yanında bulunup, ona hzmet edeblr; fakat artık o h ür br kşdr. 14 lerde geleceğ üzere Zryab'ın hak el-ev l (235/850) 15 le anlaşmazlığa düşme huuunda e hak'ın onu Bağdat'ı terketmeye zorlamaından Zryab'ın hürryetn kazanmış br olduğunu götermektedr. Ak takdrde Zryab, hak'ın köle ola d, efend kölen uzak br dyara atarak kendnden kurtulablrd. Ok ah/ Zryab'ın mok brkmnn oluştuğu zaman dlm, Abbalern ktdarlarını perçnledkler br dönem olan ehd ve Harun er-reşd ( / ) 16 dönemlerdr. Abba halfelernn lm, anat ve kültürün yanı ıra oldukça fazla önem verdğ mokye de blnmektedr. Özellkle e de güzel olan Halfe ehd'nn kend mok anatına ayrı br lg duymuş ve arayında muk toplantıları tertp etmştr. 17 Halfe Harun er-reşd dönemnde e arayda çok ayıda müzyen görülmektedr. Bu dönemde brahm e-evıl, bn Cam' e Sehm, uhark, Zelzel, 'Amr e-gazal, 'AIIuveyh 18 ve 'Abar gb 19 şarkıcılar le neyzen Beruma şöhret bulmuşlardır. 20 bn 'Abdurabbh, Harun er-reşd'n Beruma'ya bu anatkarların craları ve bazı huuyetlern orduğunu ktabında zkretmektedr.z 1 Bu kadar çok anatçının olduğu br yerde de rekabet tab olarak kaçınılmaz olacaktır. 12 Halfe, arh, 275, 276; Genş blg çn bkz. Cem Zorlu, Abbalere Yönelk Dn ve Sya yan/ar, Ankara 2001, Genş blg çn bkz. et-aber, bu Ca'fer uhammed b. Cerr, (310/932), arhu't-aber (arhu'/ Umem ve'/-ütük ), (hk. uhammed bu'i-faz brahm), Kahre tr, IX, ; bnü'i-r, 'lzzuddn bu'i-haan Al b. bu'i-kerem eş-şeyban (630/1233), et-kaml f't-arh, Beyrut 1982, VII, ; ua Baydar, Abbaler arhnde (H / ), Zenc yam, Sebep ve Sonuç/an, Dokuz ylül Ünverte Soyal Blmler nttüü, zmr eval hakkında genş blg çn bkz. mal Yğt, "eval", DA, Ankara 2004, XXIX, Genş blg çn bkz. Ahmet Hakkı urab, ıhak e-evıl", DA, (tanbul200), XXII, 536, Halfe b. Hayyat, arh, Ruh Kalender, xv. Yüzyıla Kadar Arap, ran ve ürk uknn Kıa arhçe", AÜFD, Ankara 2009, XXXIX,. 260; Ahmet Hakkı urab, "bn Cam' (ö. 808) Kureyşl eşhur uğann ve Betekar", Cumhuryet Ünverte lahyat Fakülte Derg, (Sva 2005), IX-1, fahan'nn ktabında bu müzyenn m 'AIIuveyh olarak harekelenmştr. Bkz. el-lfahan, bü'i Ferec, (356/966), KWbu't-[tan, (Haz. Abdulemr Al ühemmena, Semr Yuuf Cabr), yy trz., IV, 347, 348; Xl, 334. Genş blg çn bkz. lfahan, age, Xl, H. G. Farmer bu şarkıcının mn 'Alluyah ve Allawaya olarak ktabında zkretmektedr. Bkz. A Htory of Araba n uc to XIII th Century, Londra 1929, bn 'Abdurabbh, el-'lkdu'i-ferd, VI, 36, 37, 40; el-lfahan, et-[tan, IV, 347, 348; V, 192, 193; Xl, ; Ahmet Hakkı urab, "bn Cam'", bn 'Abdurabbh, VI, 34; bkz. Kalender, agm, 164; urab, agm, 168.?1.. - lbn 'Abdurabbh, /kdu'/-ferd, VI, 34.

4 264 Dr. Fath rkoçoğlu 1 Yrd.Doç.Dr. Faz/ı Arlan bn 'Abdurabbh, Zryab'a moky öğretenn brahm e-evı olduğunu 22 zkrederken e-akkar, onun hacaı olarak hem brahm'n hem de oğlu hak e-evı'nn adını vermektedr? 3 hak e-evıl le Zryab'ın ölüm tarhlernn brbrlerne çok yakın olmaı bu knn aynı hocadan yan hak'ın babaı brahm'den brlkte der almış olduğu anlamına geleblr. Ayrıca brahm e evıl'nn 188/804 yılında öldüğü düşünülecek olura müteakben Zryab'ın onun oğlu hak'tan da der almış olmaı tabdr. Aşağıda hak le Zryab araında geçen olay zaten bu hoca talebe lşkn açıkça ortaya koymaktadır. Kaynaklarda Zryab'ın brahm ve oğlu hak e-evı'den başka hocalarının olup olmamaı huuunda br blg olmaa da onun, hem eğtmn görürken brahm ve hak'ın yanında ya da arayda yukarıda zkredlen muğannler le br şeklde br ortamda karşılaşmış olmaı gerekr. Zra ehd'nn ve Harun Reşd'n arayında bu anatçıların anatlarını cra ettkler yukarıda zkretmştk. Ayrıca Zryab'ın, Halfe ehd'nn mevlaı olmaı ve özellkle lerde geleceğ üzere ndülü'te Bağdat tln te etmendek rolü düşünülecek olura onun aray hayatının bütün veehelerne hakkıyla vakıf olduğu açıkça görülmektedr. 1 Hayat Hakkmda Zryab'ın hayat hkayene dar en genş blgy bz e-akkar'de ( / ) bulmaktayız. Onun detaylı olarak verdğ malumat e kend fadenden de anlaşılacağı üzere bn Hayyan'ın ( / ) e/ uktebe ml ktabından alınmaktadır. 24 Fakat ne var k bn Hayyan'ın ktabında bu detaylı malumat yer almamakta ve burada adece Zryab'ın 11. Abdurrahman'dan ewel öldüğü ne dar tarh kaydı bulunmaktadır. 25 Bundan dolayı Owen Wrght hem Arap hem de Batılı lm adamlarının, Zryab'ın karyer le lgl e-akkar'nn detaylı br şeklde takdm ettğ anlatımı, bu huutak kaynakların temel kabul ettklern yazar. 26 Bz Owen Wrght'ın trazlarına daha onra yer vermek kaydıyla e akkar'de detaylı olarak zkredlen Zryab'la lgl malumatı aktaralım. e-akkar, Zryab'ın akıllı, anatına hakkıyla vakıf, fah br lana, güzel br ee, tatlı br huya ahp kme ve aynı zamanda rtcalen şr öyleyeblen br şar olduğundan bahetmektedr. Onun hak e-ev'nn öğrenc olduğunu ve hak'ın şarkılarını y bldğn, güzel e ve uretyle brlkte onun ağlam br akla ve kavrayışa ahp olduğunu ve hak'tan daha kablyetl ve ütün olduğunu kaydetmektedr bn 'Abdurabbh, kdu'i-ferd, VI, 37. Bkz. Farmer, "Zryab",/A, XIII, e-akkar, Nefhu't-b, ı, 344; lll, 122. Ayrıca bkz. Reynold A. Ncholon, A Uteraıy Htoıy of he Arab, Cambrdge 1969, e-akkar, lll, lbn Hayyan, e/-uktebe, Owen Wrght, "uc In ulm Span", he Legacy Of ulm Span, d. Salma Khadra Jayyu, le den-new York-Köln, 1992, e-akkar, lll, 122.

5 ndü/ü'ün anat Güneş" Zryab (ö.238/852) 265 e-akkar, hak le Harun er-reşd araındak br dyaloğu zkretmektedr. Burada anlaşıldığına göre hak, ahp olduğu okula gelen yetenekl öğrencler tept ederek bunları halfeye takdm etmekte ve böylece halfenn hmmetne mazhar olmak temektedr. Fakat bu efer halfeye takdm etmş olduğu kş, dğerlernden farklı d ve şn lgnç tarafı hak da yeternce bunun farkında değld. hak, halfeye kend öğrenc olduğunu belrttğ Zryab'ı önerrken, onun anatında alışılmış olandan farklı br muğann olduğunu ve henüz meşhur br olmadığını öyled. 28 hak, halfeye Zryab'dan bahett. Ondan güzel ve etkl şarkılar dnledğn ve bunlardak fevkaladelğe vakıf olunmaı gerektğn ve Zryab'ı kendnn keşf ettğn öyled. Bu öneml mokşnaın geleceğ çn halfenn deteğnn öneml olacağını belrtt. Bunun üzerne Harun er-reşd, hak'tan onu huzuruna getrmen emrett. Zryab, halfenn huzurunda onunla, adab-ı muaşerete fevkalade vakıf br şeklde konuştu. Halfe müteakben onun mok blgn öğrenmek ted. O da nanların yaptığı şey yaptığını, nanların yapamadıklarının da daha yn yaptığını, onların güzel öyledkler de ancak halfe çn öylenenler olduğunu, öylemedklernn e halfe çn aklananlar olduğunu belrtt. 29 Konuşmaıyla halfenn lgn çeken Zryab, eğer zn verre halfe çn daha önce kmenn duymadığı şarkılar öylemek tedğn fade etmş, bunun üzerne halfe hacaı hak'ın udunu getrmelern emretmştr. Hocaının udu gelrken o kendnn mal etmş olduğu udu kullanmak tedğn, zra ondan başkaını terch etmedğn belrtmş ve udunun da kapıda olduğunu eğer zn verlre onu kullanmak tedğn beyan etmştr. Halfenn emryle Zryab'ın udu huzura getrlmştr. Bu enada halfe, getrlen udun dğernden farklı olmadığını düşünmüş ve de haklı olarak neden hocaının udunu kullanmayı temedğn ormuştur. Zryab da ufendm, hacamın br şarkıını öylemem tyora onu hacamın uduyla çalar öylerm. ğer benm şarkım tenre o zaman kend udumla çalmam gerekr." demş ve bunun üzerne halfe Harun er-reşd udun da aynı göründüğünü öyleynce, bu efer Zryab, halfenn doğru öyledğn belrttkten onra farklı br gözle kend uduna bakılmaının gerektğn belrtmş ve kend udunun, hocaının udu kadar ve udun yapıldığı ağaç cn de aynı ola da kend udunun ağırlığının dğer udun üçte br kadar olduğunu, tellernn e ıcak u le eğrlmeyen pekten yapıldığını -ıcak u le eğrlen pek teln gevşek olacağını- fade ettkten onra udunun bam ve mele tellern e arlan yavruu bağıraklarından yaptığını ve bu tellerden çıkan en netlğ, gürlüğü ve tzlğnn dğer hayvanların bağıraklarından elde edlen tellerden kat kat y ve udunun göğünün de mızrab darbelerne karşı k dğer udlardan daha dayanıklı olduğunu öylemştr. Halfe Zryab'ın udla lgl olarak anlattıklarını beğenmş ve ona şarkı öylemen emretmştr. Zryab şarkı öylemeye başlamıştır: 28 eı-akkar, lll, e-akkar, lll, 123.

6 266 Dr. Fath rkoçoglu 1 Yrd.Doç.Dr. Fazlt Arlan "y şanı y olan hükümdar Harun, nanlar ana erkenden geldler." Zryab şarkıını tamamlayınca Harun er-reşd evnçten ayağa kalkmış. hak'a, Zryab'ı kendnden aklamış olaydı cezalandırılacağını öylemş, onu yanına almaını ve ona özen götermen emretmş, onunla lgleneceğn belrtmştr.30 hak e-ev, müteakben Zryab'la baş başa kalınca ona şunları öylemştr: "y Al, haet hatalıkların en ek ve en hatalıklııdır. Dünya da aldatıcıdır. Sanatta ortaklık düşmanlığı getrr. Sen ahp olduğun cat ve bu durumunla bana tuzak kurdun. Kend menfaatn gözettn. Ben enn benden daha düşük olduğun zannıyla buraya gelmştm. Sen ben küçük düşürdün ve kend konumunu yükelttn. Sen benm oğlum olan ble bundan onra ennle arkadaşlık ble yapmam." dyerek ğrenç br şeklde aldatıldığını ve halfenn huzurunda da böylece küçük düşürüldüğünü belrtmştr. 3 ı hak e-evıll bu fadelerle de yetnmeyp, Zryab'a, Bağdat'ı terk etme ve kend hal<kında br daha konuşulmayacağına dar yemn etmen temştr. burada Böylece Zryab çn başka br alternatf kalmamıştır. Zra ak takdrde hacaı tarafından ervet ve hayatını kaybetmekle tehdt edlmştr. Bunun üzerne Zryab, ağrb'n yolunu tutmak zorunda l<almıştır. 32 Harun er-reşd müteakben hak'ı huzuruna çağırtmış ve Zryab'ı ormuştur. hak e-evı de Zryab'ı kötüleyerek onun hakkında şunları öylemştr: "0, mecnun çocuk cnlern kendyle konuştuğunu ve onların kendyle şarkı öylemede yarıştığını kadar blgl olduğunu dda edyor, dünyada kendnn br benzer olmayacak düşünüyordu. Ve z onu mükafatlandırmadan o, çekt gtt." Halfe, hak'ın bu özlernden tatmn olmuş ve "Onunla evnmştk." demştr. 33 Yukarıda detayca anlatmış olduğumuz hkayenn çernde bazı problemern var olduğu gözükmektedr. Owen Wrght'ın da haklı olarak belrttğ gb hak'ın, talebe Zryab'ın kendnden aklamış olduğu özellklern blmemene mkan yoktur ve de hak'ın halfenn huzurunda rezl olmaı da anlaşılacak gb değldr. Ayrıca Zryab'ın da kendn ve anatını halfeye tanıttıktan onra ve de hayatının da fıratını yakalamışken Bağdat'ı terk edp gtme yne de akla mantığa ığmamaktadır. Halfenn Zryab'ın şarkıından ve muk brkmnden zyadeyle memnun olmaı onraında Zryab'ın Bağdat'ı terk etmeyle lgl hak'la Harun Reşd'n dyaloğunda halfenn, hak'ın özlern hç oruşturmakızın hemen kabullenmş olmaı da dkkat çeken br başka huutur k bu durum da pek de ağlıklı görülmemel<tedr. 30 e akkar, lll, , e akkar, lll, 123, 124; Sgrd Hunke, Avrupa'nın Uzerne Dagan Ilam Güneş, (Çev. Servet Sezgn). tanbul1972,. 401, 402. Bkz. Owen Wrght, 556.,_ e-akkar, lll, 124; Hunke, age, e-akkar, lll, 124.

7 ndü/ü'ün "Sanat Güneş" Zryab (ö.238j852) 267 ndü/ü'e Göçü e-akkarl, Zryab'ın Bağdat'tan ayrıldıktan onra ağrb'e geçtğn ve Doğu'da unutulduğunu zkretmel<tedr. 34 e-akkar, ayrıca Zryab'ın ağrb'tek yaşamı hakkında hçbr blg vermemel{te ve adece onun oraya gttğnden bahetmektedr. Onun ağrb'tek yaşamıyla lgl blgler bn 'Abdurabbh'den ( / ) öğrenmekteyz. O, Zryab'ın Bağdat'tan onra Kayravan'a gttğn ve burada br müddet Ağeb hükümdan Zyadetullah b. brahm'n ( / ) hmayende bulunduğunu ve burada anatını cra ettğn naldetmektedr. Zryab'ın ne kadar üre le burada kaldığı blnmemekle brlkte 821 yılında Antere'nn beytlernden beteledğ br şarkıında Ağeb hükümdarını kızdırdığı ve bunun üzerne de hükümdarın, onun dövülmen ve şehrden kovulmaını buyurduğu ve üç gün onra şehrde görülüre de kellenn vurulmaını emrettğ zkredlmektedr. 35 Owen Wrght, Zryab'ın Bağdat'ı terk etme le Kayravan'dan ayrılmaı olaylarının lgnç br şeklde brbrlerne benzedğn; fakat Bağdat'ı terknn hoca talebe rekabetnden, Kayravan'dan ayrılmaının e hükümdarla araında zkr geçen olaydan kaynaklandığını yazmaktadır. Br önceknde olduğu gb bunda da ölümle tehdt edlme durumu öz konuudur ve bu kıım e-akkar'de zkredlmemektedr. Wrght burada anlatırnın utaca kurgulanıp ülenmş olduğuna dkkat çekmektedr. Bunu aşağıda zkredeceğmz bnu'i-kotyye'den yapılan nakln de detekledğn beyan etmektedr. 36 bnu'i-kutyye, Zryab'ın Halfe mn'n ( / ) 37 yanında yer aldığını ve kardeş el-e'mon'un ( / ) 38 hlafet mücadele onraında 198/813 yılında onu öldürme üzerne ndülü'e geçtğn zkretmektedr. 39 Owen Wrght, bn 'Abdurabbh'de Zryab'la lgl olarak detaylı blglern olmamaını da lave ederek, buna göre Harun er-reşd le hak araındak dyaloğun onradan uydurulmuş olableceğn belrtmektedr. Bu görüşünü de deteklemek kablnden hak e-evı'nn hakkında yegane kaynak olan lfahan'nn (356/966) meşhur ktabı Ktabu'I-gan'de Zryab'a hçbr attın olmamaını vermektedr e-akkar, lll, bn 'Abdurabbh, VI, 37. Bkz. Farmer, A Htory of Araban uc, 129; Farmer, "Zryab", A, XIII, Owen Wrght, ed Dnever, bu Hanfe Ahmed b. Davud (282/895), ef Ahbfru't-IVa/, (hk. Ömer Faruk et abba'), Beyrut tr, ; bn Hazm e-ndelu, Haffeler ve Feth/er, 45, 46. Harun Reşd'n oğlu olane-mn'n aıl m uhammed'dr. Babaı 175/ yılında uhammed' velaht tayn etmş ve ona el-mn lakabını vermştr. 183/799'da dğer oğlu Abdullah'ı velaht tayn etmş. üteakben de oğulları el-mn ve e-e'mün'la 186/802 yılında çıktığı hac yolculuğu onraında Kbe'de önce el-mn ardından e-e'mün ve bundan onra da e-u'temen lakablı Kaım ml oğluna bat almıştır. Genş blg çn bkz. Nahde Bozkurt, u'tezfe'nn Altm Çag1 - e'mun Dönem-, Ankara 2002, Bkz. ed-dnever, Ahbar, 365, 366; bn Hazm, Halfeter ve Feth/er, bnu'i-kütyye e-kurtub, uhammed b. Ömer, (367 /977), arhu İfttah'I-nde/u, (hıt Abdullah n et-abba'), Beyrut 1994, Owen Wrght,. 557.

8 268 Dr. Fath rkoçoglu 1 Yrd.Doç.Dr. Faz/ Arlan Owen Wrght bütün bunlardan onra Harun-hak hkayenn e-akkar tarafından üretldğ ve ülendğne dkkat çekmekte ve bunun herhang br tarh temel olmakızın anatçı, öğretmen ve kültürel tandartları ayarlayan br olarak Zryab'a atfedlen krtk önem hçbr şeklde götermedğn fade etmektedr.41 Wrght'n Zryab'ın hayatıyla alakalı olarak e-akkar'nn naklne yapmış olduğu trazı burada bırakıp Zryab'ın yen vatanı ndülü'e geçmek ve Zryab'ın gelş arefendek bölgeye kıaca bakmak tyoruz. Zryab Önce ndülü Hşam b. Abdurrahman ( / )'ın 180/796 yılında ölümü üzerne yerne geçen oğlu ı. Hakem ( / ) dönemnden başlayarak ndülülü hükümdarlar, araylarının kapılarını Doğu'nun ünlü mukşna ve muğannlerne açmışlardı. 42 ı. Hakem, ndülü'ün Ömer b. Abdülazz' kabul edlen 43 babaı Hşam'ın akne, dn bütün br değld. Halk, halfey camde pek göremyordu. çk, müzk ve şrn bulunduğu şret mecller ve avcılık onun hayl lgn çekmekteyd. 44 Özellkle ı. Hakem zamanında 'AIOn ve Zerkun ml şarkıcılar Doğu'dan ndülü'e geldler. 45 Bunları Fadlu'I-edne 46 ve Kamer 47 ml şarkıcılar takp ett." 48 Zryab e 206/ yılında ndülü'e gelmştr. 49 Ne var k müzyenlern ham 1. Hakem, o geldğnde henüz vefat etmşt. Babaından tkrarlı br devlet devralmış olan yen halfe 11. Abdurrahman ( / )'ın yıl üren halfelğ, ufak tefek yanları ayılmaz e ndülülülere uyyamu't ArO (düğün günler)" dedrtecek kadar gayet huzurlu ve neşe çernde geçmştr.51 Özellkle ll. Abdurrahman dönem, ndülü medenyetnn teşekküle başladığı, dar alanda ortaya konulan yen düzenlemeler le ktad alanlardak gelşmelern yanı ıra kültürel alanda doğunun brkmnn ndülü'e nakledldğ br dönemdr. 52 Ayrıca bu dönemde ulema güçlenmş e de arayın anatal ve entelektüel beğenlerne müdahelede bulunmamıştır Owen Wrght, ehmet Özdemr, ndü/ü ülüman/an, lm Kültür arh, Ankara 1997, ehmet Özdemr, ndülü ülüman/an, ı, Ankara 1994, Özdemr, ndü/ü ülüman/an, ı, e-akkar, lll, Genş blg çn bkz. e-akkar, lll, 140. ahmoud akk, ll. 47 Genş blg çn bkz. e-akkar, lll, 140, ehmet Özdemr, ndülü ülümantan lm Kültür arh, e-akkar, ı, 344. Bkz. Henry George Farmer, Htercal Fa.ct For he Araban ucallnfluence, Londra 1930,. 28; Abdülazz SalRl, arhu'/-ülmn ve Aaruhum f'j-ndelu, Beyrut 1988,. 233; Özdemr, ndülü ülüman/an, lm ve Kültür arh, Hakkında blg çn bkz. bnü'i-r, el-kaml f't-arh, VI, 378, 379; 383, Abdülazz Salm, arhu'/-ülmn ve Aaruhum f'j-nde/u:.229; ehmet Özdemr, ndülü ülüman/an, ı, Ankara 1994, Özdemr, ndülü ülüman/an, 1, 75, Farmer, A Htory of Araban uc,. 98.

9 ndülü'ün anat Güneş" Zryab (ö.238/852) 269 Abdurrahman'ın kültürlü br kme olduğunu, Harun er-reşd ve e-e'mon zamanlarında Abballern başkent Bağdat'ın ulaştığı kültürel evye ve gelşmenn haberler kendne geldğnde, onun Kurtuba'yı Batı'nın Bağdat'ı kendn de rnevern e'mun'u yapmak tedğn fade etmştr. akkl, öncek ndülü emrlernn en büyük meelelernn kend ahp oldukları devlet, Abbal rakplernn kend ç şlerne müdahele edeblrler korkuuyla, Abballern kültürel havzaı olan Irak ve ran'dan uzak tutmak olduğunu öylemektedr. ll. Abdurrahman'ın ktdarında e Abballer ajanlarını ndülü karaularına karışıklık çıkarmak çn göndermekten vaz geçtkler çn artık tehlke ortadan kalkmıştır ve mevl emr! bu nedenle Abba! medenyetnn ve onun gelşmş kültürünün meyvelernden mümkün olduğu kadar faydalanmaya karar vermştr.54 Zryap ndülü'te e-akkarl, Zryab'ın mektubunda, ahp olduğu anatı ağrb'teyken ndülü hükümdan 1. Hakem'e yazdığı kendne götereblmek ve yanına geleblmek çn zn tedğn belrtr. ı. Hakem onun talebn olumlu karşılamış ve bunun üzerne de Zryab, çoluk ve çocuğuyla brlkte ndülü'e hareket etmştr. Yolda ı. Hakem'n ölüm habern alınca Zryab, oldukça fazla hüzünlenmş olmalı k dönmeye karar vermştr. Bu arada ı. Hakem'n elç olduğu belrtlen ve Zryab'ın yolculuğunda ona eşlk eden anor el-yahud ml şahı, onu bu kararından vazgeçrmş ve ı. Hakem'n oğlunun yanına gtmeye kna etmştr. Bu arada Zryab'ın durumunu da yen hükümdara letmştr. ll. Abdurrahman'ın, onun ülkene gelmenn kendn mutlu edeceğn belrten br mektup ve yol güzargahındak görevllere de onların rahat br yolculukla Kurtuba'ya gelmelern temn çn emrler göndermştr. Sarayındak hadım edlmş kölelernden brn huu olarak muhtelf bneklerle brlkte onları karşılamaı çn vazfelendrmştr.55 e-akkarl'nn fadene göre Zryab ve ale şehre br akşamütü grmşler ve en güzel araylardan brne yerleştrlmşler. Zryab üç gün trahat ettkten onra ll. Abdurrahman'ın huzuruna davet edlmştr. 56 bn HaldOn e hükümdarın kendnn de onu karşılamak çn şehrn dışına çıktığını zkretmektedr. 57 ll. Abdurrahman, Zryab'a aylık 200 dnar tah ett. Buna lave olarak Ramazan ve Kurban bayramlarında bn dnar, hrcan ve Nevruz günlernde be- 54 ahmoud akk, "he Polctal Htory Of AI Andaıu (92/ /1492)", he Legacy Of ulm Span, d. Salma Khadra Jayyu, Leden-New York-Köln, 1992, e-akkar, lll, 124, 125. bn Haldün, Zryab'ın ndülü'e vardığında ktdarda 1. Hakem'n olduğunu zkretmektedr. Bkz. bn Haldün, bü Zeyd Abdurrahman, (808/1406), arhu bn Ha/dün, (Haz. Hall Şehacte), Beyrut 200, ı, 540; ayrıca bkz. ukaddme, Çev. Zakr Kadr Ugan, tanbul 1970, e-akkar, lll, 125. Bkz. R. Dozy, arhu'/-ulmn f banya ( ), (Arapçaya Çev. Haan Habeş), Kahre 1994, ı, bn Haldün, arh, ı, 540; bkz. ukaddme, Ayrıca bkz. Farmer, A Htory of Araban uc,.129,130.

10 270 Dr. Fath rkoçoglu 1 Yrd.Doç.Dr. Fazlt Arlan şer yüz dnar le her yıl üç yüz müdd 58 yyecek tah ettğ ve bunun üçte knn arpa ve üçte brnn de buğday olduğu belrtlmektedr. 59 Zryab'ın yanında bulunan Abdurrahman, Ca'fer, 'Ubeydullah ve Yahya ml çocuklarına da -e akkarl o an dört çocuğu olduğunu zkretmektedr- her brne aylık 20 dnar tah edldğn nakletmektedr. 60 bu gelrlernden başka hükümdarın mecllernde de bahşşler aldığını Zryab'ın bnu'i-kgtyye zkretmektedr. Abdurrahman b. e-hakem'n br meclnde Zryab'a 30 bn dnar bağışlamaı, aray çnde konuşmalara neden olmuş ve hazneden orumlu kşler ülümanlara at olan bu paranın br şarkıcıya tah edlmenden rahatızlık duymuşlar ve bu mktarın Zryab'a verlmemene gayret arf eteler de hükümdar bu paranın ona verlmen emretmştr. Zryab'ın, emrn yerne getrmeyen görevller hakkında halfeye "Bu naıl taat" dedğ nakledlmektedr. 6 ı lm/ Donantmı ve Ok Alanmda Yaptıkları ll. Abdurrahman, Zryab'ın adece çaldığı ud ve öyledğ şarkılarından değl; tarh ve şr başta olmak üzere onun hemen hepnde oldukça blgl olduğu muhtelf ahalardak ohbetlernden de faydalanmıştır. 62 Farmer'n da belrttğ üzere o, ll. Abdurrahman'ın nedm olmuştu. 63 Zryab bunlardan başka muhtelf branşlarda da blg brkmne ahpt. Onun aynı zamanda atronom ve coğrafya konularında da malumatı vardı. 64 e akkar, Zryab'ın yed klm ve bunların tabatlarındak htlafları, havalarını, denzlern, ülkelernn tanfn ve nüfuları zkretmektedr. 65 hakkında blgl olduğunu ktabında Zryab'ın ud mızrabı olarak nce tahta mızrab yerne akbaba teleğn 66 kullanan lk kş ve ayrıca uda beşnc br tel laven yapan lk mukl ütadı olduğu belrtlmektedr. 67 Zryab öncende udlar dört tell d ve bunlar dört tabata 58 Waltlıer Hnz br müddün degern 1,053 ltre olarak vermektedr. Bkz. lam'da Ölçü Stemler, Çev. Sevm Acar, tanbul 1990, e-akkar, lll, 125; Dozy, 11. Abdurrahman'ın Zryab'a her yıl k yüz kantar arpa ve k yüz kantar bugday tah ettgn zkretmektedr. Bkz. arhu'i-ulmn f banya, ı, Bkz.e-akkar, lll, ı bnu ı-kütyye, arhu fttah'i-ndelu,. 112, 113. Bkz. Hüeyn u'n, evuatu arh'i ndelu, Kahre 1996, 1, e ı - -akl1arı, lll, 125, 127; Dozy, ı, Farmer, A Htory of Araban uc, e-akkar, lll, 127; Farmer, A Htory of Araban uc, e-al1kar', lll, Bkz. e-akkar, lll, 126. Ayrıca bkz nventon ulm Hertage n Our World, (d. Salm S AI-Haan),. 36, Farmerve Htt, Zryab'ın tahta mızrap yerne karta! tırnagı kullanımını başlattıgını zkretmektedr. Bkz. A Htory of Araban uc, 130; Phlp K. Htt, Sya ve Kültürel lam arh, (Çev. Salh uğ;), tanbul 1995, lll, 950; Özdemr de H tt'den alıntı yaparall aynı şey öylemektedr. Bkz. ndülü ülümanlan lm ve Kültür arh, e-akl1ar, lll, 126; Htt, lam arh, lll, 950; Sgrd Hunke,. 405; Özdemr, lm ve Kültür,. 118.

11 ndütü'ün "Sanat Güneş" Zryab (ö.238j852) 271 karşı gelmekteyd. O, udunun ortaına beşnc kırmızı br tel lave ett. Böylece udunda daha zarf br anlam ve en mükemmel faydayı elde ett. Şöyle l< zr tel arı boyalıdır ve ud azında, bedenn afraına karşılık gelmektedr. Sonrak knc teln boyaı kırmızıdır. Bu udda bedendek kanın yerndedr ve o zlrn k katı kalınlığındadır. Bunun çn de mena olarak mlendrld. Dördüncü teln reng yahtır ve bu da udda bedendek evdanın karşılığıdır. Bam olarak mlendrlmektedr. Bu udun en üt teldr ve melen k katıdır. reng yoktur. Beyazdır. Udda bedendek balgamın yern tutmal<tadır. elen e enanın k katı kalınlıl<tadır. Bu dört tel, dört tabata karşılık gelmektedr. Bam ıcak kurudur ve menanın mukabldr. ena ıcak nemldr ve onu eştlemek gerekr. Zr ıcak kurudur, melen mukabldr. ele de ıcak nemldr. Her tabat zıddına nıukabele eder ta l< beden bu dört unuru (hılt) le dengel olun. Ne var k beden neften/ruhtan yokundur. Nef, kanla lntldr. Zryab bunun çn orta kanı teml eden tele, ndülü'te cat ettğ bu beşnc kırmızı tel lave etmştr. O, melen altında menanın da ütündedr. Böylece udunda dört unur tam olarak yer almış oldu. Beşnc tel bedendek nefe karşılık gelmştr. 68 Owen Wrght, bu beşnc tel lavenn ne tür pratk br fonkyonu olduğu oruunun cevabının olmadığını fade etmekte ve entrümana böyle laveler çn genel nedenlerden br olan e genşlğn artırma nyetnn açık olmadığının kenlğne dkkat çekmektedr. Çünkü lave tel ortaya takılnııştır ve udun akordu le lgl olarak herhang br değşklğn yapıldığına dar de br ma bulunmamaktadır. Ayrıca bu şlenıle brlkte entrümanın melodk ml<anlarının naıl genşlemş olableceğn de görmenn zor olduğunu fade etmektedr. 69 Owen Wrght, yukarıda zkredlen Harun-hak dyaloğu gb udla lgl olarak ona atfedlen yenlkler eleştrz kabul etmemenn doğru olacağını belrtr. Rezonanı artırmak çn daha nce ahşap malzeme kullanmaı, teller ve nıızrap çn eçtğ malzernede nadr şeyler terch etme, önceden kullanılan ahşap mızrabı, akbaba teleğ le değştrme ve bunun yanı ıra k üt pek teln yaygın olarak kullanılanlardan farklı hazırlamaı, aşağıdak k teln e alan yavruu bağırağından yapmaı gb teknk yenlkler ona atfedlr. Owen Wrght vahş yaşamın mkanlarına rağmen alan yavruu bağırağı gb tedark gayet zor olacak malzemenn kullanılmaının neredeye mkanız olduğunu öylerken yenlkler çernde, udun enn gürlüğünü, dayanıklılığını artıran ılahın makul görülebleceğn belrtr. 70 el-akkarl, Zryab'ın kendne cnlern her gece şarkı öğrettğn dda ettğn ktabında zkretmektedr. O, uylwundan uyanır uyanmaz hemen caryeler Gazlan ve Huneyde'y çağırmakta ve o k de ellerne udlarını alıp onun yanına gelmekte ve Zryab da elnde uduyla bu şarkı üzernde gece boyunca brlkte 68 e-akl<ar, lll, h Owen Wrıg t, h Owen Wrıg t,. 558.

12 272 Dr. Fath rkoçog/u 1 Yrd.Doç.Dr. Faz/ı Arlan mütalaa etmektedrler. Daha onra Zryab, şr yazmakta ve ardından da yatağına dönmekteyd. e-akkar burada brahm e-evıl'nn de eerlern bu şeklde cnlerle mütalaa ettğn zkretmekte ve bunu doğruunu da Allah'ın bldğn fade ederek şüphen zhar etmektedr. 71 Buna rağmen Zryab'ın hatızaında 10 bn eern güfte ve betenn bulunmaı o dönem çn halk araında onun, cnler tarafından deteklendğ ve bu şarkıları onların öğrettğ düşüncenn yayılmaına neden olmuştur. 72 bn Hazm (456/1064), avku'j-hamame ml eernde Zryab'ın hayatı ve şarkılarını yazan lem b. Abdülazz 73 ml br kmeden bahetmektedr. Bu şahı, hacb Hşam b. Abdülazz'n kardeş olup y yetşmş, kültürlü br kmedr. lem, şr ve mok alanlarında da kendn patlam ış brdr. Ayrıca bn Hazm ktabında, lem'n Zryab'ın öyledğ şarkıları ve onun hayatını htva eden br eernn olduğuna yer vermektedr. 74 Farmer lem'n bu ktabı ağabey Hşam'ın karıı ve aynı zamanda Zryab'ın kızı olan HamdOne'nn yardımıyla hazırladığını ve ktabın mnn dektab a'roff gan Zryab olduğunu zkretmektedr.75 Zryab çocuklarına da moky öğretmştr. e-akkar, Abdurrahman, Ca'fer, 'Ubeydullah ve Yahya'ya lave olarak Zryab'ın uhammed, Kaım, Ahmed ve Haan mlernde ekz erkek ve 'Ueyye ve Hamd0ne 76 mlernde de k kızının olduğunu ve bunların hepnn de anatkar olduklarını zkretmektedr. Bunların çernde en ynn 'Ubeydullah olduğunu onun ardından da 'Abdurrahman'ın geldğn fade etmektedr. 77 Zryab'ın Ahmed ml oğlu da babaı gb rtcalen şr öyleyen br şard. 78 Zryab'ın çocukları aynı zamanda kend öğrencler d. Çocuklarının dışındak dğer öğrencler araında onun ut'a ml carye gelmekteyd. Zryab, ona en güzel şarkıları öğretmşt. Bu carye ll. Abdurrahman'ı büyülemş ve Zryab da bunu hükümdara hedye etmştr.79 Katb bo Haf 'Ömer b. KalhI'n carye uabh de Zryab'ın öğrencle-?ı e-akkar, lll, 125, e-akkar, lll, 127; Farmer, A Htory of Araban uc, 130; Özdemr, lm ve Kültür, ed-dabb, onun tam mnn lem b. Abdülazz b. Hşam, künyenn de bü'i-uhn olduğunu zkretmektedr. Ahmed b. Yahya b. Ahmed b. 'Umeyre, (599/1202), Buğyetu'I-ultem f arh Rca/ hl'i-ndelü, byy 1967, bn Hazm e-ndelü, bü uhammed Al b. Ahmed b. Sad, (456/1064), avku'/-hamame, (hk. Haan Kaml e-sayrafı), Kahre tr,. 116; bkz. Güvercn Gerdanlıgı, (Çev. ahmut Kanık), tanbul1995, ed-dabb (599/1202) de onun, edeb ve kültürlü kşlğne dkkat çekmekte ve Zryab'ın şarkılarını çeren br ktabının bulunduğunu nakletmektedr. Buğyetu'/-ultem, 239. Bkz. Farmer, "Zryab", A, XIII, F armer, z ırya -b la, XIII, e-akkar, Zryab'ın bu kızının Vezr Haşm b. Abdullah'ın zevce olduğunu öylemektedr. Bkz. Nefh, lll, 130, 131. Bkz. Farmer, A Htory of Araban uc, Bkz. e-akkar, lll, 129. Farmer her ne hkmete Zryab'ın altı erkek k kızı olduğunu belrtmektedr. Bkz. A Hıtory of Araban uc, e-akkar, lll, e-akkar, lll, 131. Bkz. Farmer, A Htory of Araban uc, 136. ut'a kendne hettğ aşkı açıkça ll. Abdurrahman'a lan etmştr. Bkz. ara J. Vguera, "Aluhu L'I-a'ar On the Socal Statu of Andalu Women", he Legacy Of ulm Span, d. Salma Khadra Jayyu, Leden-New

13 ndülü'ün "Sanat Güneş" lrya b (ö.238j852) 273 rndendr. Bu muğannyenn tatlı e ve hüneryle en üt noktaya ulaştığı belrtlmektedr.80 Zryab'ın Gazlan ve Huneyde ml caryelernn de ud çaldıkları ve efendler Zryab'la yen betelern mütalaarında bulundukları yukarıda zkredlmşt. 81 Ok ögretm etodu 11. Abdurrahman, Zryab çn Kurtuba'da (Cordova) br de konervatuar açmıştır.82 Bu konervatuarın benzerler müteakben şblyye (Sevlla), uleytula (oledo), Belenye (Valena) ve Gırnata (Granada) gb ndülü'ün dğer şehrlernde de açılmıştır. 83 Farmer'n fade ettğ üzere bu okul Batı Halfelğnn yok oluşuna kadar varlığını ürdürmüştür. 84 Zryab en büyük ününü ndülü müzk konervatuarı olan, onun Kurtuba üzk Okulu le yapmıştır. Buradan mezun olan öğrencler, ülkenn ünlülernden araında yer almıştır. 85 Zryab'ın üzk Okulu'ndak eğtmle lgl olarak bazı detaylar günümüze kadar ntkal etmştr. Zryab'ın ndülü'e gelmenden önce müzk hocalarının öğrenclerne br şarkıyı, uygulamalı olarak öğretmeden başka br metodları yoktu. Zryab bunu bütünüyle değştrmştr. O, öğrenclernn müzk eğtm müfredatını üç bölümde ele almaktadır. Buna göre lk olarak rtm, vezn ve şarkının özler entrüman eşlğnde öğretlmekte, daha onra da bat halde nağme öğretlmektedr. Son olarak e müzkal nüanlar (zade) öğretlmektedr. 86 e-akkar, Zryab'ın müzğe yen başlayanlar çn benmedğ metodu zkretmektedr. Kendne müzk öğrenmek çn gelen kşy o, lk önce mvere denlen yuvarlak mndere oturtur ve ona enn çıktığı kadar bütün gücünü kullanmaını emreder. ğer onun e zayıfa, e artıran br egzerz olarak arığını onun belne bağard ı. ğer öğrenc kekelyor veya ağzını yeternce açamıyora ya da onun konuştuğunda dşlern kenetleme alışkanlığı vara, Zryab ona ağzının çne üç parmaklık küçük br tahta koymaını öyler. Öylek çeneler genşleyene kadar üç gün ve gece onu ağzında muhafaza etmek zorundadır. Daha onra Zryab, öğrencne avazının çıktığı kadar "Ya Haccam" veya "Ah" dye bağırmaını ve yapabldğ kadar en uzatmaını emreder. ğer öğrencnn gür, güçlü ve açık br şeklde bu kelmeler telaffuz ettğn anlara, onu öğrenclernn araında kabul eder ve başarılı br şarkıcı yapmak çn de her- York-Köln, 1992,. 709, eı-akkar, lll, 13 Bkz. Farmer, A Htory of Araban uc, ı e-akkar, lll, Sgrd Hunke, 403; ehmet Özdemr, ndü/ü ülüman/an, lm ve Kültür arh, 117; Hüeyn u'n, evuatu arh'i-ndelu, ı, Özdemr, ndülü ülüman/an, lm ve Kültür arh,.117, Farmer, A Htory of Araban uc, Farmer, A Htory of Araba n uc, Farmer, A Htory of Araban uc, 110. Ahmet Hakkı urab, "lk Dönem lam Dünyaında uk Çalışmalarına Bakış", armara Ünverte lahyat Fakülte Derg, c. Xl-XV,. 245; Zade, bugün Batı müzğnde appoggatura, çarpma, trl vb olarak blnen nce fıgürlerle talak ezgy üleme, bezerne lmdr. Bkz. Farmer, A Htory of Araban uc. 73.

14 274 Dr. Fath rkoçoglu 1 Yrd.Doç.Dr. Faz/1 Arlan hang br yorgunluk veya rahatızlıktan fazla uğraşmazdı. 87 onu korurdu. Ak halde onunla daha Farıner, Zryab öncende ndülü'te çok erken br tem olan tek oktavlı (accordatura) temnn bulunduğunu belrtmekte ve bn cah (ö. 715) 88 tarafından oluşturulan ve hak e-evıll tarafından da yenden bçmlendrlen k Arap Stemnn 89 e Zryab tarafından ndülü'e tanıtıldığını fade etmektedr.90 Bu arada e-akkarl, Zryab'ın ndülü'e gelşyle 'AIOn ve Zerkun'un ml şarkıcıların şarkılarının unutulduğunu da nakletmektedr. 91 oda Belrleyc Zryab Zryab, mok brkmnn yanı ıra, mlad 9. yüzyıl Kurtuba'ında zamanın modaına yön veren br modacı ve tl mge olmuştu. O, Bağdat'ı terk ederek ndülü'e geçşnde berabernde Bağdat modaını da getrmşt. 92 Zra Abba mparatorluğunun başşehr Bağdat, bugün Par ve New York'un durumu gb o dönemn modaının merkezyd. 93 Görkeml başkent Bağdat'tan Kurtuba'ya ürekl br fkr akışı öz konuuydu ve özellkle bazı alanlarda Abba etk çok güçlü br şeklde kendn hettryordu. 94 Zryab'ın ndülü'e gelş burada "Doğululaşmayı" daha da hızlandırmıştır. 95 Kurtuba'dak mevl Sarayı onun yardımlarıyla kendlernn rakpler olan Irak'tak Abba arayının kültürel ve anatal açıdan pek çok fkrn kendne mal edeblmştr e-akkarl, lll, 128, 129; Farmer, A Htory of Araban uc,. 111; Se eğtm nde, y e çıkarablmek çn olunum kontrolü ve deteğ çok öneml olduğu blnmektedr. "Doğru br nefe alıp verme herşeyden önce doğru br duruş gerektrr. Baş, göğü ve kalça brbr üzerne gelerek brleşecek şeklde bel kemğ tarafından deteklenmeldr." (Bkz. Gül Fahrye vren, Se ğtm Yöntemlernn Se Hatalklarının edavnde l(ullamml, YL, Selçuk Ünverte SB, Konya 2006,. 20; Ayşe eral öreyn, Se ğtm, Ankara 2008,. 95) Zryab'ın metotları araında bulunan, bele arıl< bağlamaı bu açıdan öneml ayılablr. Ya haccam veya ah eler le egzerz yaptırmaı, bze, ünlü harflerle lgl fonetk çalışmaları hatırlatıyor. Buradak "a" ünlüü çok önemldr. Çünkü "a" bütün ünlülern temeldr. Göğü rejtern ortaya!<oyar ve gırtlağı, dl ve yüz kalarını en az gerlm le kullanan tek ünlüdür. Bu ebeplerle brçok eğtmc çalışmalarını bu ünlü le başlatır. Bkz. Brol Vural, Doğru ve Güzel Konuşma Sanat, Hayat yay, tanbul2005, Hakkında genş blg çn bkz. Farmer, A Htory of Araba n uc,. 61, 69, 78, 79, H. G. Farmer, "İbn cah", A, tanbul1968, V-2,. 774, 775; utafa Kılıçlı, Sadrullam ve rnev/er Devrnde Gma, rzurum 1993, ; urab, "İlk Dönem lam Dünyaında ukl Çalışmalarına Bakış, 239; Fath rkoçoğlu. Abdülmelk b. ervan ve Dönem,. 447, İhak e-evıl babaının yolundan gderek İbrahm b. ehd'nn başını çektğ romantk ve modern ekolün karşıında klak hcaz ekolünü avunmuş ve yok olmak üzere olan klal< muk nazaryen ve craını temleştrmştr. urab, "İhak e-evırı". DA, XXII, 536. Ayrıca bkz. Farmer, "ukl", A, VIII, Farmer, Htarcal Fact for the Araban ucallnfluence, e-akkarl, lll, 130. Bkz. Farmer, A Htory of Araban uc, /nventon,. 38; Özdemr, ndülü ülümanları ı, 77. Bkz. ra. Lapdu, lam oplumlan arh, Hz. uhammed'den 19. Yüzyt/a, (Çev. Yan Al<tay), tanbul 2002,. 514; Luce Bolen, "he Ue of Plant for Dyeng And Clothng", he Legacy Of ulm Span, d. Salma Khadra Jayyu, Leden-New York-Köln, 1992, nventon Andre Clot, Harun Reşd ve Abbaler Dönem, (Çev. Nedm Demrtaş), arh Vakfı Yurt Yayınları, tanbul2007, Andre Clot, Harun Reşd ve Abbaler Dönem, Bkz. Jerrlyn Dodd, "he Art of AI-Andalu, he Legacy Of ulm Span, d. Salma Khadra

15 ndülü'ün "Sanat Güneş" lrya b (ö.238j852) 275 Zryab Kurtubalılara ney, naıl yemeler gerektğn anlatmıştır. O, ndülü mutfağında devrm yapmıştır. Btkler hakkında da genş br blg brkm olduğu anlaşılan Zryab, kuşkonmaz gb yen btkler ndülülülern zevkne unmuştur. el-akkar, ndülülülern daha önceden bu btkler blmedğn zkretmektedr.97 el-akkar ayrıca ndülülülern taze kşnş otu uyundan hazırlamış oldukları ve efaya 98 mn verdkler yemekten bahetmekte ve bunun yanında taklyye denlen, arımak, kşnş otu ve ertlmş yağ le yapılan, çeşn olarak yenlen br o türünün de ona npet edldğn belrtmektedr. 99 ndülülülere üç öğün yemek yemey ve yemeğe mutlaka çorba le başlanıp ardından ana yemek ve tatlıyla bten ve yemekern ayrı ayrı tabaklarda erv edlmen 100 ve ayrıca çeceklern pahalı ve ağır metal kadehler yerne daha etkleyc olan krtal ve cam kaplarla unulmaını tanıtmıştır. 101 Ayrıca yemek Iern konulduğu ahşap malzemelern (maa veya tablalar) üzerne keten örtüler örtmüştür. Böylece o, daha öncende örtüü olmayan ahşap tablaların üzerne br şey döküldüğünde her defaında ovularak temzlenmenn önüne geçmştr. 102 Zryab Kurtubalılara aynı zamanda ney, naıl gyeceklern de öğretmştr. Onlara mevme göre gynmey götermekle yetnmed canlı ve renkl kıyafetlerle yen br moda dah oluşturdu. 103 Buna göre yaz boyunca beyaz ve açık renkl haff kıyafetler, lkbaharda renkl pekl gyler, onbahar ve kış aylarında e kalın ve yünlü elbeler gylmeye başlandı. 104 Zryab temzlkle lgl olarak br kıım yenlkler de Kurtubalılara tanıttı. Koltuk altı deodorant kullanımını da lk olarak ndülü'e o getrd. 105 Yne ndülü Iülere elbelern üzerndek krler, tuzla temzlerney ve böylece elbelern rengn beyazatmayı 106 ayrıca dş macunlarıyla dş temzlğn o götermştr. 107 Zryab Kurtubalıların aç modellern de belrled. Onun gelmenden önce Jayyu, Leden New York-Köln, 1992, e-akkar, lll, 127; Bl1z. Robert Hllenbrand, "edeval Cordoba A A Cultural Centre", he Legacy Of ulm Span, d. Salma Khadra Jayyu, Leden-New York-Köln, 1992, efaya: Bu yemek genç ve yaglı koyun etnden küçük parçalar halnde kelmek uretyle yapılmaktadır. Buna tuz, bber ve kuru kşnş otu, u, ezlmş ogan, br kepçe tatlı zeytn yagı lave edlmektedr. Daha onra az ateşn üzernde çevrrek pşrlmektedr. Ayrıca buna kabugundan oyulmuş ve parçalanmış fındık ve badem konmaktadır. Bkz. Nefhu't-b'n tahkkn yapan han Abba'ın notu. lll, 127, e-akkar, lll, 127, Robert Hllenbrand, "edeval Cordoba AA Cultural Centre", e-akkar, lll, 128; Bkz. Robert Hllenbrand, agm, e-akkar, lll, 128. ıoj e-akl<ar, lll, 128; Robert Hllenbrand, 117. Ayrıca bkz. Luce Bolen, "he Ue of Plant for Dyeng And Clothng". he Legacy Of ulm Span, d. Salma Khadra Jayyu, Leden-New York Köln, 1992, e-akkar, lll, 128; Özdemr, ndü/ü ülümanart edenyet arh, Robert Hllenbrand, 117. Bkz. Andre Clot, Harun Reşd ve Abbaler Dönem, e-akkar, lll, Robert Hllenbrand, "117. Bkz. Andre Clot, 272.

16 276 Dr. Fath rkoçoğlu 1 Yrd.Doç.Dr. Faz/ı Arlan Kurtubalı kadın ve erkekler açlarını uzatmakta ve ortadan kye ayırarak, kulaklarını ve yanaklarını kapatacak şeklde taramaktaydılar. O, kakülü alnı örtecek kadar kıaltılarak ve yana bırakılan zülüfler kulağa doğru arkıtarak oluşturduğu kıa aç modelyle yen br moda başlattı. 108 Onun etkyle Kurtuba'da moblya bçmlernde değşklkler oldu, mutfak şler ve maa düzenleme br anat mertebene yükeld. 109 Zryab'ın ndülü'te varlıklı br yaşam ürme ve özgürce anatını cra etme doğuda Abballern hakmyetnde yaşayan müzyenlern dkkatnden kaçmamıştır. Kaynaklarda geçen şu hkaye bunu en güzel şeklde anlatmaktadır. Halfe e'mun, Dımeşk'te mever zamanından kalma br araya grmştr. Burada ç u dolu br havuz vardır. müddet kalmış, yemş ve çmştr. hakkında olumuz şeyler öylemeye başlamıştır. almış ve şarkı öylemeye başlamıştır. e'mun burayı çok beğenmş ve burada br Bu enada mever'n kend arayında onlar Bu arada 'AIIuveyh elne udu "Her geçen gün afem görüyorum, ölüm meleğ on/an alp götürüyor ve onlarla nemalamyor, O kavm şan ve ervet ahbyd, yok oldular, ancak ben onlar çn devaml gözyaş döküyor ve üzülüyorum." Şarkı bttğnde e'mun, elndek kadeh yere fırlatmış ve müzyen 'AIIuveyh'ya znakar kadının çocuğu, "fendlern hatırlayacak bundan başka br vakt bu lamadın mı? demştr. 110 Bunun üzerne 'AIIuveyh, "evlanız Zryab, ndülülü efendlernn yanında. Yüz köleyle brlkte yürüyor. Ben zn yanınızda bu haldeym." cevabını vermştr. Bu öz üzerne Halfe e'mun'un, 'AIIuveyh'e yrm gün 111 kadar kızdığı daha onra da onu atfettğ belrtlmektedr. 'AIIuveyh'n bu mealde başka br fade olarak "Ben yanınızda açlıktan ölüyorum, ehd'nn mevlaı ndülü'tek rnevern yanına gdnce şan ve şeref elde ett." dedğ nakledlmektedr. 112 lfahan bu olayı 'AIIuveyh'n hayat hkayen anlattığı kıımda da br kere daha tekrarlamış ve onun Zryab'la lgl olarak lave bazı özlerne yer vermştr. Buna göre Zryab'ın k yüz köleyle yürüdüğü ve 300 bn dnara ahp olduğu fade edlmektedr Robert Hllenbrand, 117. Bkz. Özdemr, ndü/ü ülümanları edenyet arh, 49; Andre Clot, A n d re Clot, lfahan bu olayı e/-gan'de bazı küçük değşklklerle zkretmştr. Yukarıda verlen beytn lk mıraı lfahn'de yer almamaktadır. Ayrıca lfahan, Halfe e'mün'un 'AIIuveyh'e kızmaı onraında "fendlern Çn ağlayacak bundan başka br vakt bu lamadın mı?" dedğn, bunun üzerne de 'AIIuveyh'n de "vet, onlara ağlıyorum." dedkten onra Zryb'la lgl kımı öyledğn nakletmektedr. Bkz. e/-ğan, IV, 347, 348. lfahan, 'AIIuveyh'n aıl mnn Al b. Abdullah b. Yüuf olduğunu ve onun deden, Veld b. Oman b. 'Affn'ın Soğd Ülkenden er aldığını belrtmektedr. Bkz: e/-gan, Xl, 334. Veld b. Oman'ın da mev alene menup olmaından dolayı Halfe emun, 'AIIuveyh çn bu fadey kullanmış olmalıdır e-akkar, Halfenn 'AIIuveyh'e br ay kadar kızdığını nakletmektedr. Bkz. Nefh, lll, Bkz. el-lfahn, e/-gan, IV, 347, 348; e-akkar, lll, 133. 'AIIuveyh'n bu erzenş her ne kadar emun'u kızdıra da halfenn müteakben ona 20 bn drhem gönderdğ nakledlmektedr. Bkz. gan, IV, lfahan, e-ğan, Xl, 359.

17 ' ndülü'ün "Sanat Güneş" Zryab (ö.238/852) 277 Zryab'ın uduyla cra ettğ mıjk, kılığı kıyafet ve yaşantııyla ndülü yaşamına katkıları ve halfenn nezdndek tbarı yen düşmanların da kazanımını berabernde getrmşt. Kendn Bağdat'ta ölümle tehdt eden hacaı burada yoktu ama daha ı. Hakem dönemnde mev arayında şrleryle ün kazanmış olan Yahya b. el-hakem 14 hocaının yern almıştı. 1 IS Zra Zryab'ın haımlarının başında yakışıklılığından dolayı e-gazel lakabıyla anılan bu şahı gelmekteyd. Halfe ll. Abdurrahman bu knn araındak rekabet ve düşmanlığı azaltablmek çn bunları ayırma yolunu terch etmş ve Yahya'yı elç olarak Bzan mparatorluğunun başkent Kontantnopol'e göndermşt. II 6 Yahya e Gazel'n Kontantnopol'de ne kadar kaldığı blnmemekle brlkte onun buradak başarıları ve ününe ün katmaı onraında Kurtuba'ya döndüğü anlaşılmaktadır. Zryab'la olan mücadelene burada kaldığı yerden devam eden Yahya'yı, Abdurrahman b. el-hakem bu efer de elç olarak Normanlara göndermştr. 117 üteakben yenden Kurtuba'ya dönen Yahya, Zryab'la olan mücadelen ürdürmeye devam etmş ve onu şrleryle hcvetmş, onun hakkında edep ve haya dışı şeyler öylemştr. Ne var k onun hcvler, Zryab'a zarar vermedğ gb kendn ll. Abdurrahman'ın nezdnde küçük düşürmüş ve huzurundan kovulmaına neden olmuştur. Böylece Bağdatlı Zryab, ndülü'te anatını cra çn en güzel mkanları bulurken, Kurtubalı Yahya'da Bağdat'ın yolunu tutacak ve kbaln burada arayacaktır. I I 8 Vefatı Zryab'ın ölüm tarhn bn Hayyan, 238 yılı Rebulevvel ayı olarak vermekte ve onun ll. Abdurrahman'dan 40 gün önce vefat ettğn de belrtmektedr. 119 bn Hayyan'ın ktabı e/-uktebe'n tahkkn yapan ahmud Al ekk, ll. Abdurrahman'ın aynı yılın Rebulahr ayının 3 ünde (22 ylül 852) vefat ettğnden yola çıkarak, onun ölümünden 40 gün öncen 22 Safer 238 (14 Ağuto 852) olarak heaplamıştır. Buna göre Zryab bu tarhte hayata gözlern yummuş olmalıdır. Izo I I 4 e-al<kar, bn Hayyan'ın e/-uktebe ml ktabından alıntı yaparak Yahya hakkında onun şar ve hekm olduğundan bahetmekte ve 94 yaşında vefat ettğn zkretmektedr. e-akkar, Nefhu't-b, ll, 254, 260. Bkz. bn Hayyan, e-uktebe, 200, 201. I IS e-akkar, ll ı ı 6 e-akkar, ll, 258. Yakışıklı ve tatlı dll, güzel el Yahya, Kurtuba arayındak elde ettğ ününün hakkını Bzan mparatorçenn huzurunda da vermş ve onun memnunyetn celp etmştr. Yahya'dan Bzan arayında dam olarak kalmaı tenmş; fakat o bu teklf kabul etmemştr. Nefhu't-b, ll, 258. Sgrd Hunke, lam Güneş, yılında baılan nühada mlerde br karıştırma olmuş ve Kontantnopol'e gdenn yanlışlıkla Zryab'ın olduğu yazılmıştır. Fakat 1998 yılı bakıında buradak hata fark edlmş ve elç olarak gdenn Yahya b. el-hakem olduğu belrtlmştr. Bkz. age, I 17 Sgrd Hunke, 408. I ı 8 e-akkar, ll, 260. Hunke Bkz. ahmoud akk, "he Polctal Htory Of AI Andalu (92/ /1492)", 26. ı ı 9 bn Hayyan, e/-uktebe, 221. Farmer, Zryab'ın ölüm tarhnn kayıtlı olmadığını ve uhammed'n ( ) hükümranlığı dönemnden onra yaşayıp yaşamadığının e kuşkulu olduğunu zkretmektedr. Farmer, A Htory of Araban uc, 130. PO - Bkz. Ib n Hayyan, e/-uktebe<;..ş,_ 344. t::

18 278 Dr. Fath rkoçoglu 1 Yrd.Doç.Dr. Fazl1 Arlan SONUÇ Yukarıda daha önce hem Arap hem de batılı lm adamlarının, e akkar'nn, Zryab'ın karyer le lgl verdğ detaylı blgler temel kaynak kabul ettklern Owen Wrght'tan nakletmştk. 121 Çalışmamız boyunca Zryab'ın hayatı ve faalyetler le lgl olarak ulaşabldğmz malumat çernde, konuya en eleştrel bakışla yaklaşan Owen Wrght'tır. Özellkle e-akkar'nn detaylı olarak zkrettğ Harun-hak dyaloğu le Bağdat ve lfrkyye'y ne zaman terk ettğ konularında cdd ıkıntıların olduğunu belrtmemz gerekr. Bu konuların en azından br kımında Owen Wrght'la aynı düşündüğümüzü fade ettkten onra onun Zryab'la lgl olarak bazı düşüncelerne yer vermek ardından da kend düşüncelermz belrtmek tyoruz. Owen Wrght, Zryab'ın, kendnn önemnn -k bunun tartışılableceğn öylemekle brlkte- alında embolk olduğunu fade etmektedr. Bu bakışa göre o br geleneğn tanıtımı, yerleştrlme ve yayılmaını teml etmektedr. Wrght onun adece o günkü Bağdat modaının embolü değl, bundan başka onun Doğu le eştlğ teml ettğn belrtmektedr. Ona göre Zryab burada potanyel olarak ütün olan, erken Abba ekolünün en yükek avunucuunu alt eden br olarak tavr edlmekte ve onun kred hanene yazılan ud azındak teknk yenlkleryle paralel gden lezzet, moda belrleyclğ de, ll. Abdurrahman dönem boyunca Kurtuba'nın entelektüel ve madd zengnlğnn artışını yanıtmaktadır. Ayrıca onun e eğtmnde yen metotlar gelştrmeyle meşhur br öğretmen olarak trazız ünü, detekleyc lave br düşüncedr. Dolayııyla geleneğn öteye yayılmaının detel<lenmenn de br anatçının kend ale çevreyle ınırlı tutulduğunu, Zryab'a atfedlen brkaç yenlğn de, abartılı veyahut hayal ürünü olarak gözüktüğünü fade etmektedr. 112 Wrght on olarak ona atfedlen çeştl yenlkler ve aray gözde olarak şöhret bulmaına rağmen onun önemnn, hçbr urette karar verc olmadığını belrtmektedr. 123 Kurtuba'nın Bağdat karşıında rekabetnde Zryab'ın enıbolk br yer olablr. Fakat uda tel lavenden udun yapımındak katkıları ve pek teller meelende olduğu gb bu şle uğraşan br anatçının ud azına bu şeklde katkı ağlamış olmaının mümkün olableceğn düşünmekteyz. Zra bugün pek çok az utaının br kıım malzemey deneyerek daha y e elde etmeye yönelk gayretler blnmektedr. Abba mparatorluğunun başkent Bağdat'ta alan yavruunun bağırağının bulunmamaı konuunda da Owen Wrght le aynı düşünmedğmz belrtmek terz. Daha mevler zamanında ülümanların, lam coğrafyaına oldukça uzak olan Ruya ve Baltık bölgeler le tcar lşkler çernde bulundukları, buralardak kazılarda çıkarılan gümüş Arap kkelernı 2 ı Bk O W. z. wen rıght, 556. ı220 w. wen rıght, 558, 559. ız 3 Owen Wrght, 556.

19 ndülü'ün anat Güneş" Zryab (ö.238/852) 279 den anlaşılmaktadır.ı 24 Abba mparatorluğunda e ülüman tüccarların daha genş alanlarda faalyet götermş oldukları blnmektedr. Özellkle Afrka'dan Zenc kölelern getrldğn daha önce belrtmştk. Arazlerde çalıştırılmak üzere kölelern getrldğ Afrka kıtaından alan yavruu bağırağının ya da alan yavruunun kendnn getrlme kanaatmzce zor değldr. Ayrıca Zryab'ın brçok konuda blg ahb olmaının eleştrlme de haklı görülmemeldr. arh boyunca brçok alanda engn blg ahb nanlar çıkmıştır. Br örnek olarak yne br mokşna olan Urmev'y burada anmak yernde olur. Küçük yaşta Bağdat'a gelerek devrn en öneml lm merkez utanıryye edreende fıkıh öğrenc olan Safyyüddn- Urmev, bunun yanında edebyat, ryazyat, Arap dl, tarh, münazara ve münakaşa lmlern tahl etmş ve hat anatında zrveye ulaşmıştır. y br ud cracıı, k az mucd olan Urmev, Doğu mqk nazaryen temleştren k ktabı le adını blm tarhne altın harflerle yazdırmıştır.ı 25 Owen Wrght her ne kadar Zryab'ın mnn e-ğan'de hak'ın byoğrafnn ele alındığı yerde geçmedğn öylee de yukarıda zkrettğmz 'AIIuveyh'n halfe e'mun le olan dyaloğundan Zryab'ın Kurtuba'da şan ve şeref ahb olduğunu rahatlıkla anlamaktayız. Ayrıca e-ğan'de brahm e evıl'nn hayatının verldğ kıımda Zryab'ın Salfe ml müzyen olan ve Halfe uktedr'e ( /932) 126 şarkı okuyan br caryenden bahedlmektedr. lfahan, Salfe'nn brahm e-evıl'den br eer okuduğunu fade etmekte ve uktedr'n bu şarl<ıcı caryey Zryab'dan atın aldığını belrtmektedr.ı27 Owen Wrght yer vermee de bn Hazm ve Dabb'de Zryab'ın hayat hkaye ve betelernn lem b. Abdülazz tarafından toplandığı zkredlmektedr ve Dabb'nn Zryab hakkında ndülü hükümdarları nezdnde e-avl gb meşhurlardan olduğunu ve anatında da tebarüz ettğn belrtme bunu detekler mahyettedr. 128 e-akkar'nn naklnde br mktar abartının olmaının mümkün olableceğ kaydıyla onun özellkle Bağdat'ta Abba7 arayında eğtmn tamamladığı da düşünülecek olura, mok dışında Kurtubalılara tanıttıkları huuunda onun bu eğtmnn ve özellkle de anatçı kşlğnn etkl olableceğn düşünmekteyz. ı 24 W. Heyd, Yakın-Dogu caret arh, (Çev. nver Zya Kara), Ankara 2000,. 66; Henr Prenne, Ortaçag Kentler, (Çev. Şaban Karadenz), tanbul 2005, Genş blg çn bkz. Faz ı Arlan, Safyüddn- Urmev ve Şerefyye Rle, Ankara 2007,. 16 vd. 126 Genş blg çn bkz. e-suyüt, Celluddn Abdurrahman b. uhammed b. Oman, (911/1505), arhu'/-hulef, (k. ahmud Ryad e-haleb), Beyrut 1996, Zryab'ın 238 yılında öldügü ve Halfe uktedr'n de 282 yılında dogdugu düşünülecek olura onun bu caryey Zryab'dan almaına htmal dah yoktur. Kuvvetle muhtemel lfahan burada halfe mlern karıştırmış olmalıdır. 127 ll f ,.. - 3,. e- aha nı, e- 5 am, V, Bkz. Daob, Bugyetu'/-ultem, 239.

20 280 Dr. Fath rkoçoğlu 1 Yrd.Doç.Dr. Fazlt Arlan Kaynaklar:» 1001 lnventon ulm Hertage In Our World, (d. Salm S AI-Haan), Foundaton for Scence, ecnology and Cvlaton, ancheter 2007.» Abdülazz Salm, arhu'/-ülmn ve Aaruhum f'/-ndelu, Beyrut 1988.» Arlan, Fazlı, Safyüddn- Urmevve Şerefyye Rtle, Ankara 2007.» Baydar, ua, Abbaler arhnde (H / ), Zenc yant, Sebep ve Sonuç/an, Dokuz ylül Ünverte Soyal Blmler nttüü, Yükek Lan ez, zmr 2007.» Bolen, Luce, "he Ue of Plant for Dyeng And Clothng", he Legacy Of ulm Span, (d. Salma Khadra Jayyu), Leden-New York-Köln, 1992.» Bozkurt, Nahde, u'tezle'nn Alttn Çağt -e'mun Dönem-, Ankara 2002.» Clot, Andre, Harun Reşd ve Abbaler Dönem, (Çev. Nedm Demrtaş), arh Vakfı Yurt Yayınları, tanbul 2007.» ed-dabb, Ahmet b. Yahya b. Ahmed b. 'Umeyre, (599/1202), Buğyetu'l-ultem f arh Rca/ hl'l-nde/ü, byy 1967.» ed-dnever, bü Hanfe Ahmed b. Davud (282/895), e/-ahbaru't-tvaf, (hk. Ömer Faruk et abba'), Beyrut trz.» Dodd, Jerrlyn, "he Art of AI-Andalu", he Legacy Of ulm Span, (d. Salma Khadra Jayyu), Leden-New York-Köln, 1992.» Dozy, R., arhu'/-ulmn f banya ( ), 1-11, (Arapçaya Çev. Haan Habeş), Kahre 1994.» rkoçoğlu, Fath, Abdülmelk b. ervan ve Dönem /65-86/ ), Ankara Ünverte Soyal Blmler nttüü, Baılmamış Doktora ez, Ankara 2006.» vren, Gül Fahrye, Se ğtm Yöntemlernn Se Hataltklarmm edavnde Kul/antmt, YL, Selçuk Ünverte SB, Konya 2006.» Farmer, H. G., Htarcal Fact For he Araban uca/lnfluence, Londra 1930.» --, A Htory of Araban uc to Xl// th Century, Londra 1929.» --. "uk", A, tanbul1970, VIII, » --. "Zryab", la. tanbul1986, XIII, 578, 579.» --. " b n cah". A, tanbul1968, V-2, 77 4, 775. >> --.- (. Neubauer), "Zryab", /2, (Leden 2002), Xl, 516. >> Halfe b. Hayyat, bü 'Amr b. bü Hubeyre e-ley e-'ufur (240/854), arh, (Haz. utafa Necb Fewaz-Hkmet Keşl Fewaz), Beyrut 1995.» Heyd, W., Yakm-Doğu caret arh, (Çev. nver Zya Kara), Ankara >> Hllenbrand, Robert, "edeval Cordoba A A Cultural Centre", he Legacy Of ulm Span, (d. Salma Khadra Jayyu), Leden-New York-Köln, 1992.» Hnz, Walter, lam'da Ölçü Stemler, Çev. Sevm Acar, tanbul1990.» H tt, Phlp K., Sya ve Kültürel lam arh, 1-IV, (Çev. Salh uğ), tanbul1995.» Hunke, Sgrd, Avrupa'nm Üzerne Doğan lam Güneş, (Çev. Servet Sezgn), tanbul 1972.» Hüeyn u'n, evuatu arh'/-ndelu, Kahre >> bn 'Abdurabbh, bü Ömer Ahmed b. uhammed b. e-ndelü, (327/938), Ktabu'l 'lkd'l- Ferd, 1-VII, (Haz. Ahmet mn, brahm e-byar, Abduelam Harun), Beyrut?. >> bn Haldün, bü Zeyd Abdurrahman, (808/1406), arhu İbn Ha/dün, 1-VIII, (Haz. Hall Şehde), Beyrut 2001.» --, ukaddme, 1-111, (Çev. Zakr Kadr Ugan), tanbul1970.» bn Hayyan e-kurtub, Hayyan b. Halef, 469/1076), e-uktebe mn nba hl'l-ndelu, (hk. ahmud Al ekk), Kahre 1994.» bn Hazm e-ndelü, bü uhammed Al b. Ahmed b. Sad, (456/1064), Halfeler ve Feth/er, (Çev. Şaban Öz), Ankara >> --. avku'/-hamame, (hk. Haan Kaml e-sayraf), Kahre trz. >> --, Güvercn Gerdanltğt, (Çev. ahmut Kan ık), tanbul >> bn Sad e-ağrb, (685/1286), e/-uğrb f Hula'/-ağrb, 1-11, (hk. Şevk Dayf), Kahre trz.» bn ayfür, bü'i-fazl Ahmed b. ahr, (280/893), Ktabu Bagdat, (Haz. uhammed Zahd b. el-haan e-kever), Kahre 1994.» bnu'i-kütyye e-kurtub, uhammed b. Ömer, (367/977), arhu fttah'l-ndelu, (hk. Abdullah n et-abba'), Beyrut >> bnü'i-r, 'lzzuddn bü'i-haan Al b. bü'i-kerem eş-şeyban (630/1233), el-kaml f't arh, 1-XI, Beyrut >> el-lfahan, bü'i-ferec, (356/966), Ktabu'l-ğan,!-XXVII, (Haz. Abdulemr Al