T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ ĐMAM ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ TARĐH ANA BĐLĐM DALI

Transkript

1 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ ĐMAM ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ TARĐH ANA BĐLĐM DALI HATAY TÜRKMEN AŞĐRETLERĐ VE BU AŞĐRETLERĐN ĐSKÂNI (18. VE 19. YÜZYILLAR) YÜKSEK LĐSANS TEZĐ KAHRAMANMARAŞ EYLÜL-2006

2 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ ĐMAM ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ TARĐH ANA BĐLĐM DALI HATAY TÜRKMEN AŞĐRETLERĐ VE BU AŞĐRETLERĐN ĐSKÂNI (18. VE 19. YÜZYILLAR) DANIŞMAN: Yard. Doç. Dr. Faruk SÖYLEMEZ YÜKSEK LĐSANS TEZĐ KAHRAMANMARAŞ EYLÜL-2006

3 KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ ĐMAM ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ HATAY TÜRKMEN AŞĐRETLERĐ VE BU AŞĐRETLERĐN ĐSKÂNI (18. VE 19. YÜZYILLAR) ATĐLLA CANBOLAT YÜKSEK LĐSANS TEZĐ TARĐH ANA BĐLĐM DALI Bu tez 14/09/2006 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birliği ile Kabul Edilmiştir. Đmza: Đmza:.. Đmza:... Yard. Doç. Dr. Doç. Dr. Yard. Doç. Dr. Faruk SÖYLEMEZ Ahmet EYĐCĐL Nasrullah ÖZSOY DANIŞMAN ÜYE ÜYE Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. Kod No: Doç. Dr. Haluk ALKAN Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

4 KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ ĐMAM ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ TARĐH ANA BĐLĐM DALI ÖZET YÜKSEK LĐSANS TEZĐ HATAY TÜRKMEN AŞĐRETLERĐ VE BU AŞĐRETLERĐN ĐSKÂNI (18. VE 19. YÜZYILLAR) ATĐLLA CANBOLAT DANIŞMAN: Yard. Doç. Dr. Faruk SÖYLEMEZ Yıl: 2006, Sayfa: 102 Jury : Yard. Doç. Dr. Faruk SÖYLEMEZ : Doç. Dr. Ahmet EYĐCĐL : Yard. Doç. Dr. Nasrullah ÖZSOY Bu çalışmanın amacı, XVIII. yüzyıl sonları ile XIX. yüzyılda, Antakya ve çevresinde, Türkmen aşiretlerinin durumu ile bu aşiretlerin iskânlarını araştırmaktır. Elde edilen bilgiler ışığında Antakya ve çevresinin o döneme ait sosyal, kültürel ve ekonomik yapısı incelenerek, bölgenin tarihinin aydınlatılmasına katkıda bulunmaktır. Bu araştırmada; XVIII. yüzyıl sonları ile XIX. yüzyılın tamamını kapsayan dönemde, Antakya ve çevresi ile Gâvur Dağı bölgelerinde yaşayan aşiret, cemaat ve oymakları konu edinen çeşitli arşiv belgeleri incelenmiştir. Đncelenen belgeler, bu araştırmanın muhtelif yerlerinde bazen parça parça, bazen de bütün olarak ele alınmıştır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi nden alınan ve çoğunluğunu hatt-ı hümayunların teşkil ettiği belgelerin toplam adedi 50 dir. Đşte bu belgeler ışığında hazırlanan bu araştırma, Antakya ve çevresi ile Gâvur Dağı bölgelerinde yaşayan aşiret, cemaat ve oymakların sosyal, kültürel ve ekonomik yapılarını aydınlatacak; bölgede yaşayan aşiretlerin birbirleriyle ve devletle olan münasebetleri, bölgede eşkıyalık ve eşkıyalığı doğuran sebepler gibi birçok önemli hususu ortaya koyduğundan zengin bir kaynak oluşturacaktır. XVIII. yüzyılda, Rakka-Trabluşşam hattının güneyindeki Arap aşiretlerinin artan baskısı karşısında gerileyen Güneydoğu Anadolu ve Halep teki Türkmen aşiretlerinin geri çekilmelerini ve dağılarak başka yerlere göç etmelerini önlemek amacıyla, daha önceden bu bölgede meskûn aşiretlerin buralardan ayrılmalarını önleyerek yeniden iskân edilmelerine çalışılmıştır. XIX. yüzyılda ise genel olarak, toplu bir iskân siyaseti yerine, bölgelere hitap ederek oraların ıslahını da amaçlayan bir yol takip edilmiştir. Anahtar kelimeler; Reyhanlı Aşireti, Küçükalioğulları, Đskân, Antakya Sancağı, Uzeyr Sancağı, Beylan, konargöçer. I

5 DEPARTMENT OF HISTORY INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCE UNIVERSITY OF KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ ĐMAM ABSTRACT MA Thesis POLĐTĐC OF BRĐGANDS AND SETTLEMENT IN ANTAKYA AND SURROUNDINGS OF IT AROUND XVIII. AND XIX. CENTURY ATĐLLA CANBOLAT Supervisor: Assist. Prof. Faruk SÖYLEMEZ Year: 2006, Pages: 102 Jury : Assist. Prof. Faruk SÖYLEMEZ : Assoc. Prof. Ahmet EYĐCĐL : Assist. Prof. Nasrullah ÖZSOY The aim of this thesis is researching the candition and the settlement of Türkmen brigands in Antakya and surroundings of it at the end of the XVIII th century to XX st century. With the help of this research at that time the social, cultural and economical condition of Antakya will be learned and that information will add lot s of contribution to the history of Antakya. In this research, many kinds of documents belong to archieves are examined about brigands, communities and small Türk groups around Gâvur Mountain, Antakya and the surround of it. At the end of XVIII th century and XXI st century. These documents are researched sometimes portially, sometimes totally. The number of these documents are 50. They were sained from prime minister ottoman archieves. Many of these documents are from hatt-ı hümayun. This thesis will enlighten the social, cultural and economic condition of brigands, communities and small Turk groups around Gâvur Mountain, Antakya and at the surround of it. It is a very rich research because it will also enlighten the relation ship of these brigands with each other and goverment. It will also show the reosons of brigandage in this area. In XVIII th century, Arabian brigands at the south of Rakka- Trabluşşam put pressure on them. Because of this reason, Turkmen wanted to turn back or migrate other areas. So, goverment tried to settle them and prevent their migration from this area though. In XIX th century, goverment preferred to reform them in a good way. Key words: Reyhanlı Aşireti, Küçükalioğulları, Đskân, Antakya Flag, Uzeyr Flag, Beylan, konargöçer. II

6 ÖN SÖZ Bu araştırmada, çeşitli tarihî, iktisadi ve coğrafi eserler yanında; XVIII. ve XIX. yüzyıllarda, Antakya ve çevresinin genel durumunu, bölgede yaşayan çeşitli Türkmen gruplarının düzenlerini ve eşkıyalıklarını konu edinen Babakanlık Osmanlı Arşivi belgelerinden ve çeşitli kaynaklardan faydalanılmıştır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi nden alınarak transkripsiyonu yapılıp incelenen ve çoğunluğunu hatt-ı hümayunların teşkil ettiği belgeler, bu eserin muhtelif yerlerinde bazen parça parça bazen de bütün olarak ele alınmıştır. Toplam belge adedi 50 dir. Bu belgeler XVIII. yüzyıl başları ile XIX. yüzyıl dönemlerini kapsamaktadır. Osmanlı nın son dönemine ait olan bu belgeler idari, hukuki, ekonomik, kültürel, etnik ve sosyal yapı gibi birçok alana ışık tutup, kaynak teşkil etmektedir. Arşiv belgelerinin eserin çeşitli bölümlerinde kullanılması sırasında kronolojik sıralamaya fazla dikkat edilmemiştir. Ayrıca belgelerin yazımı, ya da fotokopi edilmesi sırasında eksik veya karalı olarak çıkan bazı kısımlarındaki kelimeler eksik olarak çıkmıştır. Bunların bir kısmı belgeler içerisinde alışılmış bir kalıp cümlesine ait bir kelime ise kolayca tespit edilmiş; isim, tarih, rakam veya bir başka kelime durumunda ise tespit edilememiştir. Bu kelimeler belgenin anlaşılması ve özetlenmesinde olumsuz bir etki yapmamıştır. XVIII. ve XIX. yüzyıllarda Antakya ve çevresinde, aşiretleri ve aşiretlerin neden olduğu toplumsal karışıklıkların inceleneceği bu araştırmada, devletin yoğun bir Türkmen nüfusuna sahip bu önemli coğrafyasının, Osmanlı Devleti nin hem içerisinde bulunduğu durumun genel bir tablosunu vermesi yönüyle örnek oluşturması, hem de Antakya ve çevresi ile Gâvur Dağı ve Kürd Dağı nın o dönem tarihini aydınlatması bakımından bu konuda bir örnek oluşturacağı kanaatindeyim. Beni bu çalışmayı yapmaya yönlendiren, sürekli yardım ve ilgilerini gördüğüm tez danışmanım Yard. Doç. Dr. Faruk SÖYLEMEZ e teşekkürü bir borç bilirim. III

7 ĐÇĐNDEKĐLER ÖZET... I ABSTRACT...II ÖN SÖZ... III KISALTMALAR LĐSTESĐ... VI 1. GĐRĐŞ OSMANLI CEMĐYETĐNDE KONARGÖÇERLER Osmanlı Devleti nde Cemiyet Yapısına Toplu Bir Bakış Osmanlı Cemiyetinde Konargöçerler Sosyal ve Đdarî Yapıları Ekonomik Etkinlikleri ve Vergi Yükümlülükleri Hukuki Durumları ANTAKYA VE ÇEVRESĐNDE YAŞAMIŞ-YAŞAYAN TÜRKMEN TOPLULUKLARI Genel Hatlarıyla Halep Türkmenleri Antakya ve Çevresinde Türkmenler Gündüzoğulları (Gündüzlü Avşarı Taifesi) Beydili Aşireti Çepniler Eymürler Özeroğulları Reyhanlı Aşireti Ulaşlı Türkmân Yörükânı Cemaati Ekrâd Tabiri ve Antakya Çevresinde Yaşayan Kürd Toplulukları XVIII. YÜZYILDA ANTAKYA VE ÇEVRESĐNDE AŞĐRETLER VE ĐSKÂNLARI XVIII. Yüzyılda Osmanlı Devletinin Genel Durumu XVIII. Yüzyılda Antakya Ve Çevresinde Türkmen Aşiretlerinin Genel Durumu XVIII. Yüzyıl Başlarında Antakya ve Çevresinde Düzensizlik ve Aşiretleri Đskân Çalışmaları Aşiretlerin Hareketleri, Eşkıyalık ve Düzensizlik Reyhanlı Aşireti ve Đskânı Uzeyr de Eşkıyalık ve Küçükalioğulları XIX. YÜZYILDA ANTAKYA VE ÇEVRESĐNDE TÜRKMEN AŞĐRETLERĐNĐN GENEL DURUMLARI VE ĐSKÂN XIX. Yüzyıl Başlarında Antakya Ve Çevresi XIX. Yüzyıl Başlarında Antakya da Đdare ve Ekonomi Antakya da Vergi Toplama Düzeni Önemli Yollar Üzerinde Bulnmanın Antakya ve Çevresi Üzerindeki Etkileri XIX. Yüzyılda Antakya Ve Çevresinde Türkmen Aşiretleri Ve Đskân XIX. Yüzyıl Başlarında Reyhanlı Aşireti Gâvur Dağı ve Kürd Dağı nın Genel Durumu Aşiretler ve Eşkıyalıkları Önleme Çalışmaları...52 IV

8 Küçükalioğulları ve Payas Küçük Ali Bey ( ) Küçükalioğlu Halil Bey ( ) Küçükalioğlu Mehmed Dede Bey ( ) Küçükalioğlu Mustafa (Mısdık) Bey ( ) Küçükalioğlu Dede Bey ( ) Bölgenin Đktisadi Önemi ve Eşkıyalıklara Karşı Tedbirler Mısırlı Đbrahim Paşa ve Belen Savaşı Tanzimat Döneminde Antakya ve Çevresinde Đskân Faaliyetleri Fırka-i Islâhiyye nin Antakya Ve Çevresinde Đskân Teşebbüsleri Fırka-i Islâhiyye nin Gelişinden Önce Gâvur Dağı nın Genel Durumu Fırka-i Islâhiyye nin Güney Anadolu Đskânını Hazırlayan Sebepler Devletin Asker Đhtiyacı Bölgeye Yabancı Emellerin Uzanması Ermeni Meselesi Kavalalı Mehmet Ali Paşa Meselesi Ziraatı Geliştirerek Yörenin ve Ülkenin Ekonomik Kalkınmasını Sağlamak Düzensizliğin Ortadan Kaldırılması ve Devlet Otoritesinin Yeniden Sağlanması Fırka-i Islâhiyye nin Đskenderun a Çıkışı Ve Göreve Başlaması Fırka-i Islâhiyye nin Đskenderun a Çıkışı ve Đlk Temaslar Đskân Sırasında Çevre ve Yolların Durumu Aşiret ve Ailelerin Đskâna Karşı Tutum ve Tavırları Đskânın Fiilen Başlatılması Hassa Kazası nın Kuruluşu Fırka-i Islâhiyye nin Antakya ve Çevresinde Aşiretleri Đskânı Fırka-i Islâhiyye nin Đskânı Sonrasında Yörede Yapılan Yeni Đdarî Düzenleme Antakya Kazası Antakya Çevresi ve Nahiyeleri XIX. Yüzyıl Sonlarında Antakya Ve Çevresi Demiryolu Đçin Đnceleme ve Đlk Sanayi Tesislerinin Yapılması lı Yıllarda Amik Yöresi ve Belen XIX. Yüzyılın Đlk Yarısında Antakya ve Çevresinde Ekonomik Yaşam XIX. Yüzyıl Sonlarında Antakya ve Çevresinde Ermeniler SONUÇ VE ÖNERĐLER...95 KAYNAKÇA...98 DĐZĐN SÖZLÜK ÖZ GEÇMĐŞ EKLER V

9 KISALTMALAR LĐSTESĐ bk. Bakınız B.Nu. Belge no BOA Başbakanlık Osmanlı Arşivi bs. Basımevi, Baskı, Basım C. Cilt çev. Çeviren DTCFD Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi Ed. Editör H. Hicri Haz. Hazırlayan ĐA Đslâm Ansiklopedisi Đ.Y. Đl Yıllığı KB Kültür Bakanlığı kg Kilogram km. Kilometre Kom. Komisyon krş. Karşılaştırınız Ktb. Kitabevi M. Miladi m. Metre MEB Milli Eğitim Bakanlığı MÖ. Milattan Önce MS. Milattan Sonra Mtb. Matbaası Neş. Neşriyat Nu. Numara OSAV Osmanlı Araştırmaları Vakfı S. Sayı s. Sayfa ss. Sayfa sayısı Ş.S. Şer iyye Sicili TDAV Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı TDK Türk Dil Kurumu TDV ĐA Türkiye Diyanet Vakfı Đslâm Ansiklopedisi TSE Türk Standartları Enstitüsü TTK Türk Tarih Kurumu vb. Ve benzeri vs. Vesaire Yay. Yayını Yayınları yy. Yüzyıl VI

10 GĐRĐŞ 1. GĐRĐŞ Tarihin çok eski dönemlerinden beri iskân edilen ve çeşitli kavimlerin, devletlerin egemenliğine girerek yoğun bir kültürel zenginliği bünyesinde barındıran Antakya ve çevresi, 1516 Mercidabık Zaferi yle Osmanlı egemenliğine girmiştir. Bu tarihten Birinci Dünya Savaşı sonuna kadar, daima Halep Eyaleti ne bağlı bir sancak (bazen de kaza) olarak kalmıştır. Antakya, 402 yıllık Osmanlı hâkimiyeti döneminde, ilk çağ ve orta çağlarda, sık sık karşılaştığı durumun aksine, yabancı işgali görmemiştir. Bu bölge, Türkler tarafından ilk fetih hareketlerinin başladığı yıllardan itibaren, sürekli olarak, Türk nüfusunu âdeta cezbeden bir özellik arz etmiş ve burada Türk nüfusu devamlı bir şekilde artmıştır. Antakya ve çevresi, seyyahların da belirttiği gibi, Osmanlı dönemi öncesinde de Türkmenler le meskûn, Türk kültürünün hâkim olduğu bir bölge idi. Osmanlılar, 1516 yılında şehre girdiklerinde, Antakya ve çevresinde böyle bir ortam buldular. Önceki yapı ve yaşayış bu dönemde kesintiye uğramadığı gibi, yeni unsurlarla da güç kazandı, zenginleşerek varlığını sürdürdü. Yukarıda da ifade edildiği gibi, bölgenin Türk nüfusunu cezp etmesiyle, burada Türk nüfusunun devamlı bir şekilde artmasında, Antakya ve çevresinin Osmanlı Devleti hâkimiyeti yıllarında sulh ve sükûna kavuşmuş olması, bölgenin ikliminin ve tabiî şartlarının uygun olması gibi faktörlerin büyük etkisi vardır. Osmanlı Devleti hâkimiyeti döneminde bölge, Canbolatoğlu ve Belen savaşları sayılmazsa hemen hemen hiç savaş görmedi ve dört asır süren bir barış dönemi yaşadı. Ama bundan, yörede bu uzun dönemin durgun ve ölü bir devre olarak geçtiği anlamı çıkarılmamalıdır. Çünkü önemli bir yol güzergâhı üzerinde olan, Đskenderun ve Süveydiye (Samandağ) gibi iki önemli iskelesi bulunan şehir, ülkenin her vakit Osmanlı Devleti tarafından dikkatle izlenen bir coğrafyasıydı. Konumu itibarıyle bu derece öneme sahip olması, yörede sürekli bir hareketliliğe, bölgenin tüm olaylarının ve sıkıntılarının, Đstanbul tarafından bilinmesine, paylaşılıp ortak olunmasına yol açıyordu. Bu bölgeyi önemli kılan başka önemli özellikleri de vardır. Örneğin, bölgenin Suriye ile Anadolu arasında âdeta bir tampon bölge durumunda olmasıydı. Sahip olduğu iskeleler vasıtasıyla merkezle ulaşım ve haberleşmenin kolay ve seri bir şekilde sağlanması, hac yolunun ve surre alayının, her yıl Ramazan ayında kutsal topraklara gönderilirken takip ettiği kara yolu güzergâhı üzerinde bulunması, bu bölgenin stratejik açıdan ne kadar büyük bir öneme sahip olduğunu göstermektedir. Bu yüzden, devlet bu bölgeye özel bir önem vermiştir. Diğer yandansa, bölgenin özellikle hac yolu üzerinde olması sebebiyle, ileride de örnekleriyle açıklanacağı üzere, içerisinde büyük bir Türkmen nüfus kitlesini barındıran ve ekserisi konargöçer hayat süren bu Türkmen aşiretlerinin bölgede eşkıyalık ve yol kesme şeklinde ortaya çıkan yasa dışı hareketleri, Osmanlı Devleti nin bu bölgeyi uzun yıllar düzene koyamamasına neden olacaktır. XVII. yüzyılda devletin; siyasi, askerî, iktisadi vs. pek çok alandaki gerilemesine paralel olarak, halkın (bilhassa ziraatla uğraşan köylü sınıfın) problemleri de artmaya başlamıştı. Artan eşkıyalık hareketleriyle toprağını rahatça ekip biçemeyen köylü sınıfı, fiyatların gerilemesi yanında ağır vergi yükü altında ezilmeye başlayınca, artık kendisi için bir geçim kaynağı olmaktan çıkan çiftini çubuğunu terk ederek, kendisi ve ailesi için daha emniyetli gördüğü şehirlere göç etmeye başlamıştır. Yerleşik ahalinin bu surette yerleşim yerlerini terk etmesi, kırsal kesimin boşalmasına ve harabe olmasına yol açmıştır. Kırsal kesimin 1

11 GĐRĐŞ boşalması ise, tarımsal üretimin düşmesi ve devletin vergi gelirlerinin azalması sonucunu ortaya çıkarmıştır. Đmparatorluğu içten içe sarsan ve zamanla artarak, devletin iç düzeninin bozulmasına yol açan bu eşkıyalık hareketleri, uzun süren savaşların merkezi otorite üzerinde meydana getirdiği olumsuz etkinin bir sonucu olarak ortaya çıkan hareketlerdir. Memleketin, özellikle köylüler tarafından terk edilmiş toprakların yeniden meskûn hale getirilmesi ve imar edilmesi, yerlerini terk eden ahalinin eski iskân mahallerine nakli ile olabilirdi. Bu ise onların bu topraklarda yeniden emniyet içerisinde yaşayabileceklerine, yani bölgedeki eşkıyaların ve zorbaların ortadan kaldırılması sayesinde gerçekleşebilirdi. Đşte bu nedenledir ki, devletin iskân politikası sırasındaki ana hedefini, eşkıyalık hareketlerinin önlenmesi teşkil etmiştir. Đsyan ederek eşkıyalık faaliyetlerinde bulunan gruplar, devlet tarafından şiddetle ve ısrarla takip edilerek, uslanmak bilmez bu cemaat veya aşiretler, çeşitli sürgün mahallerine sevk edilmişlerdir. Đskân çalışmaları sırasında, bakımı ihmal edilmiş olan derbentlerin tamiri ve yeniden düzene konulması konusu da ele alınmıştır. Buna örnek olarak 1804 tarihli bir belgede; eşkıya ve haşerat-ı sairelerin adem-i zuhurlarına ve mugayir harekete cereyan eylememeleri içün tarik-i caddede vakı mahuf mahallelerin derbendan neferatlarını tanzim idüb daire-i mîr-i mîrâniyi idare edecek mahal-i vâridât olmadığı cihetten mîr-livâlık aziz uhdemize tevcih buyuruldukda Kurdkulağı Hanı nı ta mir ve Karamurt nâm mahalle dahî te min kılub, ebnâ-yı sebîl içün derbend inşâ olunmak mülhem iken (BOA, Hatt-ı Hümayun:3376-E) ibaresi, bunun devlet politikası olarak uygulandığının açık bir örneğidir. Böylece emniyetli bir hale getirilen yerler, yeniden ahali iskânı ile şenlendirilecek, ziraata açılmak suretiyle de devletin vergi gelirleri arttırılmış olacaktır. Diğer yandan yeni iskânlar sırasında, bölgelerin yeniden tahriri yapılarak mevcut vergi nizamının ıslahı da mümkün olmuştur. Bu suretle yerleşik ahalinin daha rahat bir hayat düzeyine kavuşması, devlet tarafından devamlı baskı altında tutulan ve iktisadi durumları günden güne fenalaşan konargöçer ahalinin de yerleşmek arzusunu güçlendirmiştir. Bu cümleden olmak üzere, kendilerine arazi tahsis edilmek suretiyle iskân edilen konargöçerler, XVIII. yüzyılın sonlarına doğru, artık köylü sınıfı arasında yer almaya başlamışlardır. XIX. yüzyılda Antakya ve çevresinde, özellikle Payas ta, Gâvur Dağı ve Kürd Dağı ndaki birçok aşiret, eşkıyalık hareketleri içerisindeydi. Bu aşiretlerin beylerinin başlarına buyruk hareket etmeleri ve idarecilerin acizliği yüzünden bölgede huzur kalmamış, devlet otoritesi neredeyse işlemez hale gelmişti. Kervanlar bu istikametteki yollardan asker refakatinde geçebilmekte, kırsal bölgelerden vergi ve asker toplanamamaktaydı. Özellikle 1850 li yıllarda, Niğde ve Kayseri Sancakları sınırından Maraş ve Elbistan Kazaları sınırına; Sivas Vilâyeti sınırından, Đskenderun Đskelesi yle Belen ve Antakya Kazaları sınırına kadar olan geniş bölge (özellikle Payas tan Kilis e, Maraş tan Belen e kadar olan bölge) isyan hareketlerinin, eşkıya ve aşiretlerin zulmünün hüküm sürdüğü bir alan haline gelmişti. Bundan başka, bu bölgelerde gözü olan (başta Đngiltere, Fransa ve Rusya olmak üzere) yabancı devletler de, devlet otoritesinin işlemediği bu bölgelerde, kendi nüfuzlarını kurabilmek amacıyla etkili olmaya başlamışlar, hatta bu doğrultuda nüfuz mücadelelerine girişmişlerdir. XVIII. ve XIX. yüzyıllarda Antakya ve çevresinde, aşiretleri ve aşiretlerin neden olduğu toplumsal karışıklıkların inceleneceği bu çalışmada, Đmparatorluğun, yoğun bir Türkmen nüfusuna sahip bu önemli coğrafyasının, 2

12 GĐRĐŞ Osmanlı Devleti nin hem içerisinde bulunduğu durumun genel bir tablosunu vermesi yönüyle örnek teşkil etmesi, hem de Antakya ve çevresi ile Gâvur Dağı ve Kürd Dağı nın o dönem tarihini aydınlatması bakımından bu konuda bir örnek oluşturacaktır. Yine bu çalışma ile XIX. yüzyılda bölgede yaşanan olayların sebep ve sonuçlarına inmek, böylece bir senteze varmak amaçlanmıştır. Konunun başlıca kaynaklarını Antakya ile ilgili Başbakanlık Osmanlı Arşivi belgeleri ve konuyla ilgili yazılı literatür oluşturmuştur. 3

13 OSMANLI CEMĐYETĐNDE. 2. OSMANLI CEMĐYETĐNDE KONARGÖÇERLER 2.1. Osmanlı Devleti nde Cemiyet Yapısına Toplu Bir Bakış Osmanlı toplumsal yapısı, genel bir tasnifle, başlangıçtan XVIII. yüzyılın ilk yarısına kadar askerî ve reaya olarak iki kategoride ele alınabilir. Bu ikili yapı, aynı zamanda yönetenler-yönetilenler ayrımını da ifade eder. Osmanlı Devleti içerisinde yönetici kesimi teşkil eden askerî sınıf, kendi içinde bir homojenlik arz etmesine karşın, reaya sınıfı sosyal konum, etnik köken, dinî inanç, merkezî otorite ile ilişkiler bakımından karmaşık bir yapı göstermekteydi. Bu farklılıklardan dolayı devlet, reayanın sınıflandırılması çeşitli özellikleri ölçüt olarak kullanmıştır. Bu ölçütlerin başında din faktörü gelmektedir. Bu faktörde reaya, Müslim ve gayrimüslim olarak iki temel gruba ayrılmıştır. Ancak bu iki temel grubun içinde de sosyal farklılaşmalar mevcuttu. Bu sosyal farklılaşmaların devlet tarafından tasnifinde ise etnik menşe, ekonomik faaliyet ve yaşayış tarzı gibi ölçütler göz önünde bulundurulmuştur (Şahin, 1997:254). Uyruklar arasında, yerleşim bölgelerine göre başlıca iki grup bulunmaktaydı: 1. Kentlerde, kasaba ve köylerde yaşayanlar, 2. Konargöçerler. Her grubun ayrı hakları, ayrıcalıkları ve yükümlülükleri bulunurdu. Bir gruptan diğerine geçmek için resmî izin gerekliydi. Nitekim bu durumun (herkesin ikametgâhı ve imparatorluk içindeki özlük durumunun) takibi, tüm reayayı, defterdarlığın kadastro kayıtlarına geçirmek suretiyle mümkün olmuştur (Shaw, 1982:221). Osmanlı toplumunun pek çok farklılıklar arz eden yapısı içerisinde, nüfusun büyük kesimi yerleşik bir hayat yaşıyordu. Fakat önemli bir kesimi de konargöçer hayat yaşamaktaydı. Ekonomik bakımdan hayvancılıkla uğraşan ve birçok sosyal ekonomik fonksiyonlar yüklenen konargöçerler, hayvancılığa bağlı olan hayatlarını devam ettirebilmek için, yaylak-kışlak mahalleri arasında, mevsimden mevsime yer değiştirmekte idiler. Şüphesiz bu hayat tarzı, yerleşik hayattan büyük ölçüde oldukça farklıydı. Bu farklılıkları, idari, sosyal yapı ve vergi mükellefiyetleri hususlarında görmek mümkündür. Ancak, konargöçerlerin yerleşik ahaliden ayrı bir kategoride olmasına sebep olan bu gibi hususların daha iyi anlaşılabilmesi için, önce konargöçerlerin nerelerden geldikleri ve devlet tarafından nasıl vasıflandırıldıkları üzerinde kısaca durmak lâzımdır. XI.-XIII. yüzyıllar arasında, Türkistan, Horasan ve Azerbaycan dan Anadolu ya büyük kitleler halinde göç eden Türkler in önemli bir kısmını, Oğuz veya Türkmen adıyla bilinen konargöçerler teşkil ediyordu. Đşte Osmanlıların Anadolu dan devraldığı halkın önemli bir kesimini, etnik bakımdan Türkmenlere mensup olan konargöçerler meydana getirmekteydi. Bu göçebelerden, Batı Anadolu da bulunanların bir kısmı, daha Osmanlı Devleti nin kuruluşu yıllarında, yaya ve müsellem gibi adlarla bilinen askerî organizasyonlar içinde yer almışlardı. Örneğin; gerek Selçuklular döneminde, gerek Osmanlılarda tımarlı sipahiliğin asıl kaynağını konargöçer Türkmen aşiretleri teşkil etmekteydi (Akdağ, 1999:35). Bunun yanında, bazı konargöçer gruplar, Osmanlı fetihlerine paralel olarak devletin sevk ve idaresinde, feth edilen Balkan topraklarına göç etmişler ve oralarda ya yerleşik bir hâle gelmişler, ya da bazı askerî organizasyonlar içinde yer almışlardır. Bu durum onların an anevî sosyal yapılarını kaybetmelerinde etkili olmuştur. Ancak Anadolu da yaşayanlar ve özellikle Osmanlı idaresiyle 4

14 OSMANLI CEMĐYETĐNDE. daha çok XV. yüzyılın ortalarından sonra tanışmaya başlayanlar, an anevî hayat tarzlarını ve sosyal yapılarını uzun süre muhafaza etmişlerdir. Bu durum ister istemez, sadece Osmanlı Anadolu sundaki konargöçerler üzerinde durmamıza sebep teşkil etmiştir (Şahin, 1997:254). Osmanlı Devleti ni kuran aile, Oğuzlar ın (Türkmenlerin) Kayı Boyu na mensuptu. Devleti kuran aile, konargöçer bir boya mensup olmasına rağmen, konargöçerlerin tarihi ve etnik menşei konusu üzerinde ayrıntılarıyla durmak veya bunu tespit etmek, devlet nezdinde bir önem arz etmiyordu. Bu durum daha çok, toplumun din faktörüne göre bir tasnife tâbi tutulmasından ileri geliyordu. Osmanlı döneminde konargöçerler, genellikle Türkmen ve Yürük (Yörük) adıyla bilinirdi. Bu isimlendirmeler çoğu defa, etnik unsuru adlandırmaktan ziyade, onların yaşayış tarzlarını ifade etmek için kullanılmıştır. Bunun yanı sıra, konargöçerlerin hayat tarzlarını ifade etmek için, diğer bazı kelimelerin kullanıldığı da görülmektedir. Bu kelimelerden en yaygın olarak kullanılanı konargöçer di. Bundan başka göçer-evli, göçer-evliler, göçerler, göçer-yörük ve konar-göçer yörük gibi kelimeler de kullanılmıştır. Aynı anlamda kullanılan bu ifadelerin tümüne, arşiv belgelerinde rastlamak mümkündür (Şahin, 1997: ). XV. yüzyılda Anadolu da köy topluluğu, XIII. yüzyıldakine oranla, daha yerleşik bir yaşantıyı ifade ediyordu. Moğol istilasından sonraki karışıklıklar devrinde ve hatta beylikler döneminde bile, konargöçerliğin yerleşik hayata göre üstün addedildiğini, o zamanlardaki olaylarda, işgalcilere karşı verilen kavgaların meydanlarını genel olarak Türkmenlerin doldurmaları ispat etmektedir. Bundan başka, Timur un Anadolu ya girmesiyle başlayan karışıklıklarda da konargöçer yaşayış tarzı, hâlâ kuvvetini hissettiriyordu. Osmanlıların Rumeli yi Türkleştirmelerinde, Anadolu dan yönlendirdikleri Türkmen lerden önemli ölçüde yararlandıkları görülmektedir. Özellikle Türkmenler arsında çıkan yayla (mera) davalarını bahane eden devlet, çekişen (veya savaşan) aşiretlerden haksız bulduğunu, Rumeli ye sürmekteydi. XVI. yüzyıla gelindiğinde, Türkmen kitleleri artık daha önceki dönemlere oranla, büyük oranla yerleşip birer köy tutmuş bulunmaktaydılar. Bundan itibaren bunların konargöçer yaşantıya ilişkin artık tek anıları, kökleri Türkmenliğe giden hemen bütün köylerin tasarruflarındaki arazilerinden başka, oraya yakın bir mahalde, genellikle ormanlık dağlarda veya yüksek düzlüklerde bazen köyce, bazen köydeki zenginler adına bir veya birkaç yurt a (yayla) da sahip olmalarından ibaret bulunmaktaydı. Böylece hemen bütün Türkmen köylüleri, yaz gelince sürülerini alıp yaylalara çıkarak, iki üç aylığına da olsa göçebe hayatı yaşamakta ve tarlalardaki ürünleri yetişince, onları toplamak üzere geri köye dönmekteydiler (Akdağ, 1999:35). Anadolu nun çeşitli dönemlerinde, ayrı ayrı Müslüman ve Hristiyan köyler olduğu gibi, ahalisi karışık olanları da vardı (Đhsanoğlu, 1999:496). Sonradan Türkiye sınırları içine giren Batı Anadolu da-özellikle Bursa Đli ve Marmara yörelerinde köyler-bazen hiç Türk bulunmayacak biçimde Hristiyan (Rum) idiler. Buna karşın Türk ahali buralarda Türkmenliklerini ve konargöçerliklerini sürdürmekteydiler (Akdağ, 1999:35). Ahalisinin tamamı Hristiyan (Rum veya Ermeni) olan köylerde, imam yerine papaz bulunmaktaydı. Bu gibi köylerin kethüdaları da doğal olarak, yine kendilerinden, yani Hristiyan kimselerden seçilirdi. Ziraatla uğraşan Hristiyan ve Müslüman halk, ister aynı köyde ev komşusu, isterse ayrı köylerde köy komşusu olarak yaşamakta bulunsunlar, 5

15 OSMANLI CEMĐYETĐNDE. birbirleriyle çok iyi geçiniyorlardı (Akdağ, 1999:36). Aralarında düşmanlık gösterileri son derece nadirdi. Camilerinin, bazen de zaviyelerinin ya da kiliselerinin etrafında, karşılıklı hoşgörü içinde yaşıyorlardı. Kültürel etkileşimler sonucunda hem Müslümanlar ın hem de Hristiyanlar ın ortak ziyaret mahalleri bile olmuştu (Đhsanoğlu, 1999:496). Esasen devlet kanunları her iki topluluğu da din farkı gözetmeksizin reaya saymakta idi (Akdağ, 1999:36). Köy gençlerine, Türkmenlik geleneğinin de etkisiyle il erleri deniyordu. Şehirlerde fityân, yani ahili gençler, nasıl asayişi korumada kullanılıyor idiyseler, il erleri de aynı surette, bir köyün ve hatta öteki köylerdeki il erleri ile birleşerek, tâbi oldukları bütün bu idari bölgenin (kaza veya sancağın) lüzumunda asayişini korumaya sevk edilmekteydiler. Köy delikanlılarının başbuğu olan yiğitbaşılar, görünüşte köy kethüdaları ndan ayrı kimselerdi. Đl erleri, köy gençliğini ahilerine veya zaviye şeyhlerine bağlamalarına karşılık, yiğitbaşılar köyü hükümete karşı temsil edici bir fonksiyona sahip bulunuyorlardı Osmanlı Cemiyetinde Konargöçerler Osmanlı Devleti nin bünyesi içinde yer alan en önemli sınıflardan birini, yeni fethedilen yerlerin Türkleştirilmesinde olduğu kadar, boş yerlerin şenlendirilerek ekonomik bir hareketlilik sağlanmasında, kasaba ve köyler kurulmasında son derece önemli rol oynayan konargöçer aşiretler oluşturmaktaydı. Konargöçerler, yaylak ve kışlak bölgeleri arasında hareket halinde olduklarından göçebe tabiriyle isimlendirilmekteyseler de, Anadolu daki aşiretlerin yaşam tarzları itibariyle bu kelimenin ifade ettiği hayatı tam anlamıyla yaşamadıkları bilinmektedir. Çünkü bunlar, yaylakta hayvanlarını otlatmakta, dolayısı ile hayvancılıkla uğraşmaktaydılar. Kışlaklarında ise, kondukları yerde küçük çaplı da olsa ziraat yapmaktaydılar. Darıdan pirince kadar, her türlü toprak mahsullerinin tarımını yapmaktaydılar (Faruk Sümer, 1952:516). Bu nedenle, tam bir göçebe hayat tarzı içinde olmayan konargöçerler, göçebelikle yerleşik hayat arasında bir ara şekle sahip olduklarından, kanunnamelerde ve resmî kayıtlarda genellikle konargöçer tabiriyle tanımlanmışlardır (Orhonlu, 1987:12-13). Kanunnamelerin Yörük la-mekândır, ta yîn-i toprak olmaz, her kande dilerse gezerler (Armağan, 1999:142) kaydına bakılarak konargöçerlerin, devlet tarafından mekânca başıboş bırakıldıkları düşünülemez. Zira devlet onlara zaman ve mekân bakımından belirli sınırlandırmalar getirmiş, konaklamaları için tahsis ettiği yaylak ve kışlakları arasındaki gidiş-gelişleri sırasında geçici olarak üç günden fazla konaklayamayacaklarını kanunnamelerde belirtmiştir (Refik, 1989:71). Konargöçer aşiretler, konar hale geçecekleri zaman, çadırlarını yazın köyler, harabeler veya eski iskân mahalleri yakınına kurarlar, kışın ise şehir ve kasabaların civarında bulunurlardı (Orhonlu, 1987:12). Konargöçerlerin, yaylak kışlakları arasında konup-göçmeleri sırasında, yerleşik ahalinin ekin ve mallarına zarar vermemeleri, aksi halde konargöçerlikten men edilecekleri kanunnamelerde belirtilmiştir (Akgündüz, 1990:315). Arşiv belgelerinde de sık sık dile getirilen bu durum karşısında, yerleşik ahalinin konargöçerlerden şikâyetçi oldukları görülmektedir (Armağan, 1999:142). Osmanlı Devleti, yerleşik ahaliye göre bir anlamda başıboş olan bu konargöçer grupları, merkeziyetçi bir idare tarzını benimsemesine ve reayasını denetim altında bulundurmak istemesine rağmen, XVII. yüzyılın sonlarına kadar yerleştirme konusunda bir çaba göstermemiştir. Bu durum şöyle açıklanabilir: 6

16 OSMANLI CEMĐYETĐNDE. Osmanlı Devleti, fetih ve genişleme dönemlerinde hâkimiyetine kattığı ulusların, toplumsal, ekonomik, dinî vs. alanlardaki düzenlerini tamamen ortadan kaldırmayarak, bu toplulukların alışageldikleri sosyal, ekonomik, dinî vb. nizamları ve tesirlerini bazı değişikliklerle kendi bünyesine uydurmuş ve böylece ortaya bütün genişliğiyle bir Osmanlı Devlet düzeni ve teşkilatı çıkmıştır. Ayrıca Osmanlı Devleti, kuruluş devrinden itibaren Anadolu da siyasal birliğin sağlanması için yaptığı mücadeleler sonunda, Anadolu beyliklerinden kendi nüfusuna eklenen aşiretlerden de türlü şekillerde yararlanmıştır. Yine, Rumeli nin Türkleştirilmesi çalışmalarında büyük ölçüde bu konargöçer topluluklardan faydalanılmıştır. Bunun da başlıca sebebi olarak, sürekli yaylak-kışlak hayatı sürmeleri nedeniyle yer-yurt sahibi olmuş yerleşik ahaliye göre onların iskân edilmelerinin daha kolay olacakları göz önüne alınmış olmalıdır (Halaçoğlu, 1991:15; Orhonlu, 1987:13). Diğer yandan devlet, ihtiyaç duyduğu et, çeşitli hayvansal ürünler, at ve çeşitli savaş malzemelerini büyük ölçüde konargöçer aşiretlerden sağlamaktaydı. Đşte bu yönüyle konargöçerlerin, ekonomik faaliyetleri bakımından, yerleşik ahaliyle bir bütünlük oluşturdukları söylenebilir. Rumeli nin iskânı hususunda alınmış olan tedbirlerin içinde en fazla dikkat çekeni, bu bölgeye fethedildiği ilk günlerden itibaren çok sayıda konargöçer toplulukların aktarılmış olmasıdır. Türkmen aşiretleri, Anadolu nun iskân ve Türkleşmesinde (gerek Osmanlı Devleti kurulurken, gerekse devlet Balkanlarda esaslı bir şekilde yerleşirken) gerekli insan kaynaklarının sağlanmasında önemli derecede rol oynamıştır. Balkanlar ın fethini müteakip, Batı Anadolu da yerleşik halk arasında büyük bir yoğunluk halinde sıkışmış kalmış olan aşiretlerden büyük bir kısmının, geniş ve daha serbest yurtlar bulmak için kendi arzularıyla yeni fethedilen memleketlere geçmek istemişlerdir. Fakat bunun yanında, Osmanlı Devleti nin kendisini daha fazla hissettirmeye başlayan merkezî otoritesi ve teşkilatlı idaresinin bir sonucu olarak, devletin birçok defa itaatsizlikleri görülen ve bu yüzden dinî- siyasi amaçlarla meydana çıkan isyan hareketlerine her zaman katılmaya eğilimli bir unsur teşkil eden konargöçerleri zararsız bir hale getirecek şekilde birbirinden ayırıp parçalayarak, askerî ve siyasi maksatlarla iskâna açmak istediği yerlere, zorla sevk etmek veya cezaen sürmek usulünü uygulamış olduğu da bilinmektedir (Doğru, 2002: ; Đnbaşı, 2002: ). Anadolu daki Türkmen aşiretlerinin, yeni fethedilen bölgelere göç ettirilmesine neden olarak, sadece konargöçer aşiretlerin yabancı bir memlekete insan nakli ve iskânı için uygun unsurlar olmaları esası gösterilemez. Bu aşiretlerin, Osmanlıların Balkanlardaki fütuhatlarında üstlendikleri askerî rolleri ve orduya dayanak merkezi oluşturmaları gibi hususlar da göz önünde bulundurulursa, Balkanlar a öncelikli olarak bunların yerleştirilmelerinin nedeni daha iyi anlaşılacaktır. Fethedilen yerlere, ordularla beraber ilk fırsatta veya orduların hemen arkasından, konargöçer toplulukların göç ettirilmesi, Osmanlı Devleti nin askerî stratejisi bakımından önem verdiği usullerden birisiydi (Doğru, 2002: ). Osmanlı Devleti, XVII. yüzyılın sonlarına kadar, yukarıda da ifade edildiği gibi, konargöçerlerin yerleşik hayata geçmeleri hususunda özel bir çaba göstermemiştir. Bu tarihten sonra devlet, zaman zaman bu doğrultuda politikalar takip etmeye başlamıştır. Ancak konargöçerlerin yerleşik hayata geçmeleri oldukça yavaş olmuş ve yüzyıllarca sürmüştür. Anadolu yaylalarının göçebeliğe elverişli olması, bu oymakların sürekli o1arak hareket halinde oluşları, güçlü bir aşiret ruhunun davranışlarını yönlendirmesi ve yönetimiyle aralarındaki çelişkiler 7

17 OSMANLI CEMĐYETĐNDE. toprağa yerleşmeyi geciktiren etkenlerin başında gelmektedir. Bunlar, yerleşik hayata geçmelerinden sonra da, bazı mizaçlarından taviz vermeyerek gelenek görenek ve alışkanlıklarını sürdürmüşlerdir (Armağan, 1999:145.). XVII. yüzyılın sonlarından itibaren, Osmanlı Devleti nin konargöçerleri toprağa yerleştirmek için yoğun bir çaba harcamasının birçok nedeni bulunmaktadır yılındaki Đkinci Viyana Bozgunu ndan itibaren, Batı da ağır askerî mağlubiyetler sonunda sürekli toprak kaybederek geri çekilmeye başlayan Osmanlı Devleti, gözlerini Anadolu daki konargöçerlere çevirmiştir. Arap göçebelerin Güneydoğu Anadolu ya sızmasını önlemek, düzenli vergi kaynakları sağlamak, atlı asker sayısını arttırmak ve harap olan yerleri şenlendirmek için konargöçerlerin toprağa yerleştirilmesi politikasına girişildi. Bu politikanın tam bir başarıya ulaştığı söylenemez. Ancak 1691 den sonra, konargöçerlerin yerleştirilmesi devletin sürekli üzerinde durduğu sorunlardan biri olmuştur (1691 yılından sonra konargöçerler, devlet tarafından, Rakka, Hama, Humus, Đç-il, Halep e ve Anadolu nun batı taraflarına yerleştirilmeye çalışılmıştır (Bu konuda bkz.: Refik, 1989:Belge no:148, 149, 154, 157, 159, 160, 161, 191 vd, s , , , ). Bununla birlikte Anadolu nun muhtelif yörelerinde göçebeliğin izleri günümüze kadar süregelmiştir Sosyal ve Đdarî Yapıları Konargöçer gruplar arasında, sosyal yapıları bakımından bazı farklılıklar bulunmasına rağmen, genellikle hemen hepsinde aile ve cemaat kurumlarını görmek mümkündür. Bunun haricinde hemen hemen bütün konargöçerler gruplar, aile ile cemaat arasındaki bölümler olan; oba, mahalle, oymak, aşiret gibi hususi adlarla bilinmekteydiler. Bütün toplumlarında açıkça mevcut olan aile, konargöçerlerde büyük öneme sahipti. Göçebeler arasında ailenin evli veya yetişkin bekâr erkekleri, tıpkı yerleşik ailelerde olduğu gibi ayrı ayrı vergi mükellefi idiler. Bu durum, göçebelerdeki ailenin geniş aile tipi şeklinde olmadığı ve Asya göçebe tipi tarzında küçük aile birimi olduğu kanaatini uyandırmaktadır. Bu aile tipi, bir koca, eş ve bunların yetişkin olmayan çocuklarından ibaretti (Şahin, 1997:258). Aileden sonra göçebelerde önemli bir sosyal kurum olan oba, mahalle, oymak gibi gruplar, birbirine çok yakın akraba ailelerin birleşmeleri sonucunda ortaya çıkmaktaydı. Bu gruplardan oba, mahalle ve oymaktan daha az bir nüfusa sahipti. Mahalle, nüfus bakımından obadan biraz daha büyüktü. Ancak bu iki kavram zaman zaman aynı anlamı ifade edecek şekilde de kullanılabiliyordu. Oymak ise obaların birleşmesinden meydana gelen bir topluluktu. Bu toplulukların içinde seçkinleşmiş olan bir kimse, ilgili oba, mahalle ve oymağa çoğu defa kendi adını verir ve onun idarecisi durumunda olurdu. Onların bu şekilde elde ettikleri idarecilikleri, çoğu zaman devlet tarafından da tanınırdı. Bu gruplar içinde, bazen birbirine bağlı olanları da olurdu. Yani obalar, mahallelere veya oymaklara bağlı olabiliyordu. Bu durum, o obanın bağlı olduğu mahalle veya oymak içinden çıktığını göstermektedir (Şahin, 1997:259). Konargöçerlerde genel olarak, aile ve cemaat arasındaki grupların taşıdığı adlar bunlar olmasına rağmen, muayyen bölgelerde konargöçer gruplar tarafından kullanılan veya onları ifade eden başka adlar da bulunmaktadır. Bu adlar arasında ilk dikkati çeken isim tir dir. Göçebe bir grupta cemaatin alt birimini teşkil eden tirler, yaygın bir kullanıma sahip olmayıp daha çok Menteşe bölgesindeki göçebeler tarafından kullanılmakta ve bir oba, mahalle veya oymaktan daha fazla 8

18 OSMANLI CEMĐYETĐNDE. nüfuslu teşekkülleri ifade etmekteydi. Esasında Farsça bir kelime olan tir, Đran daki bazı göçebe grupları arasında sosyal bir kurum olarak kullanılmaktaydı. Ancak tirin tam karşılığı olan ok, eski Türkler de devlete bağlı olan ve onun idaresinde bulunan kimseleri; yay ise hâkimiyeti ve hükümdarı temsil eden bir semboldü. Bunun yanında ok, çoğu zaman insanların zümrelere ve idari, askerî bakımdan, kabilelerin gruplara ayrılmasını ifade ederdi. Nitekim Oğuzlar ı teşkil eden iki büyük grup, Boz-ok ve Üç-ok adıyla bilinmekteydi. Bu bakımdan Osmanlı döneminde bazı konargöçerlerde, sosyal bir kurum olan tirin yani okun kullanılması, onların dayandığı tarihî kökleri göstermesi bakımından büyük önem taşımaktadır. Tirlerin başında olan idarecilere tirbaşı denirdi. Tirbaşılar, tir teşekkülünün içerisindeki seçkinleşmiş olan kimselerden seçilirdi. Tirler çoğunlukla tirbaşlarının adlarıyla bilinirdi. Konargöçerlerde, aile ile cemaat arasındaki gruplar için kullanılan diğer bir isim de bölük tü. Bölük, genellikle Orta ve Kuzey Anadolu daki konargöçerler tarafından kullanılmaktaydı. Bu bölgelerde, nahiye gibi idari bir bölgeyi belirlemek için de kullanılan bölük, Osmanlı döneminden önce, Türkler tarafından da kullanılan idari, askerî ve sosyal bir tabirdi. Konargöçerlerde, bunlardan sonra gelen ve en yaygın olan kurum cemaat ti. Bu birim, hemen hemen bütün konargöçerlerin temel yapısı idi. Birbirleriyle uzaktan veya yakından akraba olan ve birbirlerini çok iyi tanıyan bu grup, 10 ile 80 hane arasında ve hatta bazen 100 veya daha fazla haneden meydana gelen bir teşekküldü. Bir cemaatin idarecisi olan kimse, o cemaat içerisinde seçkinleşmiş olan bir ailenin reisi idi. Bu kimselere kethüda denilmekteydi. Đdarî bakımdan bir cemaat, genellikle bir kethüda tarafından temsil edilirdi. Bununla birlikte, bir cemaat büyük bir nüfusa sahip olduğunda, cemaat parçalara ayrılmaksızın, birden fazla kethüda tarafından da temsil edilebilirdi. Örneğin 1520 yılında, 230 hane ve 13 mücerred nüfusa sahip olan Halep Türkmenleri nden Halep Döğeri Cemaati, iki kethüda tarafından idare edilmekteydi. Ancak oldukça büyük nüfusa sahip olan bazı cemaatler, birden fazla gruba ayrılarak, her bir grubun başına bir kethüda da getirilebilmekteydi. Mesela 1577 yılında, kalabalık bir nüfusu olan Boz-ulus a bağlı Lek Cemaati, muhtelif gruplara ayrılmış olarak, her 300 hanesinin başında bir kethüda bulunmaktaydı (Şahin, 1997:260). Sosyal yapı bakımından konargöçerlerde görülen en üst birim boy veya taife idi. Bir boy, muhtelif sayıdaki cemaatlerden oluşmaktaydı. Bu sayı arasında veya daha fazla olabilirdi. Boy, boyu oluşturan cemaatlerden bir cemaatin önde gelen ailelerinden birisinin idaresinde bulunurdu. Bey ünvanını taşıyan bu kimseye, boy beyi denirdi. Bunların seçimi, vazifesi ve azilleri, tıpkı cemaat kethüdasında olduğu gibiydi. Boy beyinin mensup olduğu cemaat, boyu teşkil eden cemaatler arasında sıradan bir cemaat değildi. Boy beyini çıkaran cemaatin mensupları, oldukça seçkinleşmiş kimselerdi. Aynı zamanda bu kimselerden bazısı, boy beyi gibi, bey unvanlarını taşımaktaydılar. Örneğin, XVI. Yüzyılda, Beydili, Halep Türkmenleri içinde çok önemli bir boydu. Bu boyu idare eden boybeyi ailesi, Bozkoyunlu Cemaati ne mensuptu. Bozkoyunlu Cemaati ahalisinden pek çoğunun seçkin kimseler olduğu ve Bey unvanı ile anıldığı görülmektedir. Bunun yanında, Halep Türkmenleri nden Bayad Boyu nun boy beyi ailesini teşkil eden Ordu-yı Halil Bey Cemaati mensuplarının, Bozkoyunlu Cemaati gibi seçkinleşmiş kimseler oldukları dikkati çekmektedir. Sosyal bir yapı olarak boy, daha çok XV. ve XVI. yüzyıllarda yaygın olan bir teşekküldü. Daha sonraki dönemlerde, cemaat birimi ön plana çıkmaktadır. Bu 9

19 OSMANLI CEMĐYETĐNDE. durum, devletin daha kolay vergi toplaması, konargöçerleri daha kolay kontrol altında tutabilme isteği gibi gerekçelerle ilgiliydi (Şahin, 1997:263). Yukarıda anlatılanları özetle ifade etmek gerekirse; konargöçerler, her ne kadar hayat tarzı yönünden aynı karakterde iseler de, yapı itibariyle değişik topluluklar olarak görülmektedirler. Bu bakımdan onların kuruluşları hakkında fikir verebilmek amacıyla şöyle bir sınıflandırmaya tâbi tutulabilirler: 1- Bir boydan ibaret olan müstakil bir teşekkül halinde bulunanlar. 2- Bir boydan ayrılmış ve zamanla çoğalarak sayıları dörtten on altıya veya daha fazla olan oymaklar grubu. Bunlar genellikle reislerinin adıyla isimlendirilmişlerdir. 3- Federasyon şekli gösteren kuruluşlar; bunlar ana kuruluşlarından ayrılmış olan muhtelif oymakların birleşmesinden meydana gelmişlerdir. Bunun yanında küçük kuruluşların (örneğin; kethüdalık) birleşmesinden de meydana geldikleri görülmektedir. Đkinci kısma giren kuruluşların daha çok yaygın olduğu görülmektedir (Halaçoğlu, 1991:17-18; Orhonlu, 1987:13-14). Đl (Eski Türk toplumunda siyasi teşkilatlanmanın en üst kademesini teşkil eden il, siyasi bakımdan teşkilatlı bir millet anlamına gelir. Kafesoğlu, 1977:17-21) veya ulus (Büyük oymaklar bir araya gelerek içtimai bir topluluk meydana getirirler. Oymaklardan, eski hareketli çağlarda çeşitli il ve uluslar teşekkül etmiştir. Halaçoğlu, 1991:16.) adı altında gruplandırılan konargöçerler, sırasıyla boy (aşiret), oymak (cemaat), oba (mahalle) şeklinde bölümlere ayrılmıştır (Orhonlu, 1987:14). Bazı araştırmalarda bu teşkilatlanmanın daha değişik yapıldığı görülmektedir. Örneğin; Yusuf Halaçoğlu, konargöçerleri boy (kabile), aşiret, cemaat, oymak, mahalle, oba (aile) şeklinde teşkilatlandırmıştır (Halaçoğlu, 1991:16). Faruk Sümer ise bu teşkilatlanmayı; boy (kabile) ve oba (cemaat) şeklinde kaydetmiştir (Sümer,1972:202.). Konargöçer aşiretlerin her birinin başında kethüda denilen ve boy beyinden farklı olarak sadece uhdelerinde bulunan cemaatin veya cemaatlerin idari sorumluluğunu üstlenen yöneticiler de bulunmaktaydı. Kethüdalar, boy beyinin tayininde olduğu gibi, aşiret ileri gelenlerinin önerisi, boy beyi ve voyvodanın hükümete arzı ve hükümetten gelen berat-ı şerif ile tayin olunurlardı. Kethüdaların temel görevi, uhdelerinde bulunan aşiretlerden vergi toplamak ve tahrir yapılacağı zaman eminlere yardımcı olmaktı. Bazı hâllerde sipahi olarak savaşa da gidiyorlardı (Armağan, 1999:145). Kethüdalar hakkında oymak (cemaat) ahalisinin kefaletleri istenildiği gibi, kanunen tayin edilmiş olan vergilerini has voyvoda larına vermeyi taahhüt etmeleri şarttı. Eğer oymağı idarede acz gösterir veya vergi toplamada ihmalleri görülürse, oymak ahalisinin şikâyetleri ve has voyvodalarının bu durumu onaylamaları ile görevlerinden alınarak, yerlerine daha uygun birisi seçilirdi (Halaçoğlu, 1991:17; Orhonlu, 1987:15). Örneğin, 30 Temmuz 1565 tarihli hükme göre; Millü Cemaati ile kethüdaları Kadı Mahmud arasında kanunsuz vergi tahsili meselesinden dolayı anlaşmazlık çıkması üzerine, yeni tahrirde yardımları görüldüğü bildirilen Budak, yıllık akçeyi Âmid Hazinesi ne teslim etmek şartıyla adı geçen aşirete mîraşiret tayin edilmiş ve akçelik tımarı havass-ı hümayuna katılarak, tımar bedelinin aşiretten tahsil edilecek bâd-ı hevâ vergisinden karşılanması kararlaştırılmıştır (Armağan, 1999:149). Oymakların başına, oymak ileri gelenlerinin kendi aralarından seçtiği kişiye oymakbaşı denilirdi. Bu kişi oymağın sevk ve idaresinden sorumluydu (Armağan, 1999:146). 10

20 OSMANLI CEMĐYETĐNDE. Konargöçerlerin adli ve idari işlerini müstakil kadılar, mali idaresini ve vergi tahsilini ise Türkmen Ağası da denilen voyvodalar yürütürdü. Bunlar, aşiret ileri gelenlerinin önerisiyle, merkezî hükümet tarafından tayin edilen resmî görevlilerdi. Her boyun başında, boy beyi ismi verilen ve boyun idari işlerini yürüten bir bey bulunurdu. Aşiretlerde ise bu görevi mîr-aşiret denilen aşiret beyleri yürütürdü. Boy beyleri; ırsî olmayan teşekküllerde aşiret ileri gelenleri, kethüdalar ve voyvodaların beylik görevini yerine getirmeye muktedir olduğu yolundaki kanaatlerini açıklamalarından sonra, padişah beratı ile göreve tayin edilirlerdi. Çünkü devletin merkezî yapılanması gereği, aşiret idarecilerinin merkezî hükümet tarafından da onaylanması gerekiyordu Ekonomik Etkinlikleri ve Vergi Yükümlülükleri Osmanlı cemiyetini teşkil eden unsurlardan birisi de ilk bakışta göze çarpmamalarına rağmen konargöçer halktır. Yaşadıkları hayat tarzına göre, mevsimden mevsime yaylak ve kışlak mahalleri arasında, daimî olarak hareket etmekteydiler. Konargöçerlerin yaylak ve kışlak mahalleri, bazen birbirlerinden çok uzakta bulunabilmekteydi. Genellikle yiyecek, içecek, giyecek gibi temel ihtiyaç maddelerini kendi kendine karşılayan bu teşekküller, kapalı bir ekonomik hayat düzeni sürdürmekteydiler (Halaçoğlu, 1991:16; Orhonlu, 1987:14). Đktisadî hüviyetleri itibariyle hayvancılıkla meşgul olan aşiretler (Orhonlu, 1987:11), biraz da sürülerine otlak bulmak endişesiyle zamanlarının büyük kısmını, değişik yerlerde geçirmek zorunda kalıyorlardı. Bunda, sahip oldukları at koyun, keçi, katır ve deveden ibaret sürülerine otlak ve su bulmak kadar, bu yaşayış şekline bağlı hayatlarını sürdürmek endişesi de etkili olmuştur. Konar hale geçecekleri zaman çadırlarını yazın köyler, harabeler veya eski iskân mahalleri yakınına kurarlar, kışın ise kasabaların civarında bulunurlardı. Osmanlı Devleti gibi merkeziyetçi idare tarzı güden ve reayasını daimi inzibat altında bulundurmak gayesinde olan bir hükümetin, daimi bir yaylak kışlak hareketine tâbi topluluğun yerleşik halka nazaran başıboş diyebileceğimiz hayat yaşamalarına neden müsaade ettiğinin temelinde yatan neden, Osmanlı Đmparatorluğu nun içine aldığı bütün yabancı nizamları ve tesirlerini bazı değişikliklerle bünyesine uydurmuş olmasıdır. Bunun sonucunda ortaya bütün genişliği ile bir Osmanlı nizamı ve teşkilatı çıkmıştır (Orhonlu, 1987:12). Konargöçerlerin temel iktisadi faaliyetleri hayvancılık olmakla birlikte, bunun yanında bir tür basit tarım yaptıkları da görülmektedir. Konargöçer teşekküllerin bazıları, özellikle koyunculukla (Türkmenler; Karakoyun, Kızılkoyun, Akkoyun, Yerli ve Türkmen koyunu gibi isimlerle anılan koyunları yetiştiriyorlardı. Bkz. Armağan, 1999:147) ünlenmişlerdir ki, bunlar arasında Yeni-il ve Halep Türkmenleri ni kaydetmek gerekir (Orhonlu, 1987:21). Konargöçerler koyun, keçi (çoban hayatı, yaşadıkları bölgenin de etkisi ile en çok Boz-ulus, Halep Türkmenleri ve Suriye deki Türkmenler de görülmektedir. Bkz. Sümer, :516), at, katır, deve ve sığır yetiştirmişlerdir. Konargöçerler, ülke ekonomisine önemli bir katkıda bulunmaktaydılar. Sahip oldukları koyun ve keçi sürüleri ile iç pazarın et süt, yağ ve peynir ihtiyacını karşılıyorlar, ayrıca; at, deve ve katır yetiştirerek, ulaşım sorunlarının çözülmesine yardımcı oluyorlardı. Halı dokumacılığı, dericilik ve hayvancılık da konargöçerler arasında önemli bir gelişme göstermişti (Armağan, 1999:147). Đstanbul un et ihtiyacının bir bölümü de konargöçer unsurlardan sağlanıyordu (Armağan, 1999:147). 11

21 OSMANLI CEMĐYETĐNDE. Osmanlı Devleti nde, kara yolu ile nakliye; at, deve, katır gibi hayvanlarla yapılıyordu. Bunlar gerek ticaret kervanlarında ve gerekse savaş zamanlarında, mühimmat naklinde kullanılan en önemli vasıtalar olduğu için, oldukça değerliydiler. Osmanlı ordusu, bu konudaki ihtiyaçlarını konargöçerlerden sağlıyordu (Orhonlu, 1987:21). Diğer yandan ordunun sefere hazırlanması sırasında, et ve yağ ihtiyacı da yine bu teşekküllerden karşılanıyordu (Armağan, 1999:147). Konargöçer reayanın koyunlarının, hastalık nedeniyle kırılması veya eşkıya baskınları sonucunda çalınması hâlinde, aşiretlerin, koyunculuğa dayanan ekonomik hayatları büyük sarsıntıya uğruyor, bu yüzden bazı aileler hatta bazen aşiretlerin tamamı fakir düşüyordu. Böylece vergilerini ödeyemeyecek duruma gelen aşiretler, genellikle yeniden tahrire tâbi tutuluyordu. Bu gibi afetler sonrasında bazen, sadece koyun ve deve sayısını tespit etmek amacıyla da tahrir yapılabiliyordu (Armağan, 1999:147). Konargöçerler, ihtiyaç fazlası olan süt, yoğurt, peynir, yağ ve yapağı gibi ürünleri, kondukları yere yakın bir pazarda satar veya başka bir şeyle değiştirirlerdi. Đhtiyaçları olan ürünlerin büyük bir bölümünü, takas yoluyla sağlıyorlardı. Ürettikleri hayvansal ürünleri vererek karşılığında kendileri için gerekli birçok malzemeyi alırlardı. Bu nedenle konup göçtükleri yerlere yakın köy ve kasabalar, konargöçerler için uygun bir ticaret sahası olmuştur (Halaçoğlu, 1991:19; Orhonlu, 1987:21-22). Osmanlı Devleti nde, vergi mükellefi olan reaya sınıfına mensup konargöçerler, yaşantıları bakımından şehirli ve köylülerden birçok konuda farklılık arz ederlerdi. Konargöçerler, yerleşik ahalinin mükellef olduğu vergileri ödemezlerdi. Ancak bunlardan yaşam tarzlarına uygun olarak başta adet-i ağnam olmak üzere resm-i yaylak, resm-i kışlak, resm-i ağıl, adet-i çoban-beyi, bâd-ı hevâ (niyabet) ve diğer bazı vergiler alınırdı (Halaçoğlu, 1991:22-25; Halaçoğlu, 1979: ; Orhonlu, 1987:24-25). Kanunnamelerde, keçilerden de alındığı kaydedilen adet-i ağnam ; yerliden, yörükten, eşkinciden ve yüzdeciden alınan miktar olmak üzere birkaç çeşittir. Yerli ve Yörük ten iki koyuna bir akçe alınırdı. Koyun ve keçileri kırılıp 24 veya daha az kalırsa vergi alınmayıp 12 akçe kara resmi alınırdı. Padişah ve vüzera haslarında, koyun başına bir akçe; tımar ve zeamet köylerinde ise iki koyuna bir akçe olarak tespit edilmiştir (Orhonlu, 1987:22). Adet-i ağnamın hesaplanmasında, kuzulu koyun kuzusuyla; oğlaklı keçi oğlağıyla bir sayılırdı. Koyunların sayısı 300 olduğu zaman sürü tabir edilir ve 5 akçe ağıl resmi alınırdı. Bazı yerlerde sürü âlâ, evsât ve ednâ olarak sınıflandırılmış ve vergi de buna göre alınmıştır (Halaçoğlu, 1991:22-23). Sürülerini, mirî yaylaklarda veya tımar sahibinin arazisinde otlatan konargöçerler, resm-i yaylak ve resm-i otlak öderlerdi. Yaylak resmi, yılda bir defa olmak üzere bazı yerlerde sürü başına (örneğin doğu illerinde, sürü başına 33 akçe olarak alınmış; bazı yerlerde ise 300 koyun bir hesap edilip sürüden bir koyun alınmıştır (Halaçoğlu, 1991:23-24; Orhonlu, 1987:25-26). Bazı yerlerde ise koyun başına alınmaktaydı. Adet-i çobanbeyi ve adet-i resm-i kışlak-ı berriyye için her yüz koyundan yirmişer akçe alınmaktaydı. Kışlak resmi için evli bir kimse bir sipahinin tımarında kışlarsa, altı akçe kışlak resmi verirdi. Kışlayan kimse ziraat ederse, kışlak resmi yerine resm-i zemin (resm-i dönüm) verirdi. Ayrıca kışlakçı üç yıl bu yerde kalırsa bu üç yıl için kışlak resmi verir, bu üç yıldan sonra ise bennâk resmi alınırdı (Halaçoğlu, 1991:24). Konargöçerler, bu vergilerden başka 12