Sağlık Meslek Yüksekokulu Öğrencilerinin Genetiği Değiştirilmiş Organizmalara Dair Bilgi Tutum ve Davranışları

Transkript

1 Araştırma/Research Article TAF Prev Med Bull 2008; 7(6): Sağlık Meslek Yüksekokulu Öğrencilerinin Genetiği Değiştirilmiş Organizmalara Dair Bilgi Tutum ve Davranışları [Knowledge Attitude and Behavior of Medical Technology Vocational Training School Students About Genetically Modified Organisms] ÖZET AMAÇ: Sağlık meslek yüksekokulu öğrencilerinin, Genetiği değiştirilmiş organizmaların (GDO) sağlığa ve çevreye etkilerine dair bilgi düzeylerini ölçmek, tutum ve davranışlarını değerlendirmek amaçlanmıştır. YÖNTEM: Atatürk Sağlık Meslek Yüksekokulu (ASMYO) dönemi ikinci sınıf öğrencilerinin tamamı bu çalışmaya dahil edilmiş (N=161), kapsayıcılık oranı %92 dir. Anketlerde öğrencilerin GDO lar hakkındaki bilgi düzeyleri, GDO ların risk düzeyine yönelik algıları ve GDO larla ilgili tutumlarını sorgulayan sorular yer almıştır. GDO üretimi açısından Türkiye deki mevcut yasal düzenlemelere, GDO üretimine dair gerekçelere, etiketlendirmeye ve öğrencilerin kendi bilgi düzeylerine yönelik değerlendirmeleri 14 madde üzerinden ve Likert skalası aracılığıyla belirlenmiştir. Anket uygulanmasının ardından, öğrencilere bilgilendirme broşürü dağıtılmıştır. BULGULAR: GDO ları tanımlamalarının istendiği açık uçlu soruya öğrencilerin %59,2 si yanıt vermiş, bunlardan %35,6 sı katkı maddeli gıda ve %34,5 i hormonlu gıda tanımını kullanmıştır. Risk skorları ortalamasına göre yapılan sıralamada; sigara, stres ve çevre kirliliğinden sonra GDO 4. sırada yer almıştır. Bu skorlamayı GDO ya ilişkin olarak etkileyen değişken cinsiyet olmuş, kızların risk algısı daha yüksek bulunmuştur. GDO ya ilişkin bilgilerin alındığı kaynaklardan biri aile ise algılanan risk artmaktadır (p=0,000). Öğrencilerden %81,6 sı Türkiye de GDO yetiştirilmemesi gerektiğini ancak %77,7 si bu gıdaların piyasada satıldığını düşünmektedir. Kararsız olunan konuların başında kendilerinin sahip olduğu bilgi düzeyi gelmektedir. Düşük gelirli gruptakiler çocuklarının veya kendilerinin GDO lu gıda tüketmeleri konusunda daha az kaygı duymaktadır (sırasıyla p=0,003 ve p=0,012). SONUÇ: Toplumun sağlıklı gıda tüketimi konusunda sağlık çalışanlarına önemli bir görev düşmektedir. Ancak araştırma grubunun GDO lara yönelik risk algıları yüksek olmasına rağmen bilgi düzeyleri düşüktür. Bilgi açıklarını giderecek eğitim etkinlikleri düzenlenmelidir. SUMMARY BACKGROUND: To determine The Medical Technology Vocational Training School (MTVTS) students the knowledge about the effects of GMO on human health and environment and to evaluate their attitude and behavior has been aimed. METHODS: All of the second class students of the year of MTVTS were included (N=161) in the study, response rate was 92%. The survey questionare included questions on knowledge, the risk perception and attitute about GMOs. The legal framework in Turkey about GMOs, the rationale for GMO production, the labeling for GMO and the students perception of their knowledge was evaluated through 14 items with Likert scale. After the questionaire, the students received an informative brochure on GMOs. RESULTS: The open-ended question asking to define GMOs was answered by 59,2% of the students among which 35,6% defined as additive, 34,5% as food with hormones. The risk perceived for GMOs was the forth following cigarette smoking, stres, and environmental pollution in the ranking according to the risk score means. Sex has been the only determinant effecting this scoring for GMOs where girls perceived the risk greater. If family was one of the information sources about GMOs, the perceived risk was increased (p=0,000). Among the students 81,6% thought that GMO should not be grown in Turkey, 77,7% think that GMO was sold however. The leading topic of ambivalence is the state of self knowledge on GMO. The low income group are less concerned about consuming GMO for themselves or for their children (respectively p==0.003 ve p=0,012). CONCLUSION: Health workers are assigned with an important role to inform the public for healthy eating. However although the the risk perception of the study group for GMOs is high, their knowledge is low. Training activities to supply this deficiency should be implemented. Işıl Ergin, Şafak Taner Gürsoy, Zeliha Aslı Öcek, Meltem Çiçeklioğlu EÜTF Halk Sağlığı AD, İzmir. Anahtar Kelimeler: Genetiği değiştirilmiş organizmalar, risk algısı, sağlık çalışanları. Key words: Genetically modified organism, risk perception, health workers. Sorumlu yazar/ Corresponding author: Işıl Ergin, EÜTF Halk Sağlığı AD. Bornova, İzmir, Türkiye isil.ergin@ege.edu.tr 503

2 GİRİŞ Genetiği değiştirilmiş gıdalar, bir canlının gen dizilimi değiştirilerek ya da bu canlıya çeşitli bakteri, virüs, hayvan ve bitkilerden gen aktarılarak kendi doğasında bulunmayan bir karakter kazandırılması ile elde edilir (1). Genetiği değiştirilmiş gıda üretimi tarımsal ilaç kullanımını azaltma, verimlilikte ve raf ömründe artış sağlama, uygun olmayan iklim koşullarında ürün alabilme ve besin değerini değiştirme gibi gerekçelerle üretilmekte ve bu üretim biçiminin dünyadaki açlığa çare olacağı savunulmaktadır (2). Gıda endüstrisi yaptıkları risk değerlendirmelerine dayanarak, olumsuz sonuçlara dair kanıtların bulunmadığını belirtmektedir (3). Ancak bu üretim biçiminin insan sağlığına zarar verebileceği ve doğal çevreyi bozacağına dair tartışmalar da vardır (2-4). Hem tüketiciler hem de çevre örgütleri GDO nun (Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar) yarattığı riskler nedeni ile oldukça ciddi karşı duruş sergilemekte kanıtların olmamasının riskin olmadığı anlamına da gelmediğini savunmaktadır (5, 6). GDO yu tür bariyerlerinin aşılıp genlerin istila edilmesi olarak tarif edenlere ek olarak (7), FAO (Food and Agricultural Organisation) GDO üretim sürecinin tamamen kontrollü olmadığını ve genin konakta birleşme, açığa çıkarma veya durağanlaşma yoluyla farklı sonuçlara yol açabileceğini belirtmektedir (8). GDO larla ilgili olarak belirtilen riskler şu şekilde özetlenebilir; genetik çeşitliliğin kaybı ile bitkilerin tek tipleşmesi ve doğadaki çeşitliliğin azalması, değiştirilen genlerin GDO ekimi yapılmamış arazilerdeki bitkilere de bulaşması, yararlı böceklerin yok olması, bazı böcek türlerinin toksinlere zamanla dayanıklılık kazanması ve çok daha fazla tarım ilacı kullanılması gibi çevresel etkilerin yanı sıra toksik ya da allerjik etkileri olmak üzere antibiyotiklere karşı direnç oluşturması, besinler yoluyla alınan DNA nın insan hücrelerine taşınması ve gelecek nesillere aktarılması (1). Dünya Sağlık Örgütü de GDO ların insan sağlığı ve gelişimi için doğrudan risk olasılığı taşıdığını, GDO larda kullanılan pek çok genin yeni olduğunu ve sağlığa zararlı olup olmadıklarının kanıtlanmadığını bildirmektedir (1). Ülkemizde genetiği değiştirilmiş tohum ekmek veya ithal etmek yasaktır. Ancak mevzuattaki eksiklikler nedeni ile her yıl iki milyona yakın GDO'lu mısır, soya, pamuk ve kolza tohumunun kaçak olarak Türkiye'ye girdiği belirtilmektedir. İsteğe bağlı veya zorunlu etiketleme tarzında düzenlemeler ülkemizde olmadığı için, bu gıdalar, tüketici tarafından bilmeden tüketilebilmektedir (9,10). Yapılan çalışmalarda, toplumun GDO ları hangi gerekçelerle riskli bulduğu, bu algıda nelerin etkili olduğu ve algılanan bu riskin yeni gıda teknolojileri, yaşamımızı etkileyen diğer bilimsel uygulamalar veya diğer sağlık riskleri içerisindeki yeri incelenmektedir (11-15). Risk algısı çeşitli sağlık tehditlerini algılayıp yorumlamayı ve bunlarla ilgili davranış geliştirilmesini etkiler. Antropolojik, sosyolojik ve psikolojik kökenleri olan bu algı geleneksel tanımında kaza, zarar ve kayıp olasılığı üzerine odaklanır (12). Zararlı-yararlı, iyi- kötü, tehlikelitehlikesiz çatışmasına konu olan risk unsurları ve bunlara dair kararlar toplumlar arasında ve zaman içinde sürekli değişmektedir. Riske dair verilen kararların güvenilir bilgiye dayalı olarak şekillenmesi önem taşır. Kültürel ve sosyal unsurların bu kararda değişim yaratabileceği ise unutulmamalıdır. Risklerin toplum tarafından nasıl algılandığı ve kabul görüp görmediği bu tehlikeye dair bilgiyi iletenlere veya riski yönetenlere duyulan güvenle de şekillenmektedir (12, 16, 17). Avrupa da halkın sağlığını tehdit eden risklere yönelik algısını değerlendiren Eurobarometer araştırmasında trafik kazası, çevre kirliliği gibi olası sağlık riskleri ile birlikte sıralandığında öncelikli sağlık tehditleri arasında gıda yer almamaktadır (11). Gıda daha çok lezzet, zevk gibi olumlu kavramları anımsatmaktadır. Ancak gıdaya ilişkin 14 tanımlanmış risk (pestisitler, yeni virusler, deli dana hastalığı, GDO lar, vb) listelendiğinde kişiler, özellikle kendi kontrolleri dışında gıdalara yapılan müdahaleleri, endişeler kapsamında ilk sıraya koymakta, GDO da bu başlık altında yerini almaktadır. Aynı araştırmada, tüketiciler gıdalara ilişkin risklerle ilgili olarak hekimlerden ve bilim insanlarından aldıkları bilgiyi en güvenilir bulurken, medyayı, sanayicileri, çiftçileri ve diğer üreticileri güvenilir bulmamaktadır (9). Bu çalışmada, sağlık çalışanlarından alınan bilgiye duyulan güvenin öneminden yola çıkarak, her biri sağlığın farklı alanlarında hizmet verecek olan sağlık meslek yüksekokulu öğrencilerinin tükettikleri gıdaların, özellikle GDO ların, sağlığa ve çevreye etkilerine dair bilgi düzeylerini ölçmek, tutum ve davranışlarını değerlendirmek hedeflenmiştir. GEREÇ VE YÖNTEM Atatürk Sağlık Meslek Yüksekokulu (ASMYO); radyoloji, tıbbi laboratuar, odyometri, anestezi, optisyenlik, tıbbi sekreterlik bölümlerini içermektedir. Bu bölümlerde döneminde eğitim alan ASMYO ikinci sınıf öğrencilerinin 504

3 tamamı bu çalışmaya dahil edilmiş (N=161), %92 sine (N=147) ulaşılmıştır. Öğrencilerin GDO lar hakkındaki bilgi düzeyleri, GDO ların risk düzeyine yönelik algıları ve GDO larla ilgili tutumları özbildirime dayalı olarak yaklaşık 30 dakika süren bir anket aracılığıyla sorgulanmıştır. Araştırma grubunun GDO yu diğer bazı sağlık riskleri içerisindeki yerini değerlendirmek amacı ile yapılan risk skorlamasında, risk algıları 0-10 üzerinden değerlendirilmiştir. GDO üretiminde Türkiye deki mevcut duruma, yasal düzenlemelere, GDO üretimine dair gerekçelere, etiketlendirmeye ve öğrencilerin kendi bilgi düzeylerini değerlendirmeye yönelik 14 ifade beşli skalada skorlanmıştır. (1. Kesinlikle katılmıyorum, 5. Kesinlikle katılıyorum). Bu 14 ifadeden oluşan içeriğin Cronbach α değeri 0,72 olarak belirlenmiştir. Öğrencilerin gelir durumu subjektif gelir algılarına dayalı olarak Çok iyi/ İyi/ Orta/ Kötü/ Çok kötü olarak sınıflandırılmıştır. İstatistiksel analizlerde çok iyi-iyi-orta grubu iyi, kötü-çok kötü grubu ise kötü başlığında birleştirilmiştir. Öğrencilere anket uygulanmasının ardından bilgilendirme broşürü dağıtılmıştır. Verilerin değerlendirilmesi, SPSS 11.5 versiyon istatistik programı kullanılarak ve t-testi uygulanarak yapılmıştır. Sağlık risk skorları ve GDO lara ilişkin ifadelere verilen puanlar ile cinsiyet, gelir grupları, köy-kent kökenli olma ve bilgi kaynakları arasındaki ilişki t-testi ile değerlendirilmiştir. BULGULAR Araştırma grubunun %71 i kız öğrencilerden oluşmaktadır. %89 unun yaşamlarının en büyük bölümünü geçirdikleri yer kenttir. Araştırma grubunda gelir durumunu iyi veya çok iyi olarak belirtenlerin toplamı %17,1 dir. %GDO ları tanımlamaya yönelik açık uçlu soruya 87(%59,2) öğrenci yanıt vermiş, bunlardan %35,6 sı katkı maddeli gıda ve %34,5 i hormonlu gıda tanımını kullanmıştır. En sıklıkla bilinen GDO, domates (%67,4) olmuştur. Mısır, pirinç, tavuk eti, buğday ve patates GDO lu olma olasılığı konusunda en sıklıkla şüphe taşıdıkları gıdalardır. Ancak bisküvi, puding, hazır çorba, dondurma, jöle, cips ve soyanın GDO içerme olasılığı sıklıkla bilinmemektedir. Araştırma grubunun bazı etmenlerin sağlıkları açısından taşıdığı risk düzeyine yönelik değerlendirmelerinde en yüksek skor ortalamasını sigara almıştır (Tablo 1). Risk skorlamasında etkili olabilecek faktörler göz önüne alındığında cinsiyetin sadece GDO ya ilişkin olarak kızların riski daha yüksek algılaması şeklinde değiştirdiğini göstermiştir. Yaşamının büyük bir kısmını köyde ya da kentte geçirmiş olması veya ailesinin gelir düzeyi risk algısında fark yaratmamaktadır (p>0,05). Bilgi kaynaklarının etkisi değerlendirildiğinde GDO ya ilişkin bilgileri aldığı kaynaklardan birinin aile olması riskin algılanış düzeyinde fark yaratmakta (t=5,923 p=0,000), ailenin bu konuda gence aktardığı bilgi riskin daha yüksek algılanmasına neden olmaktadır (Tablo2). Diğer bilgi kaynakları (arkadaş, medya, üniversite, panel veya toplantıya katılmış olma) ise risk algısında fark yaratmamaktadır (p>0,05). Öğrencilerin GDO lara ilişkin ifadelere verdikleri skorlar değerlendirildiğinde %81,6 sı Türkiye de GDO yetiştirilmemesi gerektiğini, %77,7 si bu gıdaların piyasada satıldığını, %12,2 si yasal engellere uyulduğunu, %78,2 si etiketlemenin gerekli olduğunu düşünmektedir. Tablo 1. Öğrencilerin Bazı Etmenlerin Sağlıkları Açısından Taşıdığı Risk Düzeyine Yönelik Skorları RİSK ORTALAMA± SS Sigara 8,7±2,5 Stres 8,1±2,1 Çevre Kirliliği 8,0±2,2 GDO 8,0±2,4 Trafik Kazası 7,8±2,5 TARTIŞMA Bu çalışmada SMYO öğrencilerinin GDO ları yaşamlarındaki diğer tehlike kaynakları ile karşılaştırıldığında öncelikli bir tehdit olarak görmedikleri, GDO lar hakkında yeterli bilgi sahibi olmadıkları, fakat GDO tüketimine şüpheli yaklaştıkları belirlenmiştir. Bu tablo, Avrupa Birliği ülkelerinde yapılan risk değerlendirme çalışmasında tüm toplum için bildirilen genel profil ile uyumludur (11). Bu çalışmadaki araştırma grubunun küçük olması ve bu anlamda taşıdığı kısıtlılıkla birlikte, sağlık alanında üniversite eğitimi alan ve geleceğin sağlık çalışanları olacak bu topluluğun, toplum tabanlı bir çalışmada bulunan bilgi ve duyarlılık düzeyinden farklı sonuçlar elde edilmesi beklenebilirdi. Ayrıca araştırma grubunun, toplumun sağlık ve gıdaya ilişkin tehlikeler konusunda bilgi almak açısından en güvenilir bulunan gruplardan olması, onların bilgi ve duyarlılık düzeyinin önemini artırmaktadır. Bu bağlamda sağlık çalışanlarının bu konudaki bilgi düzeyinin artırılmasının gerekliliği daha da netleşmektedir

4 Tablo 2. Risk Düzeyi Skorlarının Bazı Sosyoekonomik Değişkenlerle Karşılaştırılmasına Yönelik İstatistiksel Analiz Sonuçları RİSK Cinsiyet Köy /kent Gelir algısı Bilgi kaynağı aile t p t p t p t p Sigara 0,466 0,642-1,689 0,110 1,343 0,2 1,864 0,076 Trafik 1,656 0,100-0,776 0,439-0,781 0,436 2,672 0,016 Çevre Kirliliği 1,154 0,250-1,308 0,193 0,503 0,616 2,336 0,029 Stres 1,897 0,060-1,555 0,122 0,945 0,359 0,954 0,342 GDO 2,249 0,026-1,154 0,266 2,021 0,065 5,923 0,000 Tablo 3. Öğrencilerin GDO lara ilişkin ifadelere verdikleri puanların dağılımı (N=147) GDO LARA İLİŞKİN İFADELER N Ort.±SS Kesinlikle katılmıyorum/ katılmıyorum N (%) Kararsız N (%) Kesinlikle katılıyorum/ katılıyorum N (%) 1. Türkiye de genetiği değiştirilmiş tohumlarla üretim yapılmasını doğru buluyorum ,7±1,2 120 (81,6) 12 (8,2) 15(10,2) 2. Şu anda satın aldığınız gıdaların içinde genetiği değiştirilmiş ürünler olabileceğini düşünüyorum ,8±1,2 21(14,2) 12(8,1) 115(77,7) 3. Türkiye de genetiği değiştirilmiş gıdalar satılabilmelidir ,0±1,3 112(76,2) 12(8,2) 23(15,6) 4. Türkiye de genetiği değiştirilmiş gıda girişini engelleyen yasağa uyulduğunu ve gerekli kontrollerin yapıldığını düşünüyorum ,1±1,0 106(72,1) 23(15,7) 18(12,2) 5. Dünyadaki açlığın giderilmesi için gıdaların genetiklerinin değiştirilmesini doğru buluyorum. 6. Gıdaların besin içeriklerinin zenginleştirilmesi için genetiklerinin değiştirilmesini doğru buluyorum. 7. Gıdaların raf ömürlerini uzatmak, böceklere ve tarım ilaçlarına daha dayanaklı ürün elde etmek için genetiklerinin değiştirilmesini doğru buluyorum ,2±1,1 95(65,1) 33(22,6) 18(12,3) 146 2,2±1,1 100(68,5) 24(16,4) 22(15,1) 147 2,4±1,2 87(59,2) 28(19,0) 32(21,8) 8. Bir gıdanın etiketinde genetiği değiştirilmiş gıda olup olmadığının mutlaka belirtilmesi gerektiğini düşünüyorum ,0±1,3 23(15,7) 9(6,1) 115(78,2) 9. GDO lu bir gıdayı tüketmekte bir sakınca görmem ,2±1,0 98(66,7) 34(23,1) 15(10,2) 10. İleride çocuklarım olduğunda GDO lu gıda tüketmelerinde bir sakınca görmem ,0±1,2 114(77,5) 17(11,6) 16(10,9) 11. Eğer daha ucuz ise genetiği değiştirilmiş bir gıdayı almayı tercih ederim ,0±1,2 116(78,9) 11(7,5) 20(13,6) 12. Genetiği değiştirilmiş gıda üretimi doğadaki tüm canlılar açısından risklidir ,7±1,3 25(17,0) 26(17,7) 96(65,3) 13. Genetiği değiştirilmiş gıdalar hakkında yeterli düzeyde bilgiye sahip olduğumu düşünüyorum ,5±0,9 74(50,7) 53(36,3) 19(13,0) 14. Toplumun genetiği değiştirilmiş gıdalar hakkında yeterince bilgilendirildiğini düşünüyorum ,0±1,1 116(78,4) 12(8,1) 20(13,5) (1. Kesinlikle katılmıyorum, 2. Katılmıyorum, 3. Ne katılıyorum, ne de katılmıyorum, 4 Katılıyorum, 5. Kesinlikle katılıyorum) GDO ları tanımlamaya yönelik açık uçlu sorudaki yanıtlanma oranının düşüklüğü ve yanıtlayanların üçte birinin katkı maddeli gıda veya hormonlu gıda tanımını kullanmış olması da konuya ilişkin doğru bilginin eksikliğine işaret etmektedir. Bisküvi, puding, hazır çorba, dondurma, jöle, cips ve soyanın GDO lu olmayacağının düşünülmesi ise paketlenmiş gıdaların hammadde içeriğinin GDO olabileceğine dair bilginin de eksik olduğunu göstermektedir. Öğrencilerin risk skorlamasında sigara, stres ve çevre kirliğinin GDO dan daha yüksek bir risk algısı yarattığı görülmektedir. Bu durum AB ülkelerinde olası risklerin bireyler tarafından algılanışını değerlendirmek üzere yapılan araştırmada (11) çevre 506

5 kirliliği (%61) trafik kazası (%51) ciddi bir hastalığa(%49) yakalanmanın ilk üç sırada yer aldığı sonuçlar ile uyumludur. Aynı çalışmada yenilen gıdaların sağlığını kötü etkileyeceğini düşünenler %42 de kalarak dördüncü risk kategorisini oluşturmuştur. AB ülkelerinde gıdayı sağlıkla veya sağlıksızlıkla ilişkilendirmek sadece beş kişiden birinin (%19) aklına gelmektedir. Gıda ile ilişkilendirilen risklere odaklanıldığında ise GDO lar beşinci sırada yer almaktadır. Bireylerin kontrolü dışında gıdaya yapılan müdahaleler gıdalara ilişkin riskler kapsamında en endişe verici bulunan grup olmuştur. Eurobarometer da GDO lar özelinde toplumun %61 i yüksek derecede endişe bildirmekte, sosyodemografik özeliklerin bu sonuçlarda pek etkisi olmadığı bildirilmektedir (11). Bu çalışmada da köy ya da kent kökenli olmanın veya ailesinin gelir düzeyinin risk algısında fark yaratmadığı görülmüştür. Ancak kızlar GDO ya ilişkin riski daha yüksek algılamaktadır. Cinsiyetin bu etkisi kadınların gıdanın sağlıklı olup olmadığı konusunda daha endişeli olan grupta yer aldığını tespit eden pek çok çalışma ile uyumludur (3,11, 12). Ayrıca sadece GDO özelinde bilgi kaynaklarının etkisi değerlendirildiğinde GDO ya ilişkin bilgileri aldığı kaynaklardan birinin aile olması araştırma grubunun riski algılayış düzeyinde fark yaratan bir diğer unsur olmuştur. Ailenin bu konuda gence aktardığı bilgi, riskin daha yüksek algılanmasına neden olmakta, diğer bilgi kaynakları (arkadaş, medya, üniversite, panel veya toplantıya katılmış olma) ise risk algısında fark yaratamamaktadır. Bireylerin risklere dair bilgiyi aldıkları kaynağa güvenin üç temel unsura dayandığı bildirilmektedir. O kaynağın sosyal değerler doğrultusunda bu güveni geleneksel olarak barındırıyor olması, bireyin veya kurumun bu konudaki bilgi ve deneyimi ve son olarak o birey veya kurumun bu sorumluluğa dair beklentileri karşılayabiliyor olması (14). Bu güveni geleneksel olarak barındıran kurum olarak ailenin bu araştırmada da öne çıkan etkisi önemlidir. Kurumsal bilgi ve sağlık çalışanlarına atfedilen önem ise GDO lara ilişkin bilgi ile donatılmış sağlıkçıların bu anlamda büyük önem taşıdığı vurgusunu güçlendirmektedir. GDO larda uygulanan teknoloji tam olarak bilinmemektedir ve riskleri tam olarak tahmin etmek mümkün değildir. Hangi gıdaların GDO içerdiği de tam olarak bilinmemektedir. Riskin görünmez oluşu, sonraki yılarda hatta nesillerde ortaya çıkabilme özelliği bu gıdalara dair duyulan endişelerde rol oynadığı belirtilmektedir (12,18). Çalışmamızda GDO lu gıda tüketmek söz konusu olduğunda gelecek nesillere dair endişe kararsızlar grubunda önemli etki yaratmaktadır. Ancak bireylerin çocuklarının GDO lu gıda tüketmek konusundaki endişeleri gelir durumu ile önemli oranda değişmektedir. Düşük gelirli grupta çocuklarının GDO lu gıda tüketmesi konusundaki kaygılar daha azdır. Düşük gelirli haneler için yüksek beslenme kalitesindeki ve güvenli gıdalar oldukça pahalı olmaları nedeni ile erişilmez durumda olduğu bildirilmektedir. Zaten kendi alabildikleri ile onlara özendirilen ve ideal olduğu söylenen imgeler arasında bocalayan yoksul haneler için gıdanın ucuz ve erişilebilir olması güvenli ve kaliteli olmasının önünde gitmektedir (19). Gıda satın alırken kalite ve fiyatın öncelikli iki unsur olduğu ancak fiyatın özellikle işsiz nüfusta daha da önem kazandığı ve yine işsizlerde sağlık-gıda ilişkisine daha yakından bakıldığında gıdanın bir sağlık tehdidi olarak algılanmadığı bildirilmektedir (11). Bireylerin GDO yu reddederken sadece riski yoğun algıladıkları için değil, faydasını bu riskleri almaya değecek düzeyde bulmadıkları için reddettikleri de vurgulanmaktadır (3). Eurobarometer da toplumun %80 i GDO larda kullanılan biyoteknoloji hakkında bilgi sahibi olmadığını belirtmektedir. GDO yu destekleyen gruptakilerden bile %50 si GDO satın almaya hazır olmadıklarını bildirmektedir (11). Bu çalışmada da GDO üretimi yapılmasını doğru bulanların bile sadece %13,3 ü GDO yu tüketmekte sakınca görmemektedir. Bu durum etiketlemenin GDO yu destekleyenler için bile bir ihtiyaç olduğunu göstermektedir. Bu çalışmada da etiketleme ihtiyacı hissetmeyen öğrenciler sadece %15 düzeyindedir. Yasal düzenlemelerin yeterince bilinmemesi yanı sıra uygulandığına dair güven de zayıftır. AB ülkelerinde de gıda güvenliğine dair yasal düzenlemelerden haberdarlık %61 düzeyinde olup gıda güvenliğine dair AB düzenlemelerinin gerektiği gibi uygulandığını düşünenler %46 dır. SONUÇ GDOlarla ilgili yasal düzenlemelerde önemli eksiklikler olan ülkemizde, toplumun bilinçli gıda tüketimi konusunda bilgilendirilmesi çok kritiktir. Bu konuda tüm sağlık çalışanlarına önemli görevler düşmektedir. Geleceğin sağlık çalışanlarını oluşturan araştırma grubumuzun GDO lara yönelik risk algıları yüksek, fakat bilgi düzeyleri düşüktür. Bilgi açıklarını gideren eğitim etkinlikleri düzenlenmelidir

6 KAYNAKLAR 1. Food Safety Department (WHO) Modern food biotechnology, human health and development: an evidence-based study. /biotech_en.pdf [Erişim tarihi: ] 2. WHO questions on genetically modified_(gm)_foods._http:// ety/publications/biotech/en/20questions_en.pdf [Erişim tarihi: ] 3. Gaskell G, Allum N, Wagner W, Kronberger N, Torgersen H, Hampel J. GM foods and the misperception of risk perception. Risk Analysis. 2004; 24(1): Ho MW, Ching LL. The Case For A GM-Free Sustainable World, Independent Science Panel, Institute of Science in Society & Third World Network. Malaysia. Jutaprint, Varzakas TH, Arvanıtoyannis IS, Baltas H. The Politics and Science behind GMO Acceptance. Critical Reviews in Food Science and Nutrition. 2007; 47: Saher M, Lindeman M, Hursti UK. Attitudes towards genetically modified and organic foods. Appetite. 2006; 46(3): Ho, MW Horizontal Gene Transfer The Hidden Hazards of Genetic Engineering. ISIS Pres_Release._http:// php_[erişim tarihi: ] 8. FAO/WHO Safety assessment of foods derived from genetically modified animals, including fish, a joint FAO/WHO expert consultation on food derived from biotechnology, Rome,_Italy._http:// ch/meetings/ec_nov2003/en/_[erişim_tarihi: ] 9. Günaydın G. (Ziraat Müh. Odası Genel merkez yayını) GDO: Türkiye yararına mı? d=153&tipi=5&sube=0 [Erişim tarihi: ] 10. Ziraat Müh. Odası Genel merkez yayını STK'lar bastırdı, GDO talimatı kaldırıldı. d=6535&tipi=24&sube=0 [Erişim tarihi: ] 11. Eurobarometer, European Commission Special EUROBAROMETER 238 Risk Issues. Risk Issues Executive Summary on Food Safety._http:// s_executive_summary_on_food_safety.pdf [Erişim tarihi: ] 12. Finucane ML, Holup JL. Psychosocial and cultural factors affecting the perceived risk of genetically modified food: an overview of the literature. Social Science & Medicine. 2005; 60(7): Huang J, Qiu H, Bai J, Pray C. Awareness, acceptance of and willingness to buy genetically modified foods in Urban China. Appetite. 2006; 46(2): Gaskell G, Allum N, Wagner W, Kohring M, Bauer M, Nielsen TH, Jelsoe E. In the Public Eye: Representations of Biotechnology in Europe. Eds: Gaskell G, Bauer M. In: Biotechnology : The Years of Controversy. Science Museum Pres, 2001, p Fife-Schaw C, Rowe G. Public perceptions of everyday food hazards: a psychometric study. Risk Analysis. 1996; 16(4): Eiser JR, Miles S, Lynnn J, Frewer JL. Trust, Perceived Risk, and Attitudes Toward Food Technologies. Journal of Applied Social Psychology. 2002; 32(11): Frewer LJ, Howard C, Hedderley D, Shepherd R. Reactions to information about genetic engineering: Impact of source characteristics, perceived personal relevance, and persuasiveness. Public Understanding of Science. 1999; 8(1): Ritson C, Sharron K. Food consumption, risk perception and alternative production technologies. Eds: Eilenberg J, Hokkanen HMT. In: An Ecological and Societal Approach to Biological Control. Springer Netherlands. 2006, p Pena M, Bacallao J. Obesity and poverty: a new public health challenge, PAHO/ WHO, 1st edition. Washington DC