PARA POLİTİKASI, FED, TAHVİL ALIM SÜRECİ VE TCMB. Para Politikası Nedir, Neyi Amaçlar?

Transkript

1 PARA POLİTİKASI, FED, TAHVİL ALIM SÜRECİ VE TCMB Para Politikası Nedir, Neyi Amaçlar? Para politikası, merkez bankalarının bazı araçları kullanarak piyasadaki para miktarını etkileyerek piyasaya sürdüğü paranın istikrarını sağlamak amacıyla uyguladığı politikalar bütününe verilen addır. Piyasada sadece hazinelerin (ya da darphanelerin) piyasaya sürdüğü sınırlı tutarda madeni para ile merkez bankalarının piyasaya sürdüğü banknot söz konusu olsaydı merkez bankalarının emisyon hacmini, yani piyasaya sürdüğü para miktarını, denetlemesi para politikasının temelini oluştururdu. Bankaların kaydi para yaratmasının çok yaygın olmadığı dönemde Fisher in ünlü miktar denklemi MV = PQ denklemi parasal ilişkileri açıklamaya yetiyordu. Bu denklemde M = para arzı, yani piyasadaki para miktarı, V = paranın dolanım hızı, yani bir para biriminin bir yılda kaç kez el değiştirdiği, P = fiyatlar genel düzeyi, Q = Ekonomide bir yıl içinde üretilen mal ve hizmetlerin fiziki miktarıdır. Bu denklemde PQ çarpımı GSYH ye eşit olduğuna göre MV = GSYH yazabiliriz. Buna göre sadece paranın olduğu bir yerde Merkez Bankası M yi yani piyasadaki para arzını denetleyerek para politikası uygulayabilir. Eğer enflasyonist eğilimler söz konusuysa piyasadaki fazla parayı çeker yani M yi düşürür, bu durumda denklemin ikinci tarafında Q değişmediği sürece P, yani fiyatlar düşer. Eğer deflasyonist eğilimler söz konusuysa para arzını yani M yi artırır ve bu durumda Q hemen değişmeyeceğine göre P yani fiyatlar yükselmeye başlar. Zaman içinde önce bankaların yarattığı kaydi para kredi talebindeki artış ile birlikte hızla çoğalmaya başladı, ardından da kredi kartları devreye girdi. Her ikisi de Merkez Bankası nın doğrudan denetimi altında olmayan bir çeşit para idi. Bu durumda Merkez Bankası nın nakit para arzını denetlemesi para politikasının etkinliği açısından yetersiz kalmaya başladı. Merkez Bankası ister istemez kredi hacmini denetleyecek araçları da devreye sokmak zorunda kaldı. Dr. Süleyman BOLAT Sayfa 1

2 Para Politikası Araçları Para politikası denildiğinde üç grupta toplanabilecek alt politikalar anlaşılıyor. Birinci grupta dolaysız para politikası araçları yer alıyor. Bunlar: (1) Kredi tavanı, (2) Faiz Denetimi (3) Diğer dolaysız para politikası araçları İkinci grupta dolaylı para politikası araçları yer alıyor: Bunlar: (1) Reeskont politikası, (2) Açık piyasa işlemleri (APİ), (3) Karşılıklar politikası. Dolaysız Para Politikası Araçları Dolaysız para politikası araçları fiyat ya da miktara, limit koyma gibi doğrudan müdahale yoluyla uygulanan araçlardır. Bunları kredi tavanı, faiz denetimi ve diğer araçlar olarak üç başlıkta ele alalım. (1) Kredi tavanı: Bankaların açabilecekleri kredilere konulan miktar limitine kredi tavanı deniyor. Örneğin Merkez Bankası bankalara, topladıkları mevduatın ya da tüm kaynaklarının (mevduat + özkaynak + diğer kaynaklar) yüzde 80 i kadar kredi açabilecekleri talimatını vermişse buradaki yüzde 80 oranı kredi tavanını oluşturur. Diyelim ki bir bankanın toplam mevduatı 100 TL ise açabileceği kredinin tavanı 80 TL olur. Böyle bir oran koymak yerine doğrudan miktar da konulabilir. Örneğin Merkez Bankaları bankalara her yıl X milyar TL den fazla kredi açamamaları talimatı verebilir. Kredi tavanı banka özelinde de uygulanabilir. Merkez Bankası, Bankacılık denetim otoritesinden aldığı raporlara göre bazı bankalara kredi tavanı getirebilir. Kredi tavanı, zorunlu karşılık uygulamasıyla birleştiğinde oldukça kısıtlayıcı bir önlem olabilir. Zorunlu karşılık oranının yüzde 10, kredi tavanının da mevduatın yüzde 80 i olarak belirlendiğini varsayalım. Bu durumda banka aldığı 100 TL lik mevduatın 10 TL sini Merkez Bankası na karşılık olarak yatırdıktan sonra kalan 90 TL nin yüzde 80 ini yani 72 TL sini kredi olarak açabilecek demektir. Dr. Süleyman BOLAT Sayfa 2

3 Bu politika aracının uygulanmasıyla iki kademeli etki yaratılabilir: (a) Doğrudan etki: Kredi genişlemesinin yarattığı talep fazlası bir ölçüde giderilir ve dolayısıyla ortaya çıkan enflasyonist baskı hafifletilebilir. (b) Kredi imkanı daralınca faizler yükselir ve kredi talebi biraz daha düşer. (2) Faiz denetimi: Merkez Bankası, bankaların mevduat ve kredi için uyguladığı faiz oranlarına sınırlamalar getirebilir. Günümüzde uygulanan serbest faiz sistemi geçmişte birçok açıdan denetim altındaydı. Bugün de aynı denetimin uygulanması mümkündür. Merkez Bankası faize limit koyabilir, farklı vadeler için farklı faizler uygulatabilir. Hatta bu uygulamayı teşvik amaçlı olarak farklılaştırılmış olarak da uygulatabilir. Geçmişte faiz oranları Merkez Bankası tarafından belirlenirken ya da denetlenirken Türkiye de Ziraat Bankası tarım kesimine Halk Bankası da esnafa, mevduat maliyetinin altında düşük faizle kredi açıyor ve bu farklardan doğan zararlar da görev zararı olarak Hazine ye fatura ediliyordu. Bu tür müdahaleler mümkün olsa da günümüzdeki uygulama daha çok dolaylı politikalar aracılığıyla piyasa faizlerini etkilemeye yönelmiş, doğrudan faiz oranlarına müdahale yöntemi terk edilmiştir. (3) Diğer dolaysız para politikası araçları: Merkez Bankası, bankaların konumuna göre getirecekleri senetlere farklı reeskont faiz oranları uygulayabilir (farklılaştırılmış reeskont uygulaması), bankalara kredi kartları nedeniyle ödenecek asgari miktarın yükseltilmesi yoluyla talebin denetlenmesi (tüketici kredilerine uygulanan denetim) gibi değişik konularda para arzını denetlemeye yönelik çeşitli araçları kullanabilir. Bu tür para politikası araçları günümüzde kullanım alanı çok daralmış araçlardır. Aslında dolaysız para politikası araçlarının tümünün kullanımı günümüzde neredeyse ortadan kalkmış durumdadır. Kriz halinde bile ne Fed ne de AMB bu politika araçlarına başvurmamışlardır. Dr. Süleyman BOLAT Sayfa 3

4 Dolaylı Para Politikası Araçları (1) Reeskont politikası: Bankaların iskonto yoluyla aldıkları kâğıtları tekrar iskonto ettirerek (reeskont) Merkez Bankası na satıp karşılığında para almaları uygulamasıdır. Diyelim ki bir şirketin elinde bir yıl vadeli ve 1000 TL değerinde iskontolu (faizi içinde) alınmış bir tahvil olsun. Bir yılın sonunda 1000 TL edecek olan bu tahvilin bugünkü değeri 1000 TL den düşüktür. Şirket, vadesinden önce bankaya bu kağıdı verdiğinde banka, şirkete örneğin 900 TL verecektir. Bu durumda banka bu tahvili üzerinde yazılı değere göre yüzde 11 iskonto ederek [( ) / (900)] almış olacaktır. Bu işleme iskonto, burada ortaya çıkan yüzde 11 oranındaki faize de iskonto faizi deniyor. Banka bu kağıdı aldıktan bir süre sonra nakit ihtiyacına düşüp kağıdı Merkez Bankasına 800 TL ye satarsa ikinci kez iskonto işlemi ortaya çıkmış oluyor ki buna ikinci kez iskonto anlamına gelmek üzere reeskont deniyor. Vadeye kalan süre azaldığı için bankanın bu kağıdı Merkez Bankasına aldığı bedelden daha yüksek bir bedele satması mümkündür. Diyelim ki banka bu kâğıdı Merkez Bankası'na 910 TL'ye satmış olsun. Bu durumda Merkez Bankasının bankaya bu tahvil karşılığında ödediği faiz [( ) / (900)] yüzde 1,1 oluyor. Buna da reeskont faizi deniyor. Reeskont politikasının iki amacı olabilir: (a) Bankaların elindeki kağıtları alarak onlara para vermek ve piyasadaki likiditeyi düzenlemek. (b) Reeskont faizini değiştirerek piyasadaki faiz oranını etkilemeye çalışmak. (2) Açık piyasa işlemleri (APİ): Merkez Bankası nın bankalardan ve diğer kurumlardan tahvil, bono veya diğer menkul değerleri satın alması ya da tersine onlara tahvil, bono veya menkul değerleri satması eylemine açık piyasa işlemi adı veriliyor. Bu alım ve satımlar kesin alım veya satım olabileceği gibi geri alım veya satım vaadiyle (repo ve reverse repo) yapılan alım ve satımlar da olabilmektedir. Merkez Bankası açık piyasa işlemlerine başvurmak suretiyle piyasadaki para miktarını (likiditeyi) ayarlayabilmektedir. Tahvil vb gibi kağıtları satın aldığında piyasaya likidite vermiş, geri sattığında ise piyasadan likidite çekmiş olur. Bu yolla piyasadaki para miktarını Dr. Süleyman BOLAT Sayfa 4

5 etkileyerek talep üzerinde oluşan baskıları denetleyebilmekte ve enflasyonist ya da deflasyonist gidişe müdahale edebilmektedir. (3) Karşılıklar politikası Bankalar topladıkları mevduatın ve diğer kaynaklarının merkez bankası tarafından belirlenen oranda belirli bir miktarını, ileride karşılaşabilecekleri zorluklarda talep edip kullanabilmek için merkez bankasına yatırmak zorundadırlar. Buna zorunlu karşılıklar, bunun miktarını belirlemeye yarayan orana da karşılık oranı adı veriliyor. Merkez bankasının, karşılık oranını artırıp azaltarak bankaların açabileceği kredi miktarını ve maliyetini etkilemesi eylemine de karşılıklar politikası adı veriliyor. Merkez bankaları, bankalardan aldıkları bu karşılıklar için belirli bir faiz ödeyebilecekleri gibi herhangi bir ödeme yapmayabiliyorlar. Eğer bir ülkede para ikamesi (yani yabancı paraların da yerli para ile birlikte kullanımı ya da banka hesaplarında bulunması) yaygınsa merkez bankaları bu mevduatın karşılığını yerli para ile isteyebileceği gibi yabancı para cinsinden de isteyebilir. Hatta yerli para cinsinden karşılıkların bir bölümü ya da tamamı için karşılıkları yabancı para cinsinden ödeme opsiyonu tanıyabilir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası nın (TCMB) uyguladığı zorunlu karşılık oranları vadeye ve mevduat cinsine göre değişiklik göstermekle birlikte vadesiz mevduat ve 6 aya kadar vadeli mevduat için uygulanan oran hem TL hem de yabancı para için yüzde 11 olarak belirlenmiş bulunuyor. Demek ki bir banka örneğin bir ay vadeli 100 TL için 11 TL, 100 USD için 11 USD ve 100 Euro için 11 Euro zorunlu karşılık ayırıp bunu TCMB ye yatırmak zorundadır. Rezerv opsiyon mekanizması (ROM) ve rezerv opsiyon katsayısı (ROK) TCMB, bankaların TL olarak yatırmak zorunda oldukları zorunlu karşılıkların bir bölümünü (bugün itibariyle % 60 ına kadarki bölümünü) döviz ya da altın cinsinden yatırmalarına izin veriyor. Bu, bankalar için bir zorunluluk değil bir opsiyon yani bir alternatif. Bu uygulamaya rezerv opsiyon mekanizması deniyor. Örneğin bir ay vadeli 91 TL mevduat alan bir banka bu paranın karşılığında TCMB ye isterse (91 x 0,11=) 10 TL ya da isterse bunun 4 TL lik bölümünü TL ve kalan 6 TL lik bölümünü USD veya Euro olarak yatırabiliyor. Bu kalan 6 TL lik (ya da yüzde 60 lık) bölüm için TCMB, bankalara yukarıda değindiğimiz alternatifi kullanma hakkını Dr. Süleyman BOLAT Sayfa 5

6 veriyor. Bu uygulamayı seçen bankalar yatıracakları döviz tutarını hesaplarken Rezerv Opsiyon Katsayısını (ROK) uyguluyorlar. Diyelim ki 91 TL mevduat alan ve TCMB ye (91 x 0,11 =) 10 TL zorunlu karşılık yatırmak zorunda olan bir banka bunun yüzde 40 ı olan 4 TL yi TL olarak ve kalan 6 TL yi de Dolar olarak yatırmaya karar vermiş olsun. Bu durumda dolar için şöyle bir tablo yapabiliriz: Bu banka aldığı 91 TL mevduatın zorunlu karşılık tutarının tamamını TCMB ye TL olarak yatırsaydı 10 TL yatırması gerekecekti. Bu bankanın Dolar üzerinden ROK uygulamasına girdiğini düşünürsek bu durumda 10 TL karşılık miktarının 4 TL sini TL olarak kalan 6 TL sini de dolar olarak yatıracak demektir. Eğer 6 TL karşılığında bire bir dolar yatırması sistemi kabul edilseydi 1,8 lik dolar kuruyla 3,33 dolar yatırması gerekecekti. Oysa ROK uygulamasında yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi 5,50 dolar yatırması gerekmektedir. Bu durumda 10 TL lik karşılık ((4 TL) + (5,50 Dolar x 1,8)) 13,9 TL ye gelmektedir. ROK uygulamasının sonuçları ve yararları Bankaların TL mevduatı için TCMB ye yatırmak zorunda oldukları zorunlu karşılıkların bir bölümünü yabancı para veya altınla ödemelerine izin verilmesi bankalar açısından TL likiditesini artırmış oluyor. Günlük işlemlerini ağırlıklı olarak TL ile yapan bankalar açısından TL fonlama maliyeti de düşmüş oluyor. Bu uygulamanın bankaların dışarıdan daha ucuza yabancı para borçlanmalarını teşvik etmesi gibi bir etkisi de söz konusu oluyor. Dr. Süleyman BOLAT Sayfa 6

7 Bu uygulamanın TCMB açısından yararı ise başlıca iki noktada toplanıyor: (1) TCMB bu yolla döviz rezervlerini artırmış oluyor. (2) Bankaların getirdiği dövizlerin TCMB de toplanması sonucu para ikamesinin etkisi düşürülmüş oluyor. Diğer Yararları Kısa vadeli sermaye akımlarının yaratabileceği oynaklığı azaltmaktadır. TCMB brüt döviz rezervlerini güçlendirmektedir. Bankalara likidite yönetimlerinde esneklik sağlamaktadır. Kredilerin sermaye hareketlerine olan duyarlılığını azaltmaktadır. Her bankaya kendi likidite optimizasyonunu yapabilme olanağı sağlamaktadır. Diğer politika araçlarına duyulan ihtiyacı azaltmaktadır. Bazı Terimler: Ankes Bankaların mevduat çekilişi veya günlük işlemlere ilişkin ödemelerini karşılayabilmeleri amacıyla kasalarında hazır bulundurdukları paraya ankes denir. Bunun miktarı ve şekli bir zorunluluğa değil bankaların kendi karar ve uygulamalarına bağlıdır. Bankalar gün sonunda bu değerleri genellikle TCMB ye gecelik olarak borç verirler. Disponibilite Merkez Bankası nın bankaların kabul ettiği mevduata karşılık kasalarında tutulmasını zorunlu kıldığı parasal karşılıklardır. Ankes zorunlu olmadığı halde disponibilite zorunludur. Munzam Karşılık Merkez bankasının disponibiliteye ek olarak bankaların kaynaklarından kendisine yatırmalarını zorunlu kıldığı miktardır. Zorunlu Karşılıklar Merkez bankasının kabul ettikleri mevduat karşılığında bankaların kendisinde tutulmasını zorunlu kıldığı miktarlardır. Türkiye de Bugün Geçerli Olan Uygulama Dr. Süleyman BOLAT Sayfa 7

8 Serbest karşılıklar anlamına gelen ankes uygulaması sürmektedir. Eskiden Türkiye uygulamasında Disponibilite + Munzam Karşılıklar uygulaması söz konusuydu. Günümüzde disponibilite ve munzam karşılıklar kalkmış, yerini bankaların TCMB ye yatırmak zorunda oldukları zorunlu karşılıklar (ya da kısaca karşılıklar) almıştır (4) Faiz politikası: Merkez Bankası nın bankalarla para alış verişinde uyguladığı faizleri değiştirerek piyasa faizlerini etkilemeyi hedeflemesine faiz politikası deniyor. TCMB nin çeşitli işlemleri için uyguladığı farklı faiz oranları söz konusu. Bunları sıralayayım: Bir hafta vadeli repo işlemlerine uygulanan faiz (politika faizi): TCMB, 1 hafta vade ile repo ihalesi açıyor, bankalar ellerindeki tahvil ve bonoları TCMB ye verip karşılığında para alıyorlar ve vade sonunda parayı iade edip kağıtlarını geri alıyorlar. TCMB bu araçla banka ve finans kurumlarının piyasada uyguladığı faiz oranlarını, bankalardan alınan kredilerin miktarını, hisse senedi ve döviz gibi varlıkların fiyatlarını etkileyebiliyor. Bu işleme uygulanan faiz oranı yıllık % 7,5. Gecelik işlemlerde uygulanan faiz (gecelik faiz, fonlama faizi ya da koridor faizi): TCMB nin, hesaplarını kapatabilmek için gecelik olarak borç almak ya da ellerinde kalan paraları gecelik olarak borç vermek isteyen bankalara uyguladığı faize bu adlar veriliyor. TCMB, bu yolla ikincil piyasada oluşan kısa vadeli faiz oranlarını, döviz kurlarını ve kredilerin büyüme hızını etkileyebiliyor. TCMB nin gecelik borç almada uyguladığı faiz oranı yıllık % 7.25, gecelik borç vermede uyguladığı faiz oranı yıllık yüzde 10. Geç likidite penceresi faizi: Hesaplarını kapatmak ya da ellerinde bulunan parayı borç vermek için son ana kadar bekleyen bankalara uygulanan caydırıcı faiz oranlarını kapsayan bir uygulamadır. Bu uygulamada saat ile arasında TCMB ye gecelik borç vermek isteyenlere yıllık % 0, gecelik olarak TCMB den borç almak isteyenlere yıllık % faiz uygulanıyor. Dr. Süleyman BOLAT Sayfa 8

9 TCMB nin bu faiz oranlarında yapacağı değişiklikler bankaların fonlama maliyetleri üzerinde etki yapıyor ve sonuçta piyasa faizlerini etkiliyor. Gecelik fonlama faizi tavanının düşürülmesi bankaların daha ucuza fon bulmasına yol açtığı için onların maliyetinin düşmesine yol açıyor. Bu durumda da bankaların kredi faizlerini düşürmesi bekleniyor. Bununla birlikte Türkiye de mevduatın ortalama vadesiyle kredinin ortalama vadesi arasında krediler lehine yaklaşık on kat fark olması kaynak maliyetindeki düşüşün kolayca kredi faizlerine yansımasını sağlayamıyor. (5) Kur politikası: Merkez Bankası nın TL nin dış değerini ayarlamaya yönelik olarak bir müdahalesi söz konusuysa kur politikasından söz edilebilir. Bu tür müdahaleler daha çok kurlarda yüksek oranlı dalgalanmalar ortaya çıktığı zaman gündeme geliyor. TCMB, geçmiş uygulamalarında bu tür kur dalgalanmalarında piyasaya döviz satarak ya da piyasadan döviz alımı yaparak kura müdahale yoluna gitmiştir. Günümüzde karşılıklar politikasında ROK uygulaması yaparak döviz likiditesini düzenlemeyi tercih ediyor. (6) Para basma: Merkez Bankası nın piyasadaki likiditeyi artırarak sorunları çözmeye yönelmesi halinde piyasaya yeni para sürmesi eylemini bir politika gibi kullanması söz konusu olabilir. (7) Niceliksel gevşeme: Ekonominin yaygın uygulama alanı bulmuş para politikası araçlarıyla canlandırılmasının mümkün olmadığı hallerde uygulanan bir para politikası aracıdır. Bu politika çerçevesinde merkez bankaları, bankaların ve diğer kurumların ellerinde bulunan finansal varlıkları (tahvil, bono, varlığa dayalı menkul kıymet vb) satın alarak karşılığında bu bankalara ve kurumlara para verirler. Böylece ekonomiye karşılığı ve limiti teorik olarak belirli bir miktar yeni para enjekte edilmiş olur. Küresel kriz boyunca ABD Merkez Bankası Fed, Avrupa Merkez Bankası AMB ve İngiltere Merkez Bankası BOE tarafından uygulanmış bir politikadır. Bunun para basmaktan tek farkı limitinin ve tahvil, bono gibi bir karşılığının olmasıdır. Para basmanın bir limiti olmadığı gibi karşılığında verilen bir menkul kıymet de bulunmamaktadır. Dolayısıyla niceliksel gevşemenin para basmaya göre daha az enflasyonist etki yaratması Dr. Süleyman BOLAT Sayfa 9

10 beklenir. Niceliksel gevşemenin APİ den farkı yine belirli bir süre ya da limitle bu işin yapılacağının bilinmesidir. Niceliksel Genişleme Politikası Nedir, Nasıl Uygulanır? Niceliksel genişleme, geleneksel para politikaları ekonomiyi canlandırmakta yetersiz veya etkisiz kaldığında merkez bankaları tarafından uygulanan bir politikadır. Ekonomide durgunluk riskinin arttığı dönemlerde merkez bankaları ekonomiyi canlandırmak için faiz oranlarını indirir ve bu şekilde bankaların hanehalkları ve firmalara daha fazla kredi vermelerini sağlar. Para politikası ile faiz düzeyi indirilerek ekonomi dolaylı olarak canlandırılmaya çalışılır. Ancak özellikle ekonomide belirsizliklerin ve risklerin arttığı dönemlerde merkez bankalarının faiz indirmesi iktisadi faaliyetin hızlanmasını sağlayamamaktadır. Diğer bir ifadeyle, merkez bankaları faizleri ne kadar indirirse indirsin faizler firmaları yatırım yapmaya, hanehalklarını harcama yapmaya teşvik edecek seviyeye gelmemektedir. Böyle bir durumda merkez bankaları, bankaların ve diğer kurumların (sigorta şirketleri, bireysel emeklilik şirketleri, finansal olmayan firmalar vb.)ellerinde bulunan finansal varlıklarını (tahvil, bono, varlığa dayalı menkul kıymet vb.) satın alıp bu banka ve kurumlara likitide sağlayarak niceliksel genişleme politikası uygulayabilmektedir. Dr. Süleyman BOLAT Sayfa 10

11 Niceliksel Genişlemenin Ekonominin Canlanmasını Hangi Yollarla Sağlaması Beklenmektedir? Nicelik genişlemenin ekonomik canlanmayı üç yolla sağlaması beklenir: 1. Merkez bankalarının finansal varlık alımları ile birlikte bu varlıklara talebin artması söz konusu varlıkların fiyatlarını artırır, getirilerini ise düşürür. Örneğin bir devlet tahvili niceliksel genişlemeden önce yüzde 3 net getiri sağlarken merkez bankasının alımlarından sonra yüzde 1 net getiri sağlar. Fiyatı artan ve getirisi düşen finansal varlıklar yatırımcılar için cazibesini yitirir. Bankalar ve kuruluşlar finansal varlık almak yerine hane halkları ve firmalara kredi verirler. 2. Niceliksel genişleme ile birlikte merkez bankalarına varlık satanlar fonlarını ticari bankalardaki mevduat hesaplarına yatırırlar ve ticari bankaların kaynakları artar. Ticari bankaların hanehalkları ve firmalara kredi verme imkânları artar. 3. Varlık fiyatlarının artması hane haklarınınve firmaların sahip oldukları varlıkları teminat olarak gösterip kredi kullanım imkânlarını artırır (servet etkisi). Sonuç olarak, hanehalkları daha çok harcar, firmalar daha çok yatırım yapar ve ekonomik büyüme sağlanmış olur. Niceliksel Genişleme Enflasyon Riski Yaratır mı? Merkez bankalarının uyguladığı niceliksel genişleme politikasının temel amacı fiyatların düştüğü ve ekonomik durgunluğun bir arada yaşandığı durumu tanımlayan deflasyon la mücadele etmektir. Buna karşılık niceliksel genişlemede merkez bankalarının deflasyonla mücadele etmek için piyasaya likidite sağlaması enflasyon riskini artırmaktadır. Niceliksel genişleme, yeni uygulanan bir politika olması ve tüm ekonomiler üzerindeki etkilerini değerlendirmek için yeterince zaman geçmemiş olması nedeniyle olası sonuçları bakımından tartışmalı bir politika olarak değerlendirilmektedir. (8) Açık sözlülük politikası: Merkez Bankası nın ileride yapacaklarını açıklayıp beklentileri etkileyerek para politikasına yön vermesi hali olarak tanımlanabilir. Dr. Süleyman BOLAT Sayfa 11

12 Fed Tahvil Alımının Kısa Vadeli Avanstan Ne Farkı Var? ABD nin uyguladığı niceliksel gevşeme (QE) çerçevesindeki tahvil alım programı gerçekte bir para politikası aracı mı yoksa maliye politikası aracı mı? Bunu aydınlatmamız gerekiyor. Fed, uygulamaya koyduğu QE çerçevesinde her ay belirli bir miktarda Devlet Tahvili alımı yapıyor ve karşılığında piyasaya para vermiş oluyor. Başlangıçta aylık olarak 85 milyar dolarlık alımın 45 milyar dolarlık bölümü tahvildi (kalanı ise mortgage kağıdıydı.) Fed, bu alımları her yeni Açık Piyasa Operasyonları Komitesi (FOMC) toplantısında 10 milyar dolar azaltmaya başladı. Beklentilere göre Ekim ayındaki FOMC toplantısında alımlara son verilecek. Bankalar ellerindeki Devlet tahvillerinden bir bölümünü Fed e satarak karşılığında para alıyorlar. Yani biraz geniş bir perspektiften bakarsak sistem şöyle işliyor: Bankalar, Hazine den parasını ödeyerek satın aldıkları tahvilleri, QE tahvil alım programı çerçevesinde Fed e veriyor ve Fed de karşılığı parayı bankalara ödüyor. Bizde bir zamanlar geçerli olan kısa vadeli avans; Hazine nin Merkez Bankası ndan belirli bir miktara (bütçe ödeneklerinin yüzde 15 ine) kadar doğrudan borçlanmasında uygulanan sistemin adıydı ve şöyle işliyordu: Dr. Süleyman BOLAT Sayfa 12

13 Bu iki uygulama arasında bazı farklar var: (1) Kısa vadeli avans uygulamasında Hazine, bütçe açığını kapatmak için TCMB den doğrudan borçlanıyordu, QE uygulamasında ise Hazine nin bankalara sattığı tahvilleri Fed satın alarak Hazine ye dolaylı finansman sağlamış oluyor. (2) Kısa vadeli avans kaldırılmadan önce süresiz bir borçlanma aracı haline gelmişti. Yani Hazine her yıl artan bütçe ödenekleri nedeniyle aldığı borcu yılsonunda iade etmek yerine yeni bütçede artan ödenekler ile eski bütçedeki ödenekler arasında doğan farkı alıyor ve borcu artırıyordu. Fed in tahvil alımı ise bu yılın Ekim ayında sona erecek. Yani süreli bir uygulama. (3) Kısa vadeli avans, cari yılın bütçe ödeneklerinin yüzde 15 i ile sınırlıydı. Fed in tahvil alımları ise başlangıçta aylık 85 milyar dolar olarak belirlendi ve geçen sonbaharda başlatılan 10 ar milyar dolarlık azaltma programı ile Ekim ayında sıfırlanmış olacak. Bu üç fark dışında iki uygulama özü itibariyle birbirine çok benziyor. Fed uygulamasında arada bankalar varken, kısa vadeli avans uygulamasında Hazine ile Merkez Bankası doğrudan muhatap oluyordu. Eğer Fed uygulamasında bankalar aradan çıkarılsa ve Fed, Hazine ye doğrudan kredi açsa uygulamalar bire bir aynı olacak. Küresel kriz, gerek para gerekse maliye politikası aracı olarak geçmişte yapılmış uygulamaların adlarını ve görünümünü değiştirerek yeniden uygulamaya sokmuş bulunuyor. Hatta bazen para politikası gibi görünen uygulamalar aslında bütçeyi para basarak finanse etmeye yani bir çeşit para ve maliye politikası karmasına dönüşmüş bulunuyor. Bunun bir örneği de Fed, İngiltere Merkez Bankası ve Japonya Merkez Bankası tarafından uygulanan tahvil alım programı. Dr. Süleyman BOLAT Sayfa 13

14 1- FOMC NEDİR? FOMC (The Federal Open Market Commitee), ABD Federal Rezerv Açık Piyasa İşlemleri Komitesi'dir. Federal Rezerv Sistemi'nin para politikalarını oluşturan en önemli bölümüdür. FOMC'yi, Guvernörler Kulübü'nün 7 üyesi ve 5 FED Bankası başkanı oluşturur. New York FED Bankası başkanı toplantıya sürekli katılırken, diğer FED Bankası Başkanları rotasyon usulüyle her yılbaşında değişerek görev yaparlar. FOMC, ekonomik büyüme oluşturan, fiyat istikrarı sağlayan, uluslararası ticaret ve ödemelerin kabul edilebilir bir düzeyde olmasını destekleyen bir politikanın oluşturulmasından sorumludur. FOMC, ABD devlet ve federal kurumlarının menkul kıymetlerinin alım ve satımının gerçekleştirildiği açık piyasa işlemlerinde temel kararları alır. Böylece mevduat kurumlarının rezervi etkilenerek, ABD ekonomisinde paranın maliyeti ve kullanılabilirliği belirlenir. FOMC'nin istihdamı artırmak, enflasyonu ve makroekonomik denge unsurlarını kabul edilebilir bir düzeyde tutmak ve ekonomik büyümeyi sağlayıcı tedbirler almak gibi oldukça önemli görevleri vardır. 2- FOMC Toplantı Kayıtları neden önemlidir? Toplantı kayıtlarında; FED toplantıları kararlarının ardındaki sebepler, FOMC üyelerinin makroekonomik görünüme ilişkin bakış açıları, ekonomik tedbirlerin ve faiz kararlarının yürürlükte kalma süresi ve gelecek dönemlere yönelik tahminler yer almaktadır. Yatırımcılar, FED'in para politikalarında oluşabilecek değişiklikler için bu uzun metin içinde ipuçları ararlar. 3- YENİ FED YÖNETİMİ Dünya finans piyasalarının önde gelen kuruluşlarından Amerikan Merkez Bankası na (FED) artık bir kadın başkanlık edecektir. Merkez Bankası, anapara birimi Dolar ın faizini belirleyerek piyasaların yararlanabileceği para miktarının sınırlarını çizmektedir. FED başkanlığı, son derece güçlü ve bir o kadar da sorumluluk isteyen bir makamdır. Yaklaşık yüz yıllık bir geçmişi olan FED in başkanlığına ilk kez bir kadın, iktisatçı Janet Yellen getirilmiştir. Deutsche Welle'nin haberine göre, Almanya Başbakanı Angela Merkel ve Uluslararası Para Fonu Başkanı Christine Lagarde den sonra FED başkanlığına da Yellen in getirilmesiyle, dünya finans piyasasının üç kadına emanet edildiği ifade edilmektedir. Uzmanlara göre teşhis doğru olmakla birlikte çok fazla da önemli değildir. Çünkü para politikalarında değişiklik beklenmemektedir. Janet Yellen, zaten üç yıldır FED Başkanı Ben Bernanke nin yardımcılığını yapmakta idi. Finans dünyasının sözlüğünde, işsizlikle mücadeleye büyük önem atfedenler güvercin olarak adlandırılmaktadır. Şahinler ise bütün dikkatini enflasyonla mücadeleye vermektedir. Bu tanımlamaların cinsiyetle ilgisi yoktur. Çünkü Ben Bernanke de güvercinler arasında yer almaktadır. Dr. Süleyman BOLAT Sayfa 14