DUYGU DURUM BOZUKLUKLARI GİRİŞ

Transkript

1

2 DUYGU DURUM BOZUKLUKLARI GİRİŞ Sağlık, hastalık ve sakatlığın bulunmaması; bireyin bedensel, ruhsal ve ssyaltam iyilik durumunda lmasıdır. Ruh sağlığı, bireyin kendisiyle, çevresini luşturankişilerle ve tplumla barış içinde lması; sürekli denge, düzen ve uyum sağlayabilmekiçin gerekli çabayı sürdürebilmesidir. Ruh sağlığı genel sağlığımızın ayrılmaz bir parçasıdır. Bedendeki değişikliklerbeyni ve ruhu etkiler. Ruhsal durumdaki çatışmalar ve sarsılmalar da bedeni etkiler.sağlık, yaratıcılık ve mutluluk, beden sağlığını ve bunun da ötesinde ruhsal açıdan sağlıklı lmayı gerektirir. Psikiyatriyi ve psikljiyi sadece akli hastalıkların tedavisi kapsamı sınırları içinde düşünmeyip tıbbi durumlara psikljik bakış açısının yaygınlaşması, bireyde, ailede ve tplumda barışı, dyumu, huzuru, mutluluğu ve uzlaşmayı arttıracaktır. Ülkemizde ruh sağlığı hizmetlerinde en önemli srunlardan biri ruh sağlığı hizmetlerinin genel sağlık hizmetleri ile bütünleşmemiş lmasıdır. Ruh sağlığı bzulan kişi; Duygu, düşünce ve davranışlarında değişik derecelerde tutarsızlık, aşırılık, uygunsuzluk ve yetersizlik gösterir. Ancak ruh sağlığı bzulan kişide bu özelliklerin; Sürekli, şiddetli, yineleyici lması, kişinin verimli çalışmasını ve kişiler arası ilişkilerini bzması gerekir. Dünya Sağlık Örgütü ve Sağlık Bakanlığı verilerine göre (2004), dünyada yaklaşık 400 milyn kişi çeşitli ruhsal srunlarla karşı karşıyadır. Ülkemizde ise, her dört kişiden biri ruhsal bir bzukluk ya da srun yaşamaktadır. Çağımızda insanın ruhsal yapısıyla ilgili srunları, diğer bedensel rahatsızlıkları gibi smut bir şekilde açık, bilimsel bir temele turmuştur. Ne yazık ki, tplum içinde yine de syut ve belirsiz kavramlar larak değerlendirilmeye devam ederler. Ruhsal srun yaşayan birçk kişi, bu durumunun tedavi edilebilir bir durum lduğunu aklına bile getirmez ve yaşamını, üstesinden gelinebilecek bir rahatsızlıkla sürdürmeye çalışır. Oysa ruhsal srunlarımız da tıpkı şeker hastalığı gibi tanımı, nedenleri, gidişi, tedavisi ve snuçları belli durumlardır. Depresyn günümüz zrlanan insanının en yaygın ruhsal srunudur...

3 2 DEPRESYON Depresyn duygusal tepkinin ve yğunluğunun beklenenden fazla lduğu, kendine özgü belirtileri lan, ciddi ve ciddiye alınması gereken ve tedavi edilmezse aylarca sürebilen bir hastalıktır. Herkes yaşamının bir döneminde hüzün, keder, mutsuzluk gibi duygulanımlar yaşayabilir. Bunlar, genellikle yaşanan laylarla ilişkili ve geçicidir. Oysa bazen bu duygulanımlar daha aşırı byutlarda ve daha uzun süre yaşanırlar. Hatta bazen buna yl açabilecek belirgin bir neden de yktur veya neden vardır ama gösterilen duygusal tepkinin süresi ve yğunluğu beklenenden fazladır. Bu durum artık kişinin kendisiyle, yaşamla, çevresiyle ilişkisini bzmaya başlamıştır. Depresyn, üzüntülü bir duygu durum içinde düşünce, knuşma ve hareketlerde yavaşlama, güçsüzlük, değersizlik, isteksizlik, karamsarlık düşünceleri ve fizyljik işlevlerde yavaşlama belirtileri içeren bir hastalıktır, ruhsal çökkünlük halidir. Depresyn aynı zamanda tedaviye iyi yanıt veren ve snunda tam larak iyileşebilen bir hastalıktır. Oysa depresyn geçirenlerin çğu, tedavi edilebilir bir hastalığı lduğunu düşünmezler ve bu nedenle tedavi arayışı içine girmezler. Özellikle bizim tplumumuzda sık rastladığımız bir durumdur ve yaşam biçimi, kader veya kişilik özellikleri gibi görülür. Sğuk algınlığı tedavisine bile daha fazla önem verilir. Depresyn yaygın luşunun yanı sıra, yl açtığı yeti yitimi ve riskler nedeniyle de önem taşımaktadır. Tüm dünyada yeti yitimi açısından ilk üç sıraya girmektedir. Depresyn kişilerin mesleki başarısını düşürerek iş kayıplarına, cinsel bzukluklara yl açarak evlilik srunlarına, kişinin kendini rahatlatmak için alkl ve uyuşturucu maddelere yönelmesine neden labilir ve bunun snucunda ruh sağlığı bzuk bir tplum lmamıza yl açabilir. Depresyndaki kişilerde sağlık harcamaları da daha yüksektir ve yaşam kalitesi ileri düzeyde bzulabilir. Depresyn belirtileri nelerdir? Üzgün, endişeli lmak veya bşluk hissetme duygusunun uzun sürmesi Ümitsizlik duygusu ve kötümserlik Suçluluk hissi değersizlik ve kötümserlik Bir zamanlar keyif aldığı aktivitelerden (cinsellik dahil) zevk almamak Azalmış enerji, yrgunluk hissi veya hareketlerde yavaşlama Knsantre lmakta, hatırlamakta, karar vermekte zrluk yaşamak Yerinde duramamak, huzursuzluk, aşırı hassasiyet, klayca tepki göstermek

4 3 Çk uyku uyumak veya uyuyamamak İştahta değişiklikler, kil kaybı ya da kilda artış Krnik ağrılar veya fiziksel hastalık sebepli lmayan bedensel belirtiler Ölüm veya intihar düşünceleri veya girişimi Eğer kişide bu belirtilerden 5 tanesi (veya daha fazlası) günün büyük çğunluğunda bir arada görülürse ve 2 hafta (veya daha uzun süre) devam ederse depresyn açısından mutlaka bir psikiyatri uzmanı tarafından değerlendirilmelidir. Depresyn sıklığı nedir? Depresif birey kendini yalnız ve çaresiz hisseder. Oysa tüm insanların yaklaşık beşte bere yaşamları byunca en az bir kez depresyn geçirirler. Dünya Sağlık Örgütü nün verilerine göre herhangi bir anda dünyada 100 milyn insan depresyndadır. Depresyn en sık görülen ruhsal bzukluktur. Türkiye de yapılan çalışmalarda depresynun yaygınlık ranı %9-20 larak saptanmıştır. Hayat byu görülme lasılığı kadınlarda daha yüksek randa bulunmuştur. Tedavi edilmezse, özellikle ağır depresynda intihar riski vardır. Depresyndaki hastaların yaklaşık 2/3 ü intihar etmeyi düşünür ve %10-15 intihar girişiminde bulunur. Depresyn riskinin arttığı durumlar nelerdir? Depresyn herhangi bir zamanda rtaya çıkabilir. Ama en sıklıkla yaşları arasında görülür. Her 4 kadından biri ve her 10 erkekten biri hayatlarının bu döneminde depresynla tanışırlar. Kalıtımsal eğilimin lduğu majr depresyn vakalarının 30 lu yaşlarda en yüksek düzeyde lduğu gözlenmiştir. Bu kişilerin ailelerinde intihar ve alklizm yüksek randa rastlanmıştır. Depresyn bütün ssyal katmanlardan insanlarda görülebilmektedir ve cinsiyet, meslek, yaş ve gelir gözetmeksizin herkeste rtaya çıkabilir. Burada dikkat edilmesi gereken knu depresynun insanların hayatını lumsuz etkileyen önemli bir prblem lduğunun unutulmaması ve zayıflık larak algılanmaması gerektiğidir. Risk faktörleri arasında aşağıdakiler yer alır. Daha önce geçirilmiş depresyn öyküsü Ailede depresyn öyküsü, intihar girişimi Alkl-madde kullanımı Krnik fiziksel bir hastalığı lması

5 4 Ssyal destek sistemlerinin yetersizliği Başka psikiyatrik bzukluk lması Zrlayıcı yaşam layları Kadın lmak Yalnız yaşamak Travmatik çcukluk dönemi Erken dönemde (11 yaşından önce) anne kaybı Depresynun nedenleri nelerdir? Depresynun etiyljisinde biy-psik-ssyal etkenler rl ynar. Biykimyasal etkenler: Beyinde bulunan bazı kimyasal maddelerin (sertnin, nradrenalin v.b.) yetersizliği depresyn gelişiminden srumlu tutulmaktadır. Genetik etkenler: Depresynda ailesel yatkınlık söz knusudur. Anne, baba, çcuklar veyakardeşler yineleyici depresyn atakları geçiriyrsa, bu kişinin de bir veya daha çk depresyn epizdu geçirme riski %20'dir. İkiz kardeşlerden biri depresyn geçirmişse diğer ikizin hayatının bir döneminde depresyn geçirme riski %70' tir. Kişilik yapısı Öfke ve nefretin, çevresindeki kişilerin kaybına yl açacağı düşüncesiyle ifade edilmeyip içe atılması Kişinin kendisi, çevresi ve gelecekten beklentileri, idealleri ile kendi gerçek durumunun farklı ve rantısız lması, dlayısıyla bu yüksek standartlara ulaşamamak Kişinin süper egsunun (üst benlik) baskın lması, bunun kişiyi kısıtlaması, suçlu hissettirmesi, zevk verici, rahatlatıcı etkinliklerini engellemesi Kişinin çevresindekilerin ndan çk şey beklemesi ve kişinin bu beklentileri karşılayamaması

6 Kişinin küçüklüğünden itibaren sevip, saygı ve gurur duyacağı, ndan da destek ve sıcaklık göreceği, benzemek istediği, imrendiği, idealize ettiği düzeyde bir kişinin (baba, anne, öğretmen, akraba vs) ykluğu Çcuklukta anne-baba ayrılığı ya da kaybı, stresli kşullar karşısında yeterli desteği bulamayıp, yanlış ya da yetersiz başa çıkma mekanizmaları geliştirmesi 5 Kaygılı, bağımlı, ya da aşırı bağlı, şüpheci veya sınırda kişilik özellikleri lan Takıntılı, ayrıntıcı, mükemmeli arayan, kimseyi incitmemeye, herkesi hşnut etmeye çalışan, aşırı duyarlı, çabuk etkilenen ve üzülen, srumluluk duygusu güçlü lan Öz güveni az lan, sürekli kendini eleştiren Kendisini, çevresindekileri, layları, geçmiş ve geleceği lumsuz değerlendiren Duygularını, düşüncelerini ifade edemeyen Etkili başa çıkma ve prblem çözme becerisinde yetersizliği lan Esnek lmayan bireyler depresyna daha yatkındır. Çevresel faktörler Şiddete maruz kalma İhmal edilme Ani ve ciddi kayıplar Sevilen kişinin kaybı Ssyal değişimler Psik-ssyal zrlanmalar Destek eksikliği Depresyn genellikle önemli laylarla örneğin yakın bir arkadaşın veya akrabanın ölümü ile açığa çıkar. Bşanma ya da ayrılık, iş kaybı veya maddi sıkıntılar ya da yaşlı insanların bir anda yalnız kalmaları da depresyn sebebi labilir. Kadınlarda depresyn dğum snrası rtaya çıkabilir. Bazıları için hissettikleri durumun, görülebilir bir nedeni yktur. Depresynu harekete geçiren durum ne lursa lsun hiçbir lay depresynun hafife alınmasını gerektirmez.

7 6 Depresyn nasıl tedavi edilir? Depresyn, zamanında başvuru ve uygun tedavi ile rahatlıkla kntrl altına alınabilen bir hastalıktır. Depresif yakınmalarınız varsa kendiniz, çevreniz ve geleceğiniz için bir psikiyatriste başvurun, tedavi ve yardım isteme hakkınızı kullanın. Umutsuzluk, hastalığın kendisi lduğunda, umutsuzluğunuzu paylaşmak iyiliğe giden ylun ilk adımı lacaktır. Depresyn ve depresyn için yardım almak utanılacak bir durum değildir. Unutmayın ki, depresyn, basit egzersizlerle, diyet uygulamasıyla ya da tatile çıkmakla çözülecek bir prblem değildir. Sn yıllarda depresynu tedavi edici ilaçlarda çk hızlı bir gelişme kaydedilmiştir. Tedavi prgramı; biyljik tedavileri, kriz müdahale psikterapisini ve psikssyal tedavileri birlikte içermelidir. Psikterapiler (kgnitif, davranışçı, interpersnal, psikanalitik, destekleyici) etkilidir. Dktr her hastaya uygun tedavi şeklini birçk faktöre dayanarak seçecektir. Unutmayalım ki depresyn; utanılmaması gereken, zayıflıkla alakası lmayan, sık rastlanan, tedavisi lan ve uygun tedaviyle iyileşen bir hastalıktır... İlaç tedavisi (Psiktrp ilaçlar) Antidepresan ilaçlar beyindeki kimyasal maddeleri düzenleyerek etki gösterirler. Bu ilaçlar daha iyi hissetmenize yardımcı lurlar ve böylece, prblemlerinizle daha etkin bir şekilde uğraşabilir ve yaşamınızdan daha keyif almaya başlayabilirsiniz. Depresyn ilaçları mutlaka dktr tavsiyesiyle alınmalıdır. Bütün ilaçlar gibi psiktrp ilaçların da yan etkileri vardır. Fakat bunlar genelde hafiftir ve tedavi devam ettikçe kayblurlar. Eski antidepresanlarda sıkça görülen yan etkiler; ağız kuruluğu, görme bzukluğu, kabızlık ve kil almadır. Yeni antidepresanlarda görülen en yaygın yan etkiler ise mide bulantısı, baş ağrısı, uykusuzluk ve sersemliktir.dktrunuz size ne beklemeniz gerektiğini söyleyecek, sizi endişelendiren bir şey lup lmadığını sracaktır. Eğer tedaviden dlayı nrmal aktivitelerde bir zrlanma hissediliyrsa dktra danışılmalıdır. Alkl almamakta fayda vardır. Gerekliyse ağrı kesicilerle, dğum kntrl haplarıyla, antibiytiklerle alınabilir. Etkileri kullanmaya başladıktan genellikle 2-3 hafta snra başlar. Tedaviyi en az 6 ay sürdürmek gerekir. Erken kesildiğinde (daha iyi hissedilmesi, eknmik nedenler, yan etkiler vs. nedeniyle) depresyn riskinin yüksek lduğu saptanmıştır. Antidepresan ilaçlar uyuşturucu değildirler, alışkanlık ya da bağımlılık yapmazlar. Özellikle yeni grup ilaçlar ssyal yaşamı etkilemeksizin depresynu tedavi ederler. Bu psiktrp ilaçların fiziksel hastalıklarda kullanımına ilişkin ilke ve farklılıklar dikkate alınmalıdır. Dktra böbrek, kalp, tirid vs. hastalıklarınız var ise hatırlatmak gereklidir. Tedavinin birinci ayının snunda hasta kendini daha iyi hissedecektir. Önemli lan tedaviye devam etmektir. Hasta kendini iyi hissetmeye başladıktan snra eğer tedavi erken kesilirse yeniden eski depresif duruma dönüş labilir ve bu açıdan tedaviyi yarım bırakmamak gerekir.

8 7 Psikterapi Dktrunuzun vereceği karara göre, sadece psikterapi yapılabilir ya da ilaç tedavisiyle birlikte uygulanabilir. Psikterapi, hastaya tek başına uygulanabileceği gibi grup veya aile terapisi şeklinde de uygulanabilir. Süresi, uygulanan tedavi mdeline ve depresynun ciddiyetine göre değişir. Tedavide amaç anki hastalığı tedavi etmenin yanında tekrarını önlemektir. Psikterapi kişinin bütünüyle ilgilenir. Bireysel ve grup psikterapi çeşitleri ve farklı yöntemleri vardır ama hepsi aşağıdaki faktörleri içerirler; Hasta ve prfesynel arasında güvenli bir ilişki, Düşünceleriniz, duygularınız ve prblemleriniz hakkında rahatça ve açıkça knuşma fırsatı, Endişe verici düşüncelerinizle, lumsuz duygularınızla ve günlük prblemlerinizle baş etmede yardımcı lma. Biyljik tedavilerin yanında kişinin değişen realiteye başarılı baş etme yöntemlerinin genelleştirilmesinin sağlanması, kgnisynun ele alınması, psikssyalzrlanmalar ve algısal stilin düzeltilmesi, insanlar arası ve davranışsal baş etmelerin düzeltilmesi yani kişinin eg işlevi ile çevre etkileşimlerinin değerlendirilmesi gereklidir. Bedenin kendini tamir çabası, kişinin kendine bilinçli yardım alabilme, ruhsal dünyasının uyum ptansiyeli ve çevre destek sistemleri ile bütünleştirilmelidir. Hastayla ilişkide hastalığa ilişkin bilgi, alternatiflerin sunulması, sınırlılıklar yanında, yapabileceklerinin belirtilmesi önemli. Duygu ifadesi, paylaşım, aktarım, kmünikasyn, bilgilendirme, ruhsal tedavi ve destek gereklidir. Bunlara ek larak, düzgün beslenmek, düzenli egzersiz yapmak ve aile çevrenizden destek tedaviyi lumlu etkileyecektir. Gereksiz müdahale, tetkik ve reçeteden kaçınılması, Duygu ifadelerinin desteklenmesi, Düşünce dilindeki yanlış genelleştirmelerin, negatif yrumların ele alınması, Yeni ilgi ve uğraş, kendini ifade etme alanları sağlanması, Daha aktif lmak, Kendiniz, yaşamınız ve geleceğiniz ile ilgili düşünce biçiminizi gözden geçirmek,

9 8 Düşünceleri yeniden yapılandırmak ("Başka nasıl düşünebilirim?") Düşünce hatalarını yakalamaya çalışmak, Günlük faaliyetleri attırmak, yapmak istediğiniz şeyleri kaydedip, bununla ilgili uygulanabilir günlük planlar yapmak, Planınızı hazırlarken; Her akşam ertesi gün neler yapabileceğinizi düşünün. Yapabileceklerinizin bir listesini hazırlayın. Günün ilk saatleri için nispeten klay şeyler planlayın. Eğer bütün günü planlamak zr gelirse, günü parçalara bölün. Planladığınız şeyler ne çk klay, ne de çk zr lsun. Planınızda hem hşunuza gidecek işlere, hem de yapmak zrunda lduğunuz işlere yer verin. İkisini dengelemeye çalışın. Şu günlerde yapmaktan hşlandığınız hiçbir şey lmayabilir. Bu durumda eskiden uğraşırken zevk aldığınız işleri düşünün. Sizi çk zrlayacak birden fazla işi aynı gün için planlamayın. Planınızı uygularken; Kendinizi yüreklendirin. Esnek lun. Yedek faaliyetler planlayın. Planlarınız uygulanabilir lsun. Yaptıklarınızı gözden geçirin. Sabırlı lun. Düşünce biçimini gözden geçirmek önemlidir. Olumsuz düşüncelerle mücadelede ilk adım, "nasıl düşündüğünüzü" ve bu düşüncelerin "duygularınızı nasıl etkilediğini" fark edebilmektir. Daha snraki adım, daha gerçekçi ve alternatif düşünceler üretmeye çalışmaktır. Olumsuz düşünceleri srgulamayı öğrenmek önem taşır. Kendinize srmanız gereken srular

10 9 Düşüncenizi destekleyen kanıtlar var mı? Varsa neler? Olaya farklı yönlerden bakmak mümkün mü? Farklı bakış açıları labilir mi? Düşünceler kendinizi nasıl hissetmenize yl açıyr? Sizi nasıl etkiliyr? Bu düşüncem dğru mu, bunu destekleyen kanıtlar var mı? Bu laya farklı yönlerden bakmayı ihmal mi ediyrum? Başka biri benzer bir durumda ne düşünürdü? Kendimi iyi hissettiğim zamanlarda bu laya nasıl bakardım? Bu şekilde düşünmek bana yardımcı mı, yksa engel mi luyr? Eğer depresynda iseniz... Depresynun bir hastalık lduğunu kabul edin, zayıflık ya da utanılacak bir durum lmadığını bilin ve bir uzmana başvurun. Kendinizi daha iyi hissetmeye başlayana kadar evlilik, iş ya da para knularında önemli kararlar vermekten kaçının. sınayın. Yalnız kalmamaya, diğer insanlarla iletişime özen gösterin. Kişiliğinize, ilgi alanlarınıza yönelik uğraşılarınıza devam edin. Olumsuz düşüncelerinizin farkına varmaya çalışın; gerçeğe uygunluğunu Alternatif düşünce tarzı geliştirmeye çalışın. Dktr her hastaya uygun tedavi şeklini birçk faktöre dayanarak seçecektir. Depresyn tedavisi hastalığınızın ciddiyeti, görülen belirtiler, hastalığınızın süresi, alınan diğer ilaçlar ve yaşam tarzınız göz önüne alarak yapılır. İKİ UÇLU DUYGUDURUM BOZUKLUĞU (Biplar / Manik-Depresif Bzukluk) Depresynla birlikte duygudurum bzuklukları spektrumunda yer alan diğer bzuklukda iki uçlu duygudurum bzukluğudur. İki uçlu duygudurum bzukluğu, kişinin hislerinde ve hissettiklerinde, duygudurumunda, düşüncelerinde, enerjisinde ve yaşam fnksiynları kabiliyetlerini etkileyen bir beyin hastalığıdır. Bu, insanların günlük yaşamda yaşadıkları iniş çıkışlardan çk farklıdır; iki uçlu duygudurum bzukluğunun belirtileri kişiyi ve aileyi zrlar. İki uçlu duygudurum bzukluğu ilişkilerin zarar görmesine, işte ve kulda başarısızlıklara ve kötü perfrmansa ve hatta intihara sebep labilir. Tedavi edilebilir bir hastalıktır ve hastalar üretici ve kesintisiz, yaşamlarını sürdürebilirler.

11 10 Biplar hastalığının sıklığı nedir? Bu hastalık tplumun en az %1'ini etkilemektedir. Kadın ve erkekte benzer randa görülür. İki uçlu duygudurum bzukluğu tipik larak 30 yaşında rtaya çıkmakla birlikte, genç yaşlarda da gelişebilir. Ama bazı insanlar ilk belirtileri çcuklukta yaşarlar ve bazılarında da yaşamlarının ilerideki yıllarında rtaya çıkar. Genellikle hastalık lduğu bilinmez, anlaşılmaz ve insanlara dğru teşhis knmadan ve gerektiği gibi dğru tedavi edilmeden önce, kişiler yıllarca acı çekebilirler. Bu hastalık, diyabet gibi uzun vadeli bir hastalıktır ve çk dikkatle kişinin yaşamı byunca kntrl altına alınmalı ve tedavi edilmelidir. Biplar hastalığı aileden mi gelir? Kalıtımsal özelliği fazla lan bir bzukluktur. Nesilden nesile geçebilir.mesela eğer bir kişide iki uçlu duygudurum bzukluğu varsa, ama eşinde yksa dğacak çcukta lma riski sadece 7 de birdir. Ailede / akrabalarda çk daha fazlasayıda iki uçlu duygudurum bzukluğu veya depresynlu kişi varsa, bu risk daha büyük labilir. İspatlanmış tek bir nedeni yktur. Beyindeki bazı kimyasal maddelerin aktivitesinde artma ya da azalma ile ilişkili labileceği düşünülmektedir. Hastalık başlangıçta bazı üzücü yaşam layları ile ilişkili gibi görülmektedir. Üzücü yaşam tecrübeleri, uyuşturucu/alkl kullanımı, uykusuzluk veya diğer stresler hastalığı tetiklemektedir. Biplar hastalığının belirtileri nelerdir? Manik, hipmanik, karma ve depresif epiztlar lmak üzere duygu durumbzuklukları 4 çeşit hastalık tablsu (epizt) ile rtaya çıkabilir. Depresif epiztlar, yukarıda depresyn içinde anlatıldığı için bu bölümde diğer 3 epizt üzerinde durulacaktır. Manik epizd; aşırı neşe, hırçınlık, taşkınlık, kendine aşırı güvenme ve her şeyi en iyi bilir ve yapabilir lma hissi, aşırı hareketli, durmadan, yüksek sesle ve hızlı knuşma belirtileriyle rtaya çıkar. Aşırı artmış enerji, aktivite ve yerinde duramama, aşırı hassasiyet, irritabilite (alınganlık, klayca tepki göstermek, öfkeli davranmak), düşünce çağrışımının artması bir fikirden öteki fikre atlamak, dikkatte değişiklik,knsantre lamama, az uykuya ihtiyaç duymak ve uykusuzluk, kendi gücü ve becerileri hakkında gerçekçi lmayan inançlar, aşırı para harcama, alışveriş, hızlı araba kullanma, srumsuz ve cüretkâr davranışlar, snunda zarar göreceğini düşünmeden gereksiz risklere atılmak ve özel yaşamda riskli davranışlar, cinsel dürtülerde, cinsel iştahta ve istekte artış vardır. Bir şeylerin ters gittiğini, hasta labileceğini inkâr ederler. Bunlara bazen sesler duyma, hayaller görme, saçma düşünceler (örneğin kendinin ermiş, peygamber lduğuna inanma ya da takip edildiği, kötülük yapılmaya çalışıldığı gibi düşünceler) eklenebilir. Eğer bu belirtilerden 3 veya daha fazlası belirtilen öteki belirtilerle birlikte ve günün çğunda, hemen hemen her gün, en az 1 hafta veya daha uzun süre lursa, manik epizt teşhisi knur.

12 Hipmanik epizd; manik epiztta anlatılan belirtiler ldukça hafiftir. Orta derecedeki manik duruma hipmani denir. Hipmani bunu yaşayan insana iyi duygular yaşatır, iyi gelir ve hatta fnksiynlarda iyilik ve üreticilikte artışa sebep labilir. Aile ve arkadaşlar bu belirtileri ve dönemleri kendileri tanıyabildikleri halde, hasta bunu inkâr edebilir. Ancak gerekli tedaviyi lmayan kişilerden bazılarında, hipmani giderek manik duruma veya depresyna geçebilir. Karma epizt; Manik ve depresyn belirtilerinin birlikte görüldüğü tiptir. Ensık belirtileri, saldırganlık, uyku uyumada zrluk, yemek yemede, iştahta çk önemli değişiklikler, psiktik belirtiler, intihar düşünceleri, çk üzgün, mutsuz, ümitsiz ama aynı zamanda aşırı enerji dlu hissetme. Bu duygu durum bzukluğu, mesleki işlevsellikte, lağan tplumsal etkinliklerde ya da başkalarıyla lan ilişkilerde belirginbir bzulmaya yl açacak ya da kendisine ya da başkalarına zarar vermesini önlemek için hastaneye yatırılmayı gerektiren özellikler gösterir. Bu belirtiler bir madde kullanım ya da genel tıbbi durumun dğrudan fizyljik etkilerine bağlı değildir. Bazen ağır manik durum epiztları veya depresynlar, psiktik belirtileriiçerirler. Sıkça rastlanan psiktik belirtiler hezeyanlar (gerçekçi lmayan düşünceler) ve halüsinasynlar (yani gerçekte var lmayanı duymak, görmek veya rada lmayan şeylerin varlığını başka türlü hissetmek gibi hisler) ki bunlar kişinin kendi kültürel inançları ile izah edilemeyen, mantıklı düşünce ve izahlarla açıklanamayan ve genelde dğru lmayan, çk güçlü inançlardır. Mesela kendisinde hezeyan larak büyüklük hisleri görülmesi; başkan, X ünlü insan, peygamber vs lduğu veya çk özel güçleri veya serveti lduğu gibi şeyler söylemesi sık rastlanır. Bir uçta, diyelim ki en altta "aşırı ağır depresyn" vardır, bunun biraz üstünde "rta düzeyde depresyn" görülür ve de en üstte nrmale yakın çizgide de "hafif depresyn" ki buna da insanlar kısa sürdüğünde "sıkıntı" derler. Ama üçüncü durum,yani sıkıntı da uzun yaşanırsa, krnikse buna "distimi" denir. Snra da tam rtada"nrmal veya dengeli duygu durum" vardır. Nrmal çizginin üstünde, "hafif hipmani","manik durum" ve snra en üstte de "aşırı manik" durum vardır. İntihar Biplar hastalığı lan bazı kişilerde intihar düşünceleri labilir. İntihar düşüncesi acil psikiyatrik yardım gerektiren bir durumdur. Biplar hastalığının ilk zamanlarında intihar riski daha yüksek gibi görülmektedir. Bu nedenle de biplar hastalığını erken tanımak ve nu kntrl altına almayı erken öğrenmek, intihar nedenli ölüm riskini azaltabilir. İntihar düşüncelerine eşlik eden, birlikte görülebilen belirtiler; -İntihar etmek istediğini söylemek veya ölmek istemek -Kendini ümitsiz hissetmek ve hiçbir şeyin değişmeyeceği veya daha iyi lamayacağı düşünce ve hisleri -Aileye, arkadaşlara ciddi yük lduğunu düşünmek -Alkl veya öteki uyuşturucuları kullanmak veya bağımlı lmak 11

13 -İntihar ntu/mektubu yazmak -Kendini tehlikelerden krumamak veya ölebileceği, yaşamını kaybedebileceği şartlara maruz kalacak şekilde risklere, tehlikeye atılmak Çcuklarda ve ergenlikte biplar hastalığı görülebilir mi? Evet, hem çcuklarda, hem de adlesan (ergen) gençlikte biplar görülebilir. Daha çk ailede biplar görülen çcuklarda biplar görülecektir. Birçk biplar hastalığı lan yetişkinin epiztları kesin net çizgilerle birbirinden ayrılmışken, hasta çcuklarda ve adlesan gençlerde genellikle bunun tam aksine, hem de bir gün içinde çk hızlı duygu durum değişiklikleri görülür, depresyn ve mani arasında gidip gelme şeklindedir. Manik durumda lan çcuklar çk hareketli ve ya aşırı sinirli, hassas, uyaranlara klayca ve ani tepki gösterebilirler. Aşırı mutlu ve daha iyi hissetmek yerine, hasar verici/kırıp dökücü vb. sinir krizleri, tepinmeler, durdurulamaz krizler yaşamaya daha yatkındırlar. Adlesan gençlerde de mixed (karışık) belirtilere çk sık rastlanır. Daha büyük adlasanlarda ise hastalık daha klasik ve yetişkin tipi epiztlar ve belirtilerle görülebilir. Çcuk ve ergenlerde bipları, bu yaşlarda gençlerde görülen öteki prblemlerden ayırt etmek zr labilir. Mesela çk agresif (saldırgan, öfkeli, aşırıhassas) durum biplar belirtisi labilir, aynı zamanda dikkat eksikliği hiperaktivitesendrmu da labilir. Gençlerde daha sık görülen şizfreni veya majör depresyngibi öteki ruhsal hastalıklar da labilir. Uyuşturucu (alkl dâhil) kullanımı da bu belirtilere sebep labilir. Her hastalıkta lduğu gibi, etkin tedavi de hastalığın uygun şekilde teşhis edilmiş lmasına bağlıdır. Duygusal ve davranış prblemleri lan çcuk ve adlesanlar ruh sağlığı uzmanı tarafından değerlendirilmelidir. İNTİHAR DÜŞÜNCELERİ OLAN, İNTİHAR ETMEKTEN SÖZ EDEN VEYA DENEYEN HER HANGİ BİR ÇOCUK VEYA ERGEN MUTLAKA CİDDİYE ALINMALIDIR. Biplar hastalığı nasıl tedavi edilir? Biplar hastalığında da, altta yatan, esas sebep lan biyljik hastalığı tedavi edebilmek için duygudurum düzenleyici ilaçlar kullanılır. Ancak asıl önemli lan bu hastalığın tekrarlamasını engelleyip, kişinin hayatını nrmal yaşamasını sağlayacak ilaçların bulunmuş lmasıdır. Dlayısıyla, eğer hasta ve ailesi dktrları ile çk düzenli bir tedavi ve kntrl işbirliğine girebilirlerse, kişinin yaşamı hastalığın rtadan kaldırıldığı bir sürece ulaşabilir. Ülkemizde yetişen psikiyatristler, bu hastalığın teşhis ve tedavisini başarıyla gerçekleştirdiler özellikle bu hastalık knusunda uzmanlaşmış birçk merkez de artık bulunmaktadır. Biplar hastalığı lan kişiler, gerekli uygun tedavi ile duygudurum değişikliklerini ve bununla ilgili belirtilerini kntrl altına alabilirler. Biplar hastalığı tekrarlayan bir hastalık ldugundan, uzun vadeli bir önleme tedavisi kesinlikle tavsiye edilir. 12

14 İlaçlar ve psiksyal tedaviler birlikte kullanıldığında, zamanla hastalığı kntrl etmede en iyi snuç verir. Birçk hastada, bir duygudurum düzdenleyici ilaç, hastalığın daha iyi kntrlünü sağlar. Ama tedavide hiç ara verilmese dahi, bazen hastalık tekrarlayabilir. Duygudurum bzuklukları lan kişilerin tirid fnksiynları bzuk labilir.tirid hrmnunundaki değişiklikler tek başına duygudurum ve enerji değişikliklerine sebep lur. Hızlı değişen manik ve depresyn epizdları yaşayan biplar hastalarının, aynı anda tirid prblemleri de labilir. Lityum tedavisi de hiptiridi yapabilir ve lityum kullanan hastalarda dikkatte alınması gerekiyr. Biplar hastalığını tedavi ederken kullanılan ilaçlarda, diğer ilaçlarda dalduğu gibi kişiyi rahatsız edecek yan etkiler görülebilir. Bu knuda ilaç dzunu daha yavaş artırmak ve her zaman bir takım alternatif ylların lduğunu hatırlatmak gerekebilir. Elektr şk tedavisi (EKT) hayat kurtarıcıdır ama hak etmediği kadar tplumdan negatif reaksiyn almıştır. İntihar riski lan hastalarda, her an intihar tehlikesi varsa ve eğer ilaçların işe yaraması ve tedavisi beklenemez durumdaysa (mesela kişi yemiyr veya hiçbir şey içmiyrsa), eğer hastanın geçmişinde birçk ilaçla başarısız tedaviler varsa, eğer hastanın tıbbi durumu veya hamilelik nedeniyle ilaç kullanımı emniyetli değilse, EKT hayati derecede önemlidir. EKT anestezi altında hastanede yapılır. En yaygın yan etkisi geçici hafıza prblemleri ve unutkanlık ama tedaviden snra hafıza prblemleri düzelir. Akut manik durumdaki hastalar kendileri istemediği halde, gönülsüz larak hastaneye yatırılırlar ve bu ailelere ve sevdiklerine çk zr gelebilir. Ancak snradan bu manik durumdaki yatıştan sn derece memnun lurlar. Aşağıdaki durumlarda kişilerin hastaneye yatırılmaları şarttır; İntihar, cinayet veya impülsif (dürtüsel), agresif (saldırgan), içgüdüsel davranışlar varsa, kişinin kendisinin veya çevresinin emniyeti söz knusu ise, Çk ağır fnksiyn bzuklukları varsa, Süregelen alkl/uyuşturucu bağımlılığı varsa, bunlara ulaşmasını, kullanmasını engellemek için, Hastanın stabil (istikrarlı) lmayan tıbbı durumu lduğunda, Hastanın kullandığı ilaçların sürekli ve yakın gözlemlenmesi gerektiğinde. İlaca ilaveten, psikssyal müdahaleler ve psikterapinin belli şekilleri hastaya destek, eğitim ve yl gösterici görevi yaptığı için hastalara ve ailelerine çk faydalıdır.yapılan çalışmalarda, psikssyal destek tedaviler yapıldığında, hastaların duygu durum stabilitelerinde artış görülmüştür, hastaneye yatış sayısı azalmıştır. Bilişsel davranışçı terapi; duygu durum bzukluğu lan hastalara, hastalıkla ilgili davranışları, uygunsuz veya negatif düşünce sistemlerini değiştirmeyi öğretir.psik-eğitim hastalara hastalık ve tedaviler hakkında bilgi verir ve hastalığın tekrarladığında belirtilerini tanımayı öğretir ve erken fark etmeyi ve erken müdahaleyi sağlar. 13

15 Aile terapisi hastalık nedeni ile yaşanan veya ailede var lan ve hastadaki semptmların artmasına neden lan stres seviyelerinin azaltılması stratejilerini kullanır. Kişiler arası ve ssyal ritm terapisi ise, biplar hastalığı lan kişilerin ötekikişilerle ilişkilerini geliştirmesini ve günlük tüm rutin işlerini ayarlamayı öğretmede yararı lur. Günlük rutin işler ve muntazam uyku düzeni kişiyi manik epiztlardan krumaya yardımcı lur. Eğitim, hastalar ve ailelerine yardım etmek ve biplar hastalıkla en iyi şekilde başa çıkmak, yönetmek için ve de hastalıktan kaynaklanan kmplikasynları önlemek için şarttır. Aşağıdakilere dikkat ederek genellikle, hafif md değişikliklerini ve stresi tanıyarak, azaltarak ve daha da ağır epiztlar önlenebilir. Uyku düzenli lmalıdır. Bzuk uyku düzeni ve de kesintili uyku uyuma beyinde kimyevi değişikliklere sebep lmaktadır, bu da duygu durum değişikliklerini tetiklemektedir. Günlük aktivitelerinin sürdürülmesi sağlanmalıdır. Alkl ve uyuşturuculardan uzak durulmalıdır. Alkl, uyuşturucular, hastalığı tetiklerler ve psikiyatrik ilaçların kandaki seviyelerini de etkilerler. İş stresini azaltmaya çalışılmalıdır. Hasta işte en iyi perfrmansı göstermek ister ancak tekrar hastalanmamak çk daha önemlidir ve uzun vadede bu kişinin genel verimliliğini, üretkenliğini arttıracaktır. İşverenle ve iş arkadaşlarıyla neyi ne kadar knuşmak gerekiyr, bu knuda kişi karar vermelidir. Yeni bir duygu durum epizdunun "erken ikaz belirtilerini" tanımak. Duygu durum değişikliklerinin erken ikaz belirtileri kişiden kişiye değişir ve yüksek duygu durum ve depresyn için de farklıdırlar. İkaz belirtileri ne kadar erken tanınırsa, kadar erken yardım edilebilir, saçlarda, sakalda, makyajda vb. değişiklikler, erken belirtilerden labilir. Uyku düzenindeki değişikliklere çk özel dikkat gerekir. Çünkü uyku değişiklikleri en sık rastlanan belirtilerdendir. Knuşma miktarında artma veya azalma hastalık belirtisi labilir. Biplar hastaya yaklaşım nasıl lmalıdır? Biplar hastalığı lan kişiyle knuşmaya başlamanın birçk şekli vardır ve en iyi şekli nun ne tip bir insan lduğuna ve sizin nunla lan ilişkinize bağlıdır. En önemlisi, bu kişiye önem ve değer vermek. Hastanın sizin söyleyeceklerinize en açık ve müsait lacağı zamanı seçmek önemlidir. Mesela manik dönemin rtasında knuşmak uygun lmayabilir, özellikle de irritabl lmaya yatkınsa (aşırı hassas, alıngan, saldırgan, öfkeli,vs) Biplar hastaları genellikle manik dönemlerde yaşadıkları şeylerden çk keyif alırlar. Kimse sanki kendilerini ve yaptıklarını göremezmiş gibidirler. Bir şeylerin ylunda lmadığı fikrine hiç de sıcak ve lumlu bakmayacaklardır. Hastayla knuşmanıza, nun hakkında endişelendiğinizi belirterek başlayın ve sizin bir şeylerin ylunda lmadığını ve tedavi edilebileceğini düşündüğünüzü gösteren nun bazı davranış örneklerini verin. 14

16 15 Prf. Dr. Sedat Özkan İstanbul Üniversitesi, İstanbul Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı,Öğretim Üyesi Knsültasyn Liyezn Psikiyatrisi Bilim Dalı Kurucusu ve Başkanı ( ) Onklji Enstitüsü Psikssyal Onklji Bilim Dalı Başkanı ( ) Avrupa Knsültasyn Liyezn Psikiyatrisi ve Psiksmatik Birliği Yönetim Kurulu Üyesi 2005 Avrupa Knsültasyn Liyezn Psikiyatrisi ve Psiksmatik Tıp Kngresi Başkanı 2011 Dünya Psik-Onklji Kngresi Başkanı Psikssyal Onklji Derneği Başkanı Knsültasyn Liyezn Psikiyatrisi ve Psiksmatik Tıp Derneği Başkanı Knsültasyn Liyezn Psikiyatrisi ve Psiksmatik Tıp Derneği Kngreleri Başkanı Humanite Psikiyatri Tıp Merkezi Direktörü Özkan, İstanbul Amerikan Rbert Klej de 1973 yılında lise öğrenimini tamamlamıştır. Rbert Klej Bilim Büyük Ödülü ve TÜBİTAK Prje Ödülü sahibidir yılında İstanbul Tıp Fakültesi nden mezun lmuş, 1984 yılında İstanbul Tıp Fakültesi nde Psikiyatri uzmanı lmuştur yılları arasında Adana da zrunlu devlet hizmetini yapmış, bu sürede servis srumluluğu yanı sıra seminerler ve eğitimler düzenlemiştir yılında İstanbul Tıp Fakültesine dönmüş ve dçent lmuştur yılları arasında GATA Haydarpaşa da askerlik hizmeti yapmıştır. Bu dönemde çeşitli araştırmalar yapmış ve sempzyumlar düzenlemiştir. Özkan, 1993 yılında prfesör unvanını almasının ardından yıllarında Psikiyatri Anabilim Dalı ve Psikiyatri Vakfı başkanlığı yapmıştır. Psikiyatri yataklı servis uygulamalarını kğuş anlayışından çıkararak belirli hastalık ve hasta gruplarına özelleştirmiş, daha hümanist uzmanlaşmayı ve sürekli gelişmeyi sağlamaya açık bir sistem geliştirmiştir. Prf. Dr. Sedat Özkan, tıp ve uzmanlık eğitimi ve öğretim üyeliği süresince şu yurt dışı kuruluşlarda eğitim almış ve çalışmıştır: -Christ s Cllege- Cambridge, England -University Dept. f Psychiatry, Guys Hspital, Lndn England -St. Olave s Hspital, Lndn, England -Bexley Mental Health Hspital, Kent, England -University f Osl, Nrway -St. James University Hspital, Leeds, England -University f Manchester, Psiknklji Eğitimi, England -University f Pennsylvania, Philedelphia, USA- Knsültasyn Liyezn Psikiyatrisi ve Kgnitif Terapi Eğitimi İstanbul Tıp Fakültesi nde Knsültasyn Liyezn Psikiyatrisi Bilim Dalı nın kurucusu lan Özkan yine ülkemizde ilk ve tek lan Onklji Enstitüsü bünyesinde Psik-Onklji Bilim Dalı başkanlığını ve enstitü bünyesinde yüksek lisans eğitimi srumluluğunu da yürütmüştür.ülkemizde gün geçtikçe yaygınlaşan ve yerleşiklik kazanan bu önemli disiplinlerin önderliğini yapan Prf. Dr. Sedat Özkan, 1990 yılından bu yana ulusal knsültasyn liyezn psikiyatrisi ve psiksmatik tıp bilimsel aktivitelerini (sempzyum, kngre, mezuniyet snrası eğitim, kurs vb ) yürütmektedir.

17 Uluslararası bilim tpluluklarında 100 ün üzerinde tebliğ sunmuştur. Dört kitabı vardır yılında yayınladığı Psikiyatrik Tıp: Knsültasyn Liyezn Psikiyatrisi kitabı dünyada ilklerdendir. 180 in üzerinde araştırması, psikiyatri ve psiksmatik tıp alanında 22 kitapçığı vardır. Öncülüğünü yaptığı bu alandaki yüzlerce çalışmaları, araştırmaları, yayınları ve girişimleri snucu 2005 yılında 8. Avrupa Knsültasyn Liyezn Psikiyatrisi ve Psiksmatik Kngresinin (EACLPP) ve 2011 yılında 13. Dünya Psiknklji Kngresinin (IPOS) başkanlığını yaparak bu kngrelerin ülkemizde gerçekleşmesini sağlamıştır. 5 yıl için Avrupa KLPP yönetim kurulu üyeliğinde bulunmuş ve bu alanlara öncülük etmiştir. Avrupa ve Dünya Knsültasyn Liyezn Psikiyatrisi ve Psiknklji Bilim Tpluluğu nda ülkemizi temsil etmektedir. Prf. Dr. Sedat Özkan, alanında liderlik yapmış, ülkemiz tıp ve biliminin evrensel standartlara ulaştırılması ve tplumda ruh sağlığı bilincinin gelişmesi knusunda dikkat çekici, çarpıcı ve yaratıcı çalışmalara imza atarak, bilimsel hayatımıza ve düşünce dünyamıza yeni ufuklar kazandırmıştır. Hekimler, hastalar, aileler ve tpluma dönük düzenlediği tplantılarda psikiyatriyi geleneksel anlamından öte çağdaş, evrensel standartlara yükseltmeyi, hastalıklara ve yaşama psikljik bakış açısını geliştirmeyi hedeflemiştir. İstanbul Üniversitesi bünyesinde Hasta Okulu prgramının psikiyatri alanının srumluluğunu 1997 yılından bu yana sürdürmektedir. Psikiyatrinin tplumun hizmetine sunulmasını ve tplumsal srunların, bilimsel, hümanistik ve çağdaş yöntemlerle çözümlenmesine yönelik larak kullanılması dğrultusunda prjeler yürütmüştür. Ayrıca, görsel ve yazılı basında tpluma dönük aydınlatıcı yüzlerce knuşma, sunu ve danışmanlığı lmuştur. Prf. Dr. Sedat Özkan Türkiye de iki yeni bilim dalı kurmuş bir öğretim üyesidir. Türkiye de Knsültasyn Liyezn Psikiyatrisi ve Psiknklji nin kurucusu, lideri ve yürütücüsüdür. Alanında ilk lan kitapları, yüzlerce çalışması, yayınları, eğitimleri, ulusal kngre başkanlıkları, aldığı ödülleri, uluslar arası temsilcilikleri, üniversite için ulusal düzeyde çalışmaları ile öncü bilim adamıdır. Binlerce öğrenci, yüzlerce uzman ve öğretim üyesi yetiştirmiştir. Ulusal düzeyde görsel ve yazılı basında prgramları ile düşünce dünyası ve yaşam biçiminin çağdaşlaştırılması ve Türkiye nin batı standartlarına ulaşması dğrultusunda seçkin çalışmalar yapmıştır. Çalışmaları, ilkeleri, araştırmaları, yayınları, değerleri, srumlulukları, başkanlıkları, uluslararası temsilcilikleri ile hizmetlerini İstanbul Üniversitesi nde, çeşitli hastanelerde ve kurduğu Humanite Tıp Merkezi nde sürdürmektedir. Humanite Tıp Merkezi, nyıllara dayanan mesleki ve bilimsel birikimi bireyin, ailenin, tplumun sağlığına sunmayı amaçlamaktadır. Bu merkez, ülkemiz psikiyatrisinde Gün Hastanesi mdelini sunmaktadır. Özkan, evrensel, bilimsel ilkeler, ahlaki ve insani ilkeleri tavizsiz benimsemiş, adanmışlık ruhu ile mesleğini yürüten, emek, aşk ve bilimi bütünleştiren anlayışla çalışmakta ve yaşamaktadır. Prf. Dr. Özkan evli ve 4 çcuk babasıdır. Eşi Prf.Dr.Mine Özkan hem hayat arkadaşı, hem meslektaşı lup, İstanbul Tıp Fakültesi Knsültasyn Liyezn Psiki yatrisi Bilim Dalı ve Onklji Enstitüsü Psikssyal Onklji Bilim Dalı başkanıdır. 16

18

19