TÜRKİYE SELÇUKLULARINDA DIŞ TİCARET * ÖZET

Transkript

1 - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p , ANKARA-TURKEY TÜRKİYE SELÇUKLULARINDA DIŞ TİCARET * Yaşar BEDİRHAN ** ÖZET Bilindiği gibi Ticaret (ticara) t-c-r kökünden mastar olup Aramî dilinden Arapça ya geçmiş bir kelimedir. Bir malı ucuza alıp, pahalıya satarak aradaki farktan kar sağlamak için yapılan işlere ticaret denir. Dünya tarihinde bugün de olduğu gibi- ticaret büyük bir önem taşımıştır. Öyle ki tüccar kişilikleri ve ticaretteki maharetleriyle göze çarpan Fenikeliler ve Soğdluların ticaretle geçimlerini sağlamaları ve yakaladıkları refah seviyesi buna bir örnektir. Türkler de diğer milletler gibi ticaretle yakından ilgilenmişlerdir. Büyük Hun hakanı Mete ( M.Ö ) Çin ile hem ticaret yapmış hem de ticarî antlaşmalar imzalamıştır. Hun Türklerinin halefleri olan Gök Türkler de İpek Yolu na hakim olmak için 1 Sasanilerle mücadele etmişlerdir. Gök Türk Hakanı İstemi Yabgu ( ) Batı Türkistan şehirlerini fethederek istenen amaca ulaşmıştır. 2 Göktürkler İpek Yolu hâkimiyetinde Sasanileri bertaraf etmek için Bizanslılarla ittifaklar kurmuşlardır. Sınırları içinde yaşayan insanları soy ve din farkı gözetmeksizin, bütünüyle refah içinde yaşatmak, Türk devletlerinin başlıca vazifesidir. 3 Bu temel prensibe ve yukarıda belirtilen ticarî ananeye Türkiye Selçukluları da sadık kalmışlardır. Türkiye Selçuklu Devleti; siyasî, harsî, ilmî, dinî politikaları yanında, ticarî konularda da sistemli bir siyaset takip etmişlerdir. Türkiye Selçuklu Devleti, sınırları içinde faaliyet gösteren tacirleri ve kervanları korumak için büyük bir itina göstermiştir. Kervansaraylar sosyal ihtiyaçların karşılanması yanında emniyet ve güvenliğinde sembolüydü. Türkiye Selçuklu Devleti, siyasi ve İktisadî vaziyetinin iyi olduğu dönemde uzak doğudan Atlas Okyanusu kıyılarına kadar uzanan coğrafyadaki milletler ve devletlerle ticarî münasebetler içindeydi. Anahtar kelimeler: Türkiye Selçukluları, ticaret, ipek yolu, Anadolu * Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Yrd. Doç. Dr. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, El-mek: caturalp@hotmail.com 1 Ayrıntılı bilgi için bkz. Yaşar Bedirhan, Orta Çağda İpek Yolu Hakimiyeti ve Türk Yurtları, Konya 1994 (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) 2 Ahmet Taşağıl, Gök-Türkler, Ankara 1995 s Mehmet Altay Köymen, Selçukluların Kendilerine Mahsus İktisadî Siyasetleri Var Mıydı? Millî Kültür, Ankara 1979 C.I S.XII s.66

2 372 Yaşar BEDİRHAN FOREIGN TRADE AMONG TURKISH SELJUK S ABSTRACT As it is known the word Ticaret (ticara) (trade) is an infinitive from t-c-r root and it was transferred from Aramaic language to Arabian. Business which is done by buying a good at cheap price and selling at expensive price in order to have profit from the difference is called trade. Trade has had as it has today a great importance in the world history. In fact, Phoenicians and Sogdians who stand out with their tradesman personality and skill in trade is an example in making living on trade and the level of welfare they have in hand. Like other nations, Turks have been closely interested in trade. Mete ( BC), the khan of Great Hun Empire, did business with China and also signed commercial contracts. Gokturks who are successors of Hun Turks fought with Sasanians in order to rule over Silk Road. Gokturk Khan İstemi Yabgu ( ) reached the desired aim by conquering Western Turkistan cities. Gokturks made alliance with the Byzantines in order to get rid of Sasanians in ruling over Silk Road. The primary aim of Turkish states is to make people within boundaries in ultimate welfare, without discriminating any race and religion. This basic principle and commerical tradition mentioned above was also adopted by Turkish Seljuk s. The State of Turkish Seljuk s pursued systematical politics in commercial issues apart from in political, cultural, scientific, religious policies. Turkey Seljuk State, which operates within the boundaries of merchants and caravans showed great care to co-direct. Besides the satisfaction of social needs caravan palace was a symbol of safety and security. Turkey Seljuk Empire, the political and economic situation was good at the time of the clasts from the Far East to the shores of the Atlantic Ocean in a region extending commercial relations with nations and states were for. Key Words: Turkey Seljuks, trade, silk road, Anatolia Selçuklu Türkiye sinde Ticaret Bizans hakimiyeti döneminde Anadolu nun iktisadî ve idarî vaziyeti hiçte iyi değildi. Bunun, sürekli savaşlar, çiftçilere uygulanan ağır vergiler...vb. sebepleri vardır. 4 Selçuklular, 1071 Malazgirt Zaferi nden sonra süratle Anadolu yu fethe başladılar. 5 Öyle ki, daha 1080 yılında Kutalmış oğlu Süleymanşah (öl. 1086) İstanbul Boğazı nın Anadolu sahilini alarak, burada gümrük daireleri kurmuş, gemi trafiğini kontrolü altına almıştır. 6 4 Mustafa Akdağ., Osmanlı İmparatorluğu nun Kuruluş ve İnkişafı Devrinde Türkiye nin İktisadî Vaziyeti Belleten, Ankara 1950 C. XIII S.55 s.497. Osman Turan, Selçuk Türkiyesi ve Dünya Ticareti, Türk Yurdu, İstanbul 1960 C.L S.10 s.4 5 Claude Cahen, Türkler in Anadolu ya İlk Girişi, (XI. yy. 2. yarısı) Çev: Yaşar Yücel- BahaeddinYediyıldız, Belleten, Ankara 1987 C.LI S.201 s (TTK Yay.) 6 Osman Turan., Süleymanşah I İ. A. Eskişehir 1997 C.XI. s O.Turan, Selçuklular ve İslamiyet, İstanbul 1993 s.42.

3 Türkiye Selçuklularında Dış Ticaret 373 I.Süleymanşah, sonra önemli bir ticaret merkezi ve liman olup yıllık 30. bin altın vergi hasılatı çıkaran 7 Antakya yı 8 fethetmiştir. (12 Aralık 1084) Diğer taraftan Çaka Bey (öl.1095?) 9 Ege Denizi sahillerini fethetmiş, kurduğu donanma ile Bizans İmparatorluğu nu sıkıştırmaya başlamıştır. 10 Aynı dönemde Karatekin in de Sinop u fethettiğini(1085) Türklerin Akdeniz, Karadeniz ve Ege Denizi ne ulaştıklarını görüyoruz. 11 Fakat bu olumlu gelişmeler süreklilik arz etmedi te kurulan Türkiye Selçuklu Devleti nin ticarî inkişafı yaklaşık yüzyıl sonra görülmeye başlanacaktır. Bu gecikmenin belli başlı sebepleri şöyle sıralanabilir; 1- Türkiye Selçukluları nın Büyük Kağanlık için Büyük Selçuklularla mücadeleleri- I. Süleyman Şah 12 ve oğlu I. Kılıçarslan ( ) 13 bu uğurda öldüler. 2- Türk birliğini sağlamak için yapılan mücadeleler, Özellikle Selçuklu - Danişmendli ( ) 14 rekabeti gibi. 3- Bizans la yapılan ve 1176 Karamıkbeli (Myriokefalon) zaferine kadar 15 süre giden savaşlar. 4- Haçlı Ordularıyla yapılan savaşlar I. Haçlı Seferi ( ), II. Haçlı Seferi (1147) ve III. Haçlı Seferine (1190) çıkan ordular 16 Türkiye için yıkıcı etkide bulunmuştur. 5- Türkiye Selçuklu tahtı için yapılan mücadeleler -Şahinşah ( ) I. Mesud ( ) mücadelesi, 17 II. Kılıçarslan ın ( ) oğullarının mücadeleleri. 18 Sözü edilen bu olumsuz hadiselerden sonra, II. Kılıçarslan ın saltanatının son yıllarında Türkiye iktisadî ve ticarî atılımlara başlamıştır. 19 Bu yükseliş trendi II. Süleymanşah ( ), 20 7 Ali Sevim., Anadolu Fatihi Kutalmışoğlu Süleymanşah, Ankara 1990 s.35 (TTK yay.) Turan, a.g.mad. s Streck., Antakya İ.A. Eskişehir 1997 C.I s Halil Sahillioğlu., Antakya D.İ.A. İstanbul 1991 C. III s Cahen., a.g.mak. C.LI S. 201 s Mücteba İlgürel, Çaka Bey D.İ.A. İstanbul 1993 C. VIII. s Anna Komnena., Alexiad (Malazgirt in Sonrası) çev: Bilge Umar İstanbul 1996 s (İnkılap yay.) 11 A.Komnena, a.g.e, s.195 Erdoğan Merçil., Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Ankara 1993 s.110 (T.T.K.yay.) 12 İbnü l-esir., Ebi l Hasan İzzeddin Ali, el-kamil fi t-tarih, çev.abdülkerim Özaydın İstanbul 1987 C.X s Osman Turan., Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1998 s (Boğaziçi yay.) 13 Osman Turan Kılıçarslan I. İ.A. Eskişehir 1997 C. VI s. 686, Mithat Eser, Selçuklular Döeneminde Muş ve Çevresi, TurkishStudies Internatıonal PerıodicalFor The Lenguages, Literature And History of Turkish or Turkıc, Volume 9 Issue 1, M. Halil Yinanç., Danişmendliler İ.A. Eskişehir 1997 C.III s , Abdulkerim Özaydın, Danişmendliler D.G.B.İ.T. Konya 1994 C.VIII s , Baha Tanman, Danişmendliler D.İ.A. İstanbul 1993 C. VIII s Sefer Solmaz., Danişmendliler Türkler Ankara 2002 C. VI s Abdulhaluk Çay., II. Kılıçarslan, Ankara 1987 s (Kültür Bak. Yay.) George Ostrogorsky., Bizans Devleti Tarihi, Ankara 1991 s. 361 (T.T.K. yay. ) 16 Steven Runciman., Haçlı Seferleri Tarihi, çev: Fikret Işıltan Ankara C. I. s C.II. s C.III. s O. Turan., Selçuklular Zamanında... s , , Turan, a.g.e s Coşkun Alptekin, Türkiye Selçukluları D.G.B.İ.T. Konya 1994 C.VIII s Çay., a.g.e, s O. Turan, Kılıçarslan II. İ.A. Eskişehir 1997 C.6 s Mikail Bayram, Anadolu Selçukluluları nda Devlet Yapısının Şekillenmesi Cogito, Selçuklular İstanbul, 2001 S.XXIX s.63 (Yapıkredi yay.) 20 Osman Turan, Süleymanşah II. İ.A. Eskişehir 1997 C.XI s Alptekin a.g.e. CVIII. S

4 374 Yaşar BEDİRHAN I. Gıyaseddin Keyhüsrev ( / ), 21 I. İzzeddin Keykavus ( ), 22 I. Alaeddin Keykubad ( ) 23 ve II. Gıyaseddin Keyhüsrev ( ) in 24 ilk yıllarında da sürdü. Fakat 1170 lerde başlayan siyasi istikrar ve ticarî inkişaf 1240 larda dumura uğramaya başlamıştır. Öyle ki devletin kötü gidişatı bir türlü engellenememiş, Türkiye Selçuklu Devleti 1318 de yıkılmıştır. Yaklaşık 75 yıl süren bu inhitatın başlıca sebepleri şunlardır: 1) Türkiye nin Moğollar tarafından işgali ve Moğolların acımasız katliam ve ülkeyi her fırsatta yağmaları 25 2) Selçuklu ve İlhanlı yönetimine karşı isyanlar -Babaîler in 26 ve Türkmenlerin isyanları. 27 3) Selçuklu sultanları ve ümeranın kendi aralarındaki çekişme ve nüfuz mücadeleleri 28 - bunlara Memlüklüler de katılmışlardır.- Buraya kadar Selçuklu Türkiye sinin önemli dönüm noktaları genel hatlarıyla aktarılmaya çalışıldı. Bundan sonra Selçuklu Türkiye sinin ticarî potansiyeli ve devletin uyguladığı ticarî politikalar üzerinde duracağız. Anadolu nun Ticaret Yolları ve Önemi Selçuklu Türkiye sinde dolaşan ticaret kervanları doğu-batı ve kuzey-güney yönlerinde belirtilebilecek iki ana doğrultuda gider gelirlerdi. 29 Bu istikametlerdeki ana ve tali yolları ve bu yolların önemini şu şekilde belirleyebiliriz. I. Asya malları Avrupa ya Türkiye üzerinden de giderdi. 30 Türkistan ve İran dan gelen bir yol, Tebriz, Erzurum, Erzincan ve Sivas a ulaşır, 31 Sivas tan Konya, Antalya ve Alaiye 21 Tuncer Baykara., I. Gıyaseddin Keyhüsrev, (Gazi-Şehit) Ankara 1997 s (T.T.K yay.) 22 Salim Koca., Sultan I. İzzeddin Keykavus, ( ) Ankara 1997 s (T.T.K. yay.) O.Turan, a.g.e. s O. Turan, Keykubad I İ.A. Eskişehir 1997 C.VI s Emine Uyumaz, Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alaeddin Keykubad Dönemine ( ) Bir Bakış Cogito İstanbul 2001 S.XXIX s O. Turan, Keyhüsrev II İ.A. Eskişehir 1997 C. VI s Alptekin, a.g.e. s Kerimü ddin Mahmud-i Aksarayî., Müsemeretü l-ahbar ve Müseyeretü l Ahyar, çev. Mürsel Öztürk Ankara 2000 s.118,120, , ,199,203 vd. O. Turan., Selçuklular Zamanında... s Gregory Ebu l-ferec (Bar Hebraeus)., Ebu l-ferec Tarihi, çev.ö. Rıza Doğrul Ankara 1950 C II. s (T.T.K. yay.) İbn Bibi el-hüseyin b. Muhammed b. Ali el-ca feri er-rugadi., el-evamirü l-ala iye fi l- Umuri l Ala iye (Selçukname) çev. M. Öztürk Ankara 1996 C II s Ahmet Yaşar Ocak., Babaîlik D.İ.A. İstanbul 1994 C IV s , ALİCAN, Mustafa, Selçuklu - Mervani İlişkileri, - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/11 Fall 2013, p. 1-15, ANKARA-TURKEY 27 O. Turan., Selçuklular Zamanında...s İbn Bibi, a.g.e. C II s , İbn Bibi., a.g.e., C II s , , Gregory Ebu l-ferec, a.g.e. C II s N. Kaymaz., Pervāne Mu înü d-din Süleyman, Ankara 1970 s Mustafa Akdağ., Türkiye nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi, İstanbul 1995 C I s.30, O. Turan Selçuklular Zamanında Sivas Şehri Selçuklula ve İslamiyet, İstanbul 1993 s (Boğaziçi yay.) 30 Herbert Heaton., Avrupa İktisat Tarihi, İlk Çağdan Sanayi Devrimine, çev. M. Ali Kılıçbay Ankara 1995 s O. Turan., Tarihî Akışı İçinde Din ve Medeniyet, İstanbul 1998 s (Boğaziçi yay.)

5 Türkiye Selçuklularında Dış Ticaret 375 üzerinden Akdeniz e çıkardı. 32 Bu yol İlhanlılar devrinde, Sultaniye merkezli Şāhrāh-ı Garbî (Batı imparator yolu) adıyla anılırdı. 33 II. Türkistan ve İran dan gelen yollar Tebriz, Sultaniye, Erzurum, Sivas, Kayseri, Aksaray, Konya, Adana üzerinden Yumurtalık tan (Ayas) 34 Akdeniz e ulaşırdı. III. Tebriz den gelen yol Erzurum, Bayburt, Gümüşhane ya da Erzincan üzerinden Trabzon dan 35 Karadeniz e çıkardı. IV. Tebriz den, Erzincan, Zara, Sivas, Tokat, Amasya, Samsun ve Sinop yolu 36 V. Tebriz, Sivas, Yozgat, Kırşehir, Ankara, Eskişehir, İznik, İzmit ve İstanbul yolu 37 VI. Bağdat, Musul, Mardin, Diyarbakır, Malatya, Ankara, (Kulu, Cihanbeyli, Konya) ya da Eskişehir, İzmit ve İstanbul yolu. 38 VII. Antalya, Alanya, Konya, Kayseri, Sivas, Erzincan, Erzurum, Tebriz yolu. 39 VIII.Şam ve Antakya limanından 40 başlayan yol Gülek Boğazı nı geçerek Konya ya u laşır, Konya üzerinden İstanbul a giderdi. 41 VIII. Sinop, Vezirköprü, Samsun, Amasya, Sivas, Malatya, Bağdat ve Halep e giden yol. 42 IX. Antalya, Denizli, Afyon ve İstanbul yolu vd. 43 Ticaret Merkezleri, Limanlar ve Pazar Yerleri Selçuklu Türkiye sinde, ticaret yolları üzerinde bulunan şehirler birer ticaret merkezi olmuştur. Bu şehirlerde pek çok imar ve inşa faaliyeti yürütülmüş, tacirler için evler 44 hanlar, 45 hamamlar, vb. tesisler yapılmıştır. Konya, Kayseri, Sivas, Denizli, Ankara, Aksaray, Uşak, Larende (Karaman), Burdur, Elbistan, Akşehir, Çorum, Beyşehir, Kırşehir gibi şehirleri Selçuklu Türkleri 32 O. Turan., Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul 1993 s (Boğaziçi yay.) 33 A. Zeki Velidi Togan, Reşideddin in Mektuplarında Anadolu nun İktisadî ve Medenî Hayatına Ait Kayıtlar İ.Ü. İ.F.M. İstanbul 1955 C. XV No: 1-4 s. 45, Enver Konukçu., Şahrah-ı Garbî XII. T.T.Kongresi Bildirileri, Ankara, 1999, C.II s Marco Polo., Geziler Kitabı, çev. Ömer Güngören (Ö.G.çev.) İstanbul 1985 s. 19, Marco Polo Seyahatnamesi, yay. Filiz Dokuman (F.D. çev.) Tercüman 1001 Temel Eser s Fügem İlter., Osmanlılara Kadar Anadolu Türk Köprüleri, Ankara 1978 s. 21 (Karyolları Genel Müd. Yay.) 36 İlter, a.g.e. s Işın Demirkent, 1101 Yılı Haçlı Seferleri Ordularının Anadolu da Takip Ettiği Yollar Hakkında Uluslar arası Haçlı Seferleri Sempozyumu (23-25 Haziran 1997 İstanbul) Ankara 1999 s. 117 (T.T.K. yay.) İlter a.g.e. s İsmail Aytaç., Selçuklu Döneminde Malatya-Kahta Kervan Yolu ve Kervansarayları I. Uluslar arası Selçuklu Kültür ve Mdenieyeti Kongresi, Bildiriler, Konya, 2001 C. I. s O. Turan, Tarihî Akışı İçinde...s Bedirhan a.g.t. s W. Heyd., Yakın Doğu Ticaret Tarihi, çev. E. Ziya Karal, Ankara, 2000 s. 333 (T.T.K yay.) 42 İlter, a.g.e.s İlter,a.g.e, s.22 Akdağ, a.g.e,s Eflaki., a.g.e.c.i s Eflaki, a.g.e C.I s. 131,136 C.II s. 62 Tuncer Baykara., Türkiye Selçuklular Devrinde Konya, Konya 1998 s. 50 (İl Kültür Müd. Yay.) İ. Kayaoğlu., Selçuklular Döneminde Konya da... s , O. Turan., Selçuk Kervansarayları s. 495

6 376 Yaşar BEDİRHAN kurmuştur. 46 Selçuklu Türkiye sinde başta başkent Konya 47 Sivas 48 Kayseri, Erzurum, Samsun, Erzincan, Malatya 49 Ahlat 50 Antalya, Alaiye 51, Sinop 52, Suğdak 53 en önemli ticarî merkezler durumundaydı. Konya, Kayseri, Sivas ve Erzurum un o dönemdeki nüfuslarının 100 bini aştığı söylense de 54 bu imkansız bulunmuştur. Konya nın 60 bin Sivas ve Kayseri nin bin nüfusa sahip olabileceği belirtilmiştir. 55 Üç tarafı denizlerle çevrili olan Selçuklu Türkiye sinde; Antalya, Alaiye, Anamur, Silifke 56 Akdeniz kıyısındaki belli başlı limanlardır. 57 Karadeniz kıyısında da Sinop, Samsun, Farya ve Fatsa belli başlı limanlardandır. 58 Selçukluların, İlhanlı ( ) hakimiyetine girdiği ve yıkılışa geçtiği sırada, Akdeniz kıyısında Yumurtalık (Ayas), Korykos (Kızkalesi), Karataş, Zabari limanları, 59 Karadeniz kıyısında ise Trabzon Limanı 60 daha işlek hale gelmiştir. Selçuklu Türkiye sinde yukarıda sözü edilen şehirlerde ve şehir dışında da pazarlar kuruluyordu. Ticarî hayatta önemli yeri olan bu pazarları yıl pazarı, altı ay pazarı, hafta ve gün 46 Tuncer Baykara, Türkiye Selçuklu Döneminde Toplum ve Ekonomi Türkler, Ankara 2002 C.VII s T. Baykara., Türkiye Selçuklu Devrinde Konya...s , İ. Kayaoğlu, a.g.m. s İbnü l-esir, a.g.e. CXII s. 201, O. Turan., Selçuklular Zamanında Sivas...s Osman Turan., Orta Çağlarda Türkiye Kıbrıs Münasebetleri Selçuklularda İslamiyet, İstanbul 1993 s. 137 (Boğaziçi yay.) 50 Faruk Sümer, Ahlat Şehri ve Ahlatşahlar Belleten, Ankara 1986 C.L. S. IIICC s Yaşar Bedirhan., Selçukular ve Kafkasya, Konya 2000 s a.mlf. Kafkasya ve Büyük Selçuklu Devleti nin Kafkasya Politikası, Konya 1999 (Doktora Tezi). 51 İbn Bibi, a.g.e. C.I s. 115,116,163,255,268 İbn Batuta, Tuhfetu n-nuzzarfigaraibi l-emsar ve Acaibi l-efsar, çev. Mehmet Şerif İstanbul (M.Ş.çev.) C. I s a.mlf. a.g.e. çev. Mümin Çevik (M.Ç.çev.) İstanbul 1993 C. I s Tuncer Baykara Alaiye de Bazı Yeni Kitabeler İ.Ü.E.F.Tarih Enstitüsü Dergisi, İstanbul 1982 S.XII s İbn Bibi, a.g.e. C.I s İbn Batuta, a.g.e. C.I M.Ş.çev. s M.Ç. çev.s. 223 M.Şakir Ülkütaşır, Sinop ta Selçukîler Zamınına Ait Tarihî Eserler Türk Tarih Arkeologya ve Etnoğrafya Dergisi, İstanbul 1949 S. V s İbnü l Esir, a.g.e. C.XII s. 346 İbn Bibi, a.g.e. C.I s. 242, , Wilhelm Von Rubruk, Moğolların Büyük Hanına Seyehat ( ) çev. Ergin Ayan İstanbul 2001 s. 28 İbn Batuta, a.g.e. C.I M.Ş. çev. S M.Ç.çev. s. 241 A.Yakuboski, İbn Bibi nin XIII. Asır Başında Anadolu Türkleri nin Sudak, Polovets (Kıpçak ) ve Ruslara Karşı Yaptıkları Seferin Hikayesi A.Ü. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, çev. İsmail Kaynak Ankara 1954 C.XII S. I-II s Turan., Selçuklular ve İslamiyet s Tuncer Baykara, Selçuklu Devri Türk Şehri nin Temel Özellikleri, I. Uluslar arası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler, Konya 2001 C.I s Şehabeddin Tekindağ, Silifke İ.Ü. Tarih Enstitüsü Dergisi, İstanbul 1971 S II s L. Rasonyi., Tarihte Türklük, Ankara 1996 s. 194, Fuat Köprülü., Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, İstanbul 1981 s. 73, Friedrich Karl, Kienıtz, Osmanlılardan Önceki Anadolu Türklerinin Politik ve Kültür Bakımından Dünya Tarihindeki Önemi çev. Mithat San Belleten Ankara 1986 C.L S. VICC s İ. Hakkı Uzunçarşılı., Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1988 s. 247 (T.T.K. yay.), Zeki Velidi Togan., Türk Umumî Tarihine Giriş, İstanbul 1981 s. 203 (Enderun Kitabevi) Köprülü., a.g.e. s Marco Pola., a.g.e. Ö.G.Ç. s. 19 F.D.çev. s. 20 Broquiere, a.g.e, s. 189 Şehabeddin Tekindağ, Karamanlılar ın Gorigos Seferi İ.Ü.E.F.Tarih Dergisi, İstanbul 1954 C VI. S.IX s a.mlf. Alauddin Keykubad ve Halefleri Zamanında Selçuklu-Küçük Ermenistan Hududları İ.Ü.E.F.Tarih Dergisi, İstanbul 1937 C. I s Zeki Velidi Togan, Moğollar Devrinde Anadolu nun İktisadî Vaziyeti T.H.İ.T. Mecmuası, İstanbul 1931 C. I s. 17 Bertold Spuler., İran Moğolları, çev. Cemal Köprülü Ankara 1987 s (T.T.K. yay.)

7 Türkiye Selçuklularında Dış Ticaret 377 pazarı gibi sürelerle adlandırmak mümkündür. 61 Uluslararası fuar niteliğindeki pazarlar yıllık olarak kurulurdu. Kayseri-Pınarbaşı yakınlarında kurulan Yabanlu Pazarı 62 Mardin yakınındaki Koçhisar (Kızıltepe) Pazarı, Kırşehir-Kayseri yolundaki Ziyaret Pazarı, Konya-Afyon arasındaki Yılgun (Ilgın) Bazar Amasya-Tokat arasındaki Azine Pazar Germiyan da, Alemüddin Pazarı Kırşehir, Halep ve Musul da örnekleri görülen Türkmen Pazarları belli başlı milletler arası pazarlardandır. 63 Şehirlerdeki pazarlarda da yerli-yabancı bir çok tacir faaliyet gösteriyordu. Selçuklu Türkiye sinde; Sivas ta 16, Kırşehir de 19 adet çarşı ve Pazar bulunuyordu. 64 Şehir pazarlarının en canlı örnekleri başkent Konya da görülmektedir. Kaynaklarda Konya şehrinde At Pazarı 65, Odun Pazarı, Buğday Pazarı, Eski ve Yeni Çarşı, Attarlar Pazarı gibi pazar adları bilinmektedir. 66 Konya ve Karaman, Selçuklularda yaklaşık bir asır sonrada ticarî canlılığını sürdürüyordu. 67 SELÇUK TÜRKİYE SİNDE ÜRETİLEN VE İHRAÇ EDİLEN MALLAR Selçuk Türkiye sinde, tarım, hayvancılık, maden ve sanayii ürünlerinin büyük mikyasta üretiminin, fazlasının da ihracının yapıldığı görülür. Belli başlı üretimi ve ihracı yapılan mallar şunlardır. At, Katır, Sığır: Ülkenin hemen her yerinde at, katır 68 ve sığır yetiştiriliyordu. Bu konuda çeşitli rakamlar verilebilir; 1258 de Adıyaman ın (Hısn-ı Mansur) bir köyünden öküz, sığır ve merkep çıkabiliyordu. 69 İlhanlı veziri Reşidü d-din in çeşitli çiftliklerinde baş at ve kısrağı vardı yılında, Hülagü Han a vergi olarak verilenler arasında, 500 baş İğdiş at ve 500 baş katır bulunuyordu. 71 Türkiye deki göçebe aşiretlerin yetiştirdiği atlar Türkî adıyla anılır, bir tanesi 1000 altına satılırdı. 72 Konya, Eskişehir, Ankara, Aksaray, Kastamonu, Kütahya, Karaman vb. yerlerde yetiştirilen atlar, Suriye, Irak, İran, Mısır gibi yerlere ihraç ediliyor ve buralarda iğdiş adıyla anılıyordu T. Baykara., Türkiye Selçukluları Döneminde Toplum... s F. Sümer., Yabanlu Pazarı, s Baypars Tarihi s. 87 Salim Koca, Türkiye Selçuklu Sultanlarının İzledikleri Ekonomik Politikalar Türkler Ankara 2002 C. VII s Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul 1998 s (Boğaziçi yay.) a.mlf. Tarihî Akışı İçinde Din ve Medeniyet,, İstanbul 1998 s ((Boğaziçi yay.) a.mlf. Doğu Anadolu...s. 208 Kayaoğlu, Anadolu Selçukluları Devrinde... s S. Koca, Türkiye Selçuklu... s İbn Bibi, a.g.e. C.II s. 205 Eflaki, a.g.e. C. I s. 228,271 Aksarayî, a.g.e s Baypars Tarihi, s. 90 Turan Celaleddin Karatay... s. 81 a.mlf. Şemseddin Altunaba... s. 201,204,206 Baykara, Türkiye Selçukluları Devrinde... s. 44 Kayaoğlu, Selçuklular Döneminde Konya da... s Broquiere, a.g.e.s. 182,183,185, Semavi Eyice, Bertrandon De la Broquiere ve Seyehatnamesi ( ) İ.Ü.E.F.İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, İstanbul 1975 C. VI Cüz: 1-2 s Şihabeddin el-ömeri, Mesalikü l-ebsar, Anadolu Beyliklerine Ait Bölümün Çevirisi, Yaşar Yücel, Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar, Ankara 1991 C.I s.183 Tekindağ, Alauddin Keykubad ve Halefleri... s Gregory Ebu l-ferec,a.g.e, C.II s Togan, Reşideddinin Mektuplarında... s Aksarayî, a.g.e. s Marco Polo, a.g.e. Ö.G.çev. s. 20 F.D. çev.s. 20 Yücel.a.g.e. s Faruk Sümer, Türkler de Atçılık ve Binicilik, I. Bölüm Türk Dünyası Araştırmaları, İstanbul 1983 S.XXIV s a.mlf. Yabanlu Pazarı... s. 8 Koca, Türkiye Selçuklu Sultanlarının... s. 347, Y. Yücel, a.g.e. s O. Turan., Tarihî Akışı İçinde... s. 59

8 378 Yaşar BEDİRHAN Koyun-Keçi: Geniş otlaklara sahip olan Selçuklu Türkiye sinde; Türkmenler, beyaz tüylü ve güzel keçileriyle, geniş-uzun kuyruklu koyunlar yetiştiriyorlardı. 74 Tiftik keçisinin kılları meşhurdu. İran, Irak, Suriye, Bizans ve Trabzon Rum İmparatorluğu na koyun-keçi ve bunların ürünleri ihraç ediliyordu. 75 Özellikle Doğu Anadolu da koyun üretimi çok yaygındı. Bir köyden baş koyun ve keçi çıkabilir, 76 Bir tüccar kafilesi bir defada baş koyun sevk edebilirdi. 77 Bu dönemde bir kişinin 1000 baş koyuna sahip olduğu 78 Vezir Reşidüddin in aralarında Diyarbekir ve Anadolu nun da olduğu yerlerdeki çiftliklerinde 250 bin kadar koyununun olduğu bilinmektedir. 79 Avcı Kuşlar: Doğan ve şahin gibi avcı kuşlar, en iyi şekilde Kastamonu yöresinde yetiştirilir; Suriye, Mısır, Irak, İran ve Orta Asya ya ihraç edilirdi. 80 Balık: Van Gölü nde yetişen ve et-tirrîh denilen balıklar tuzlanarak, Musul, el-cezire, Irak, Suriye ve hatta Horasan ın Belh şehrine dek ihraç edilirdi. 81 Bunun yanında Karadeniz sahillerinde de tuzlanmış balık ticareti 82 ile Balat ta Avrupalı tacirlere balık ve yılan balığı satışı yapılırdı. 83 Şap: Selçuklu Türkiyesi nde, Kütahya, Şebinkarahisar, Ulubat 84 Foça 85 gibi yerlerden şap çıkarılırdı. Avrupalılar bu şapları boya sanayiinde kullanmaktaydılar. 86 Türkiye şapları Marsilya, Ceneviz ve Venedik gibi yerlere ihraç ediliyordu te Konya da bulunan Rubruk un verdiği bilgiye göre Cenovalı ve Venedikli iki tacir, Türkiye şaplarını işletme ve satma işini tekellerine almışlardı. 88 Demir: Ulukışla, Sivas, Elazığ (Palu) gibi yerlerde demir çıkarılıyor, civar ülkelere ve donanma inşası için Mısır a ihraç ediliyordu Broquiere., a.g.e, s.165 Eyice, Bertrandon... s Claude Cahen., Osmanlılardan Önce Anadolu, çev. Erol Üyepazarcı, İstanbul, 2000 s (Tarih Vak. Yurt. Yay.) F. Sümer, Yabanlu Pazarı... s. 9 Ahmet Tabakoğlu., Türk İktisat Tarihi, İstanbul, 2000 s. 104 (Dergah yay.) 76 Gregory Ebu l-ferec, a.g.e.s İbnü l-esir., a.g.e. C.XII s. 424, O. Turan., Doğu Anadolu.. s Eflakî., a.g.e. C. I s Togan., Reşideddini in Mektuplarında... s Uzunçarşılı., Anadolu Beylikleri.. s. 251 Yücel a.g.e. s. 197 O. Turan., Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar, Ankara 1988 s (T.T.K. yay.) 81 F. Sümer, Selçuklular Devrinde Türkiye de Madenler Türkiye İktisatı, Ankara 1990 S. VII s. 73 a.mlf. Yabanlu Pazarı... s. 9 a.mlf. Ahlat Şehri... s. 452, Marco Polo, a.g.e. I.G. çev. S. F.D. s Claude Cahen., XIII: yy. Başında Anadolu da Ticaret Cogito, Selçuklular, İstanbul 2001 S. XXIX s. 132 (Yapı Kredi yay.) 83 Paul Wittek., Menteşe Beyliği Asırda Garbî Küçük Asya Tarihine Ait Tetkik, çev. O. Şaik Gökyay, Ankara 1944 s. 122 (T.T.K. yay.) Fahrettin Tızlak, Osmanlılardan Önce Türkler de Madencilik Türkler, Ankara 2002 C.VII. s. 411, O.Turan, Doğu Anadolu...s Abdulhalik Bakır, Orta çağ İslam Dünyasında Madenler ve Maden Sanayii, Belleten, Ankara 1998 C. LXI S. CCXXXII s Şerif Baştav, Bizans İmparatorluğu Tarihi, ( ) Ankara, 1989 s Heaoton, a.g.e. s. 140,144 Tızlak, a.g.mak, s Cl. Cahen, Osmanlılardan Önce.. s , Tabakoğlu, a.g.e. s Rubruk, a.g.e. s. 140 Heyd, a.g.e., s ,353, O. Turan, Selçuklu Tarihi... s Bakır, Maden Sanayii... s. 533 Akdağ, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluş... s. 501 Ebu l-ferec-ibnü l- İbri, Tarih-i Muhtasarü d-düvel, çev. Şerafeddin Yaltkaya, İstanbul 1940 s. 48 Tekindağ, Alaüddin Keykubad...s. 31 Sümer Madenler.. s. 74 Tabakoğlu, a.g.e.s. 106 Tızlak, a.g.m. s. 411

9 Türkiye Selçuklularında Dış Ticaret 379 Bakır: Selçuk Türkiye sinde; Diyarbakır da 90 Kastamonu da, Erzincan da 91 ve Gülek Boğazı nda (Şekerpınar mevkii) 92 Bakır çıkarılıyordu. Diyarbakır da çıkarılan bakırdan mutfak eşyası üretilir ve Musul, Şam gibi yerlere ihraç edilirdi. 93 Erzincan bakırından da şamdanlar yapılırdı. 94 Gümüş: Bayburt ta 95 Kütahya da, Ulukışla da (Lü lüe) 96 Amasya da gümüş madenleri bulunmaktaydı. 97 İbn Batuta Amasya dan sonra gittiği Gümüş şehrinde gümüş madeni olduğu, buraya Irak ve Şamdan tacirler geldiğini yazar. 98 Marco Polo nun sözünü ettiği Bayburt gümüşüyle II. Kılıçarslan ın ( ) oğlu Mugis el-din Tuğrul 608 (1211) tarihli sikke basmıştır. 99 Civa: Doğu Anadolu da bulunmaktaydı. 100 Zırnık: Van Gölü nün güneyinde Zırnık yatakları vardı. Bu kuyumculukta ve tezyin işlerinde kullanılır. Bir çok yere ihraç edilirdi. 101 Boraks: Van Gölü çevresinde çıkarılan Boraks, ekmekleri parlatmak için fırıncılar tarafından kullanılır, Irak ve el-cezire gibi yerlere ihraç edilirdi. 102 Antimon (Antimuan): Doğu Anadolu da çıkarılır. Kurşun ve kalayla karıştırılarak alaşımlar ede edilirdi. 103 Lacivert Taşı: Aksaray, Sivas ve Konya yakınlarında bulunmaktaydı. 104 Bileyi Taşı: Berberlerin ustura biledikleri bu taş Afyonkarahisar da bulunurdu Çivit: Selçuklu Türkiye sinde üretimi yapılan boya maddelerinin biri de çivitti. 106 Maden(?): Amasya Madeni 107 ve Niğde yakınlarında Maden Yöresi 108 tabirlerinin hangi madeni ifade ettikleri araştırılmalıdır. 90 İbnü l-esir, a.g.e. çev. Abdülkerim Özaydın İstanbul 1987 C.X s. 478 Sümer, Yabanlu... s Sümer, Madenler... s. 74 Cahen, Osmanlılardan Önce... s. 117 Tızlak a.g.m. s Broquiere, a.g.e., s Bakır, Maden Sanayi s İbn Batuta, a.g.e., M.Ş. çev. S. 328 M.Ç. çev.s Marco Polo, a.g.e. Ö.G. çev.s. 21 F.D. çev.s.21 Abdulkadir Yuvalı, İlhanlıların Doğu Anadolu Politikası ve Doğu Anadolu Şehirlerinin Vergi Potansiyeli XI.T.T.K. Kongresi Bildirileri, Ankara 1994 C.II s Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri... s Şehabeddin Tekindağ, Lü lüe İ.A. Eskişehir 1997 C.VII s Sümer, Madenler... s. 74 a.mlf. Yabanlu Pazarı... s. 6 Yücel, a.g.e. s İbn Batuta, a.g.e. s. 328, Tızlak, a.g.m. s İbrahim Artuk, Erzurum Meliki Mugis el-din Tuğrul ve Oğlu Cihanşah Adına Basılan Sikkeler IX T.T.K. Kongresi Bildirileri, Ankara 1988 C.II s Bakır, Maden Sanayi... s Turan, Doğu Anadolu...s. 118 Sümer, Madenler... s. 73 a.mlf. Ahlat Şehri... s. 452 a.mlf. Yabanlu Pazarı... s.7, Bakır, Maden Sanayi... s. 548 Tızlak, a.g.m..s Sümer, Madenler... s. 73 a.mlf. Ahlat Şehri... s. 452 a.mlf. Yabanlu... s. 7, Bakır Maden Sanayi..." s Bakır, Maden Sanayi... s. 552 Komisyon, Meydan Larousse, Büyük Lügat ve Ansiklopedi İstanbul 1992 C.II s Cahen, Osmanlılardan Önce... s. 116 Sümer Yabanlu... s. 6 a.mlf. Madenler... s Broquiere, a.g.e. s. 195 Eyice, Bertrandon... s Cahen,...Anadolu da Ticaret, s. 132 Kayaoğlu, Anadolu Selçukluları... s Eflakî, a.g.e. C.II s Aksarayî, a.g.e. s. 79

10 380 Yaşar BEDİRHAN Neft: Marco Polo, Gürcistan sınırındaki bir yağ kuyusundan, bu yağın iyi yandığından ve hayvanların yaralarına sürüldüğünden söz eder. 109 Bununla birlikte kuşatmalarda mancınıkla atılarak yangın çıkaran Neft ve Katran, Erzurum ile Antalya nın kuzeyinden sağlanırdı. 110 Tuz: Selçuklu Türkiye sinde sekiz tuzlanın olduğu, bunlardan birinin Sivas ta bulunduğu anlaşılmaktadır. 111 Bununla birlikte İzmir Körfezi nde 112 ve Aras vadisinde tuzlalar bulunmakta, yemeklik tuz buralardan da sağlanmaktaydı. 113 Çini: İbn Batuta, Birgi Sultanı nın sarayında çini tabaklar görmüştür. Çini özellikle mimari süslemelerde kullanılmak için bol miktarda üretilirdi. 114 Meyve: Konya ve Antalya da yetişen Kamereddin nam kaysı kurutularak Mısır, Şam a ve Irak a ihraç edilirdi. 115 Mardin de üzüm, kaysı, kavun, incir; Erzincan da armut ve kayısı; Bitlis te sirke 116 Akdeniz kıyılarında limon, portakal, muz ve hurma üretimi yapılırdı. 117 Bunların Avrupa ülkelerine de ihracı da muhtemeldir. 118 Karadeniz kıyılarında da fındık yetişmekte idi. Çünkü Clavijo, Eylül 1405 te fındık yüklü bir gemiyle Trabzon dan İstanbul a gitmişti. 119 Tahıl: Özellikle buğday; Suriye, Kıbrıs ve Rodos a 120 Bunun yanında Kütahya pirinci, susam ve nohut Antalya ve Alaiye yoluyla ihraç edilirdi. 121 Kitre-Zamk-Reçine: Bunlar Antalya, Isparta ve Kütahya gibi yörelerden temin edilerek; Mısır ve Avrupa pazarlarına Antalya Limanı vasıtasıyla ihraç ediliyordu. 122 Deri: Selçuklu Türkiye sinde üretilen deriler Kıbrıs, Suriye ve Mısır a ihraç edilirdi. Diyarbakır ve Kastamonu da dericilik yaygındı. 123 Kereste - Palamut: Antalya, Alaiye ve Fethiye den; İskenderiye, Dimyat, Mısır, Avrupa ve İstanbul a kereste; Balat tan da palamut ihraç edilirdi Marco Polo, a.g.e. Ö.G. çev s. 21 F.D. çev. S Turan, Selçuklular Tarihi... s. 366 Bakır,...Maden Sanayi s Turan, a.g.e. s. 363 Cahen, Osmanlılardan Önce.. s. 116 Sümer,...Madenler s. 75 a.mlf. Yabanlu... s. 7, Kayaoğlu, Anadolu Selçukluları... s Togan, Reşideddinin Mektuplarında... s Ruy Gonzales de Clavijo, Anadolu, Orta Asya ve Timur, çev. Ö. Rıza Doğrul İstanbul 1993 s. 88, Enver Konukçu Clavijo nun Doğu Anadolu (Erzincan Doğu Bayezid) Yolculuğu ( ) XI. T.T.K. Kongresi Bildiriler, Ankara 1994 C. II s İbn Batuta, a.g.e. M.Ş. çev. S. 333 M.Ç. çev.s. 204 Cahen, Osmanılardan Önce...s. 119 R. Anhegger, Çini İ.A. Eskişehir 1997 C. III s. 430 Şerare Yetkin, Çini D.İ.A. İstanbul 1993 C. VIII. s İbn Batuta, a.g.e. M.Ş. çev.s. 312, 322 M.Ç. çev.s. 194, 200 V. Gordlevski, Anadolu Selçuklu Devleti, çev. Azer Yaran Ankara 1988 s Sümer, Yabanlu... s Togan, Reşideddinin... s Cahen, Osmanlılardan...s M. Akdağ., Türkiye nin İktisadî..s.29 a.mlf., Osmanlı İmparatorluğu nun...s Clavij, a.g.e. s Heyd, a.g.e.s. 608 Sümer, Yabanlu... s Heyd, a.g.e. s. 605 Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 247, Heyd, a.g.e.s. 612 Uzunçarşılı, a.g.e. s. 253 Sümer, a.g.m. s Heyd, a.g.e. s. 334 Sümer, a.g.m. s. 7 Zeki Tekin, Deri D.İ.A. İstanbul 1994 C. IX s. 177 Abdulhalik Bakır, Orta Çağ İslam Dünyasında Deri, Tahta ve Kağıt Sanayi Belleten Ankara 2001 C. LXV S , İbn Batuta, a.g.e, M.Ş. çev. s.311 M.Ç.çev. s.193 Gordlevski, a.g.e, s.222 Heyd,a.g.e, s Wittek,a.g.e, s.2 Cahen,...Anadoluda Ticaret s.132 Uzunçarşılı, a.g.e, s.253

11 Türkiye Selçuklularında Dış Ticaret 381 Halı: Aksaray ve Antalya da; koyun yününden dokunan meşhur halıların benzeri başka hiçbir yerde yoktur. Türkmen Halıları da denilen bu sanat eserleri; Şam, Mısır, Irak, Hindistan, Çin vd. Türk Ülkeleri yle, 125 Londra ve Paris e dek ihraç edilmekteydi. 126 Kumaş-Tiftik-(Yün)-Pamuk: Selçuklu Türkiye sinde üretilen yün, tiftik ve pamuktan; Denizli, Alaşehir, Antalya, Aksaray, Karaman, Erzincan, Ankara, Sivas, Kastamonu, Konya, Kayseri, Mardin, Diyarbakır, Malatya, Muş vd. yerlerde kumaşlar dokunurdu. 127 Kaynaklarda bir çok çeşidi sayılan kumaşlar ve kumaş mamulü ürünler Avrupa(Venedik, Londra, Paris) İran, Şam, İstanbul gibi yerlere ihraç olunurdu. 128 Devrin müellifleri, hediye, tazminat vb. konularda verilenlerle ilgili listelerde kumaşlara dair rakamlarda vermişlerdir. 129 Köle (Savaş ve Akın Ganimetleri): Gerek yapılan savaş ve akınlarda ele geçirilen eserler, gerekse transit olarak gelen (Rus, Kıpçak, Çerkes) köleler; Mısır, Suriye, Irak, İran gibi yerlere satılırdı. Bunun yanı sıra ticarî önemi haizdi. 130 Buraya kadar Selçuk Türkiye sinde üretimi ve ihracı yapılan belli başlı ticarî emtia kısaca sıralandı. Kaynaklarda ayrıntılar halinde bulunan bilgiler kullanılacak olsa, belki de yüzlerce ham ve mamul maddenin ihracının yapıldığı görülecektir. SELÇUK TÜRKİYE SİNE İTHAL EDİLEN MALLAR Elbise, kürk (keten, atlas, ipekli, kemha) kumaşlar Şam, Bağdat, Tebriz, Nişabur, Yemen, Hindistan, Çin, İstanbul, İskenderiye, Rusya, Kıpçak ülkeleri, Bartas şehri, Kıbrıs ve Avrupa dan ithal edilirdi. 131 Şeker, Mısır dan 132 Mısır dan baharat, tıbbî nebatat, Hindistan dan 133 ; parfümeri, koku; Hoten ve Çin den 134 mehter takımının çalgıları; Bizans ve Hindistan dan 135 Askerî araç gereç (yay, kılıç, kalkan, tolga, miğfer, zırh vd.) Şam, Taşkent (Çaç) Gilan, Hint, İtalya dan 136 ; 125 İbn Batuta,a.g.e, s.m.ş.çev. s.313,324 M.Ç.çev. s.195,202 Sarre,a.g.e, s.113 Wittek,a.g.e,s.2 Turan, Selçuklular Tarihi..., s.364 Faruk Sümer, Anadoludaki Türk Halıcılık Tarihine Dair En Eski Bilgiler Türk Dünyası Araştırmaları, Ankara 1984 S.XXXII s Abdulhalik Bakır, Ortaçağ İslam Dünyasında Dokuma Sanayi Belleten, Ankara 2001 C.LXIV S.241 s Koca, Türkiye Selçuklu Sultanlarının... s.347, Nebi Bozkurt, Halı D.İ.A. İstanbul 1997 C.XV s Marco Polo, a.g.e. Ö.G. çev. s. 20,24 İbn Batuta, a.g.e. M.Ş. çev. s. 318,328 M.Ç. çev. s. 194,204 Aksarayî, a.g.e. s O. Turan, Selçuklular Tarihi... s. 364 Uzunçarşılı, a.g.e.s ,253 Sümer, Yabanlu... s. 8 Bakır...Dokuma Sanayi, s Cahen,...Anadolu da Ticaret, s. 140 Koca, Türkiye Selçuklu... s İbn Bibi, a.g.e C.I s. 52,139,140,176 Aksarayî, a.g.e. s. 46 Togan, Reşideddinin... s. 42 Yuvalı, İlhanlıların... s. 583, 584,597, İbn Batuta, a.g.e. M.Ş. çev.s. 332 M.Ç. çev. s. 207 Wittek, a.g.e. s. 4 Runciman, a.g.e. C.II s. 222 Cahen,...Anadolu da Ticaret, s. 132,135 Turan, Şemseddin Altunaba... Sümer, Yabanlu... s. 9, Aydın Çelik, Fatımîler Döneminde Mısır ın Ticarî Münasebetleri, Türk Dünyası Araştırmaları, İstanbul 2001 S. CXXXV s İbn Bibi, a.g.e. C. I s. 52,139,178,179,334,342 Eflakî, a.g.e. C.I s. 332,333 C II s. 98, 114,149 İbn Batuta, a.g.e. M.Ş.çev. s. 336 M.Ç. çev. s.209 Faruk Sümer, Selçuklular Devrinde Ticaret, Türk Dünyası Araştırmaları, İstanbul 1993 S. LXXXIII s. 13 a.mlf. Yabanlu... s M. Altay Köymen, Türkiye Selçukluları Devletinin Ekonomik Politikası, Belleten Ankara 1986 C. L S. CIIC s Gregory Ebu l-ferec, a.g.e. C. I. s. 350 Heyd, a.g.e. s. 610 Turan, Doğu Anadolu... s İbn Bibi, a.g.e. C.I s. 179 Turan, Resmî Vesikalar...s. 54 Sümer, Selçuklular Devrinde...s. 13 a.mlf. Yabanlu... s İbn Bibi, a.g.e. s İbn Bibi, a.g.e. s İbn Bibi, a.g.e.s. 233 Turan, Tarihî Akışı...s. 61

12 382 Yaşar BEDİRHAN gümüş eşya, şarap, sabun, kalay, kurşun Avrupa dan 137 bunların dışında kağıt, züccaciye, cam, mücevherat vd. emtia da ithal edilirdi. 138 SELÇUKLU TÜRKİYE SİNİN TİCARİ MÜNASEBETLERDE BULUNDUĞU MİLLETLER, DEVLETLER (ÜLKELER) VE TACİRLER Türkiye Selçuklu Devleti, siyasi ve İktisadî vaziyetinin iyi olduğu dönemde uzakdoğudan Atlas Okyanusu kıyılarına kadar uzanan coğrafyadaki milletler ve devletlerle ticarî münasebetler içindeydi. Türkiye Selçukluların en yoğun ticarî münasebet kurdukları devletlerden biri, Venedik Cumhuriyeti ydi. Sahip olduğu deniz filosuyla Akdeniz in doğusu ile batısı arasında ticarî ulaşımı sağlıyordu. 139 Özellikle Haçlı Seferlerinden sonra Akdeniz çevresi ticareti canlanmıştır. Bu dönemde Venediklileri de Türkiye Selçuklu Devleti ticarî antlaşmalar yapmıştır. 140 Venedikliler Akdeniz kıyısında Antalya, Karadeniz kıyısında da Trabzon ve Sinop ta yoğun ticarî faaliyet içindeydiler. Bunun yanında Türkiye içinde de faaldiler. Rubruk un 1255 te Konya da gördüğü şap tacirlerinden biri Venedikli Bonifatius de Molendino idi. 141 Diğer önemli bir İtalyan devleti de Ceneviz dir. I. Haçlı Seferi sırasında Antakya ya yerleşen Cenevizliler, ticaret ve deniz taşımacılığına başladılar. 142 Cenevizlilerin; Amasya, Sinop, samsun, Trabzon, Sivas, Fatsa, Forya ve Suğdak gibi merkezlerde koloni ve konsoloslukları bulunurdu. Yine Rubruk un Konya da gördüğü bir tacir de Cenovalı Nicolaus de Santosino idi. 143 Bu iki devletin yanında; Provencalılar Silifke sahillerinde 144 Pizalı, Fransız, Floransalı, Napoli, Anjulu tacirler de Türkiye de ticarî faaliyet içinde idiler. 145 Bizans ve İznik Rum Devleti ile Trabzon Rum Devleti de komşu konumunda olmalarından dolayı ticaret yapılan devletlerdendir. 146 Yukarıda sözü edilen koloniler yanı sıra Antalya, Sivas, Konya gibi büyük merkezlerde; Yahudi, Hıristiyan, Rum mahalleleri oluşmuştur. 147 Türk tacirler de Kıbrıs, Kırım ve Suriye gibi yerlere yerleşerek ticarî faaliyetlerde bulunmuşlardır. 148 Kıbrıs Krallığı da Selçuk Türkiye si ile yoğun ticarî münasebetler içindeydi. Kıbrıs Kralı Hugues ( ) ile I. İzzeddin Keykavus ( ) arasında beş tane resmî mektup teati olunmuştur. Bunlar arasında ticarî antlaşmalar da vardır. 149 Kuzey ülkeleri ve tacirleri de Türkiye ile ticarî münasebetler içinde bulunanlardandır. Kırım, Kıpçak, Rus ve Kafkas tacirleri Türkiye ye gelirler, Türk tacirleri de buralara 137 S. Heyd, a.g.e. s. 605 Wittek, a.g.e. s F. Sümer, Selçukulular Devrinde... s. 13 a.mlf. Yabanlu... s Hamit Sadi Selen, Ticaret Tarihi, İstanbul 1960 s. 57 (İnkılap Kit. ), Henry Prenne, Orta Çağ Kentleri, çev. Şadan Karadeniz İstanbul 2000 s (İletişim yay. ) 140 Prenne, a.g.e. s. 72 Turan, Resmi Vesikalar...,s. 110 Heyd, a.g.e. s. 333, Rubruk, a.g.e. s. 140 Marco Polo, a.g.e. F.D. çev. s. 20 Heyd, a.g.e. s. 332,333,353 Cahen, Osmanlılardan...s Heaton, a.g.e. s. 141 Aldo Gallotta, Ceneviz D. İ. A. İstanbul 1993 C. VII s. 363 Baştav, a.g.e. s Rubruk, a.g.e. s. 140 Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri...s. 254 Galotta, a.g.mad. s. 363 Selen, a.g.e. s. 58 Turan, Tarihî Akışı... s Heyd, a.g.e. s Heyd, a.g.e. s. 334 Turan, Selçuklular ve İslamiyet... s. 137 Uzunçarşılı, a.g.e. s. 251,255 Cahen,a.g.e. s Akdağ, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluş... s karşılaştırınız Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluş ve İnkişafı Devrinde Türkiye nin İktisadî Vaziyeti Üzerine Bir Tetkik Münasebetiyle Belleten, Ankara 1951 C. XV. S: LX s İbn Batuta, a.g.e. M.Ş.çev. s Turan, a.g.e. s. 137 Yuvalı, a.g.m..s Turan, Orta Çağlarda Türkiye-Kıbrıs Münasebetleri Selçuklular ve İslamiyet, s Turan, Resmî Veskalar s. 113, a.mlf. Selçuklular ve İslamiyet s Salim Koca, Sultan I. İzzeddin Keykavus ( ) Ankara 1997 s (T.T.K. yay.)

13 Türkiye Selçuklularında Dış Ticaret 383 giderlerdi. 150 Suriye, Mısır, Irak, Horasan, Hindistan, Türkistan, İran, Arabistan gibi yerlerle de ticarî münasebetler kurulmuştur. 151 Örneğin; Şemseddin Ömer Kazvinî, adında bir tacir Erzuruma gelip yerleşir, büyük servet sahibi olur. Mücevher, kumaş vd. eşya ile Moğol Hanına gider Kazvinî gibi Türkiye ticarî hayatında 19 Müslüman ve iki Avrupalı tacirin adı bilinmektedir. 152 TRANSİT TİCARET Daha önce belirtildiği gibi Selçuk Türkiye sinde kuzey-güney ve doğu-batı istikametlerinde işleyen ticaret yolları vardır. Yine ticarî münasebetlerde bulunulan milletlerde anlatıldığı gibi pek çok tacir ve ticaret kervanı Türkiye üzerinden başka memleketlere giderlerdi. Bu durum Türkiye yi transit ticaretin merkezi haline getirmiştir. 153 XII. yüzyılda Tebriz den İstanbul a Konya üzerinden ulaşan ticari yolun olması, Sivas, Antalya, Samsun, Sinop, Konya gibi merkezlerde batılı tacirler yanında, Horasan, Irak, Suriye, el-cezire, Kıpçak, Rus, Bulgar, Hazar tacirlerine de rastlanması bunun açık bir delilidir. 154 İbnü l-esir, transit ticaretin savaş dolayısıyla sekteye uğramasının doğurduğu olumsuz durumu iyi bir şekilde anlatmıştır. 155 Transit ticareti geliştirmek için alınan tedbirler sayesinde de Türkiye bu ticaretten iyi bir gelir sağlamaktaydı. SELÇUK TÜRKİYE SİNDE TİCARİ CANLILIĞIN ZAYIFLAMASI Selçuk Türkiye sinde ticaretin sekteye uğramasında devletin içine düştüğü siyasî buhranın rolü büyüktür. Daha II. Gıyaseddin Keyhüsrev ( ) den itibaren, hanedan mensuplarının taht kavgaları, ümeranın nüfuz mücadeleleri ve entrikaları Kösedağ mağlubiyeti sonunda İlhanlıların Türkiye yi istila etmeleri 157 (Her ne kadar Moğol hakimiyeti İran ve Anadolu nun iktisaden yükselmesine, zenginleşmesine sebep olmuştur ) 158 dense de tabi devletlerin başkaldırmaları, dahili ve harici savaşlar, siyasî düzenle birlikte iktisadî ve ticarî refahı da tehlikeye sokmuştur. Buna şu misalleri verebiliriz; İlhanlılar, Türkiye ye valiler veya vezirler atıyorlar bunlar da ağır vergilerle halkı soyuyorlardı. 159 Ülke sathında asayişin bozulmasına rağmen yine de ticaret kafileleri gelip-gidiyordu. Ancak bu kez de bu kervanlar yağmalanıyordu. Öyle ki 1276 yılında Kilikya dan Türkiye ye gelen Hıristiyanlara ait bir kervan Türkmenler tarafından yağmalanmış, bir tacirden 120 bin Sur dinarı çıkmıştır. 160 Yine Anadolu dan 1252 de Bağdat a giden bir kervana da Moğollar el koymuştur. 161 Yine Turhal yolunda haydutlar, Kemaleddin Tiflisî yi kovalamışlar, O 150 İbn Bibi, a.g.e. C.I s. 316,317,319 Yakubovski, a.g.m.. s. 220 Cahen, Osmanlılardan... s. 121, İbn Bibi, a.g.e. s. 115,116,179,233 Sarre, a.g.e. s. 100 Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri... s. 255 Yücel, a.g.e. s. 183 Çelik, a.g.m.. s İbn Bibi, a.g.e. C. I. s. 450 Turan, Doğu Anadolu... s. 31 Erdoğan Merçil, Anadolu Selçukluları nda Serbest Meslekler Cogito, Selçuklular İstanbul 2001 S. XXIX s Osman Turan, Selçuklular ve Beylikler Döneminde Anadolu İslam Tarihi, Kültür ve Medeniyeti çev. Kazım Turhan İstanbul 1988 C. I s. 255 Köymen, Selçukluların Kendilerine Mahsus... s. 67 Tabakoğlu, a.g.e. s Heyd, a.g.e. s. 328 Yakubovski, a.g.m.. s Gordlevski, a.g.e. s. 219,220 Turan, Resmî Vesikalar...s İbnü l Esir, a.g.e. C. XII s. 201 W. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, Haz. Hakkı Dursun Yıldız Ankara 1990 s (T.T.K. yay.) Bedirhan, Selçuklular ve Kafkasya s İbn Bibi, a.g.e. C. II s İbrahim Artuk, Anadolu Selçuk Hükümdarı II. Gıyaseddin Keyhüsrev Adına Kesilmiş Olan Değerli Bir Dinar Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi, İstanbul 1949 S: V s Turan, Tarihî Akışı... s Yuvalı, a.g.m.. s Kaymaz, a.g.e. s A. Zeki Velidi Togan, Moğollar Devrinde Anadolu nun İktisadî Vaziyeti T. H. İ. T. M. İstanbul 1931 C. I s İbn Bibi, a.g.e. C. I s. 214 Aksarayî, a.g.e. s. 118,120,174,175,178,179,180,181 Yuvalı, a.g.m.. s. 582, Gregory Ebu l-ferec, a.g.e. C.II s Turan, Orta Çağda Türkiye-Kıbrıs... s Turan, Doğu Anadolu...s.208

14 384 Yaşar BEDİRHAN ellerinden kaçınca bir tacir kervanını yağmalamışlardır. 162 Anlatılan sebepler sonucu...ülkenin tüccarı ve köylüleri sıkıntının en uç noktasına vardılar, iş cana ve bıçak kemiğe dayandı. 163 TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ NİN DIŞ TİCARET POLİTİKALARI 13.yy. Selçuklu Türkiye sinin sahip olduğu zenginlik hakkında Hıristiyan kaynakları hayranlık ve kıskançlıkla bir masal aleminden bahseder gibidir. Bu zenginliğe ulaşmada Selçuklu Devleti Sultanları ve idarecilerinin uyguladıkları bilinçli politikaların en önemli etken olduğu malumdur. 164 Kağan oturup aç, fakir milleti hep toplatmak, fakir milleti zengin, az milleti çok, çıplak milleti elbiseli, aç milleti tok kılmak 165 Kısacası...toprağında yaşayan insanları hiçbir fark gözetmeksizin refah içinde yaşatmak 166 genel politikası uyarınca Selçuklu Sultanları ticarî kalkınmayı sağlamak içinde bir takım politikalar izlemiş, bunda da büyük başarılara ulaşmışlardır. İşte bu bölümde izlenen ticarî politikalar anlatılacaktır. İSKAN VE ÜRETİM POLİTİKASI Türkiye Selçuklu Sultanları, I. Süleymanşah tan (öl.1086) itibaren mîrî toprak rejimi ni uygulamaya koymuşlar, 167 fethettikleri topraklara Türk, Rum hatta Kıpçak halklarını yerleştirmişler, onlara tohum, hayvan ziraî alet vermişler ve belli bir süre vergiden muaf tutmuşlar, onların ziraî üretime katkıda bulunmalarını sağlamışlardır. 168 II. Kılıçarslan, 1155 te Aksaray ı inşa etmiş, buraya tacir, çiftçi vb. insanları iskan etmiştir. 169 I. Gıyaseddin Keyhüsrev, 1196 da Menderes çevresindeki Rumları Akşehir ve çevresine yerleştirerek yukarıda belirtilen kolaylıkları sağlamıştır. 170 I. İzzeddin Keykavus ( ) Sinop u fethedince (1214) Her yerden yetenekli, güçlü, itibarlı zengin (Hace) tacirleri, adamları ve malları ile birlikte buraya yerleştirdi. 171 Diğer bir örnekte I. Alaeddin Keykubad ın ( ) Kırımdaki Kıpçak ahalisini Sinop a yerleştirmesi, Alaiye yi de imar ve iskân etmesidir. 172 Selçuklu sultanları sanayi üretimini artırmak için ise Ahi teşkilatına büyük destek vermişler, Türkiye deki büyük şehirlerde sanayi tesisleri ve çarşılar kurmuşlardır. (Kayseri de olduğu gibi) 173 bu dönemde sadece Konya da 31 çeşit sanat kolu vardı. Ahi Evren (öl. 1261) tarih boyunca 32 çeşit esnaf ve sanatkârın piri olarak bilinmiştir Aksarayî, a.g.e, s , O. Turan, Selçuklular Zamanında...s İbn Bibi, a.g.e, C.II s Kaymaz,a.g.e, s Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, İstanbul 2001 s.7,15,19,43 vd. (Boğaziçi yay.27.baskı) 166 Köymen, Selçukluların Kendilerine Mahsus...s.66 Güçlüay,a.g.m..s Turan, Sülemanşah I s.218 a.mlf. Türkiye Selçukluları nda Toprak Hukuku Bellten, Ankara 1947 C. XII, S. IIIVL s a.mlf. Selçuk Türkiyesi nde Faizle Para İkrazına Dair Hukukî Bir Vesika Belleten Ankara 1952 C. XVI S. LXII s, Cahen, Osmanlılardan Önce... s. 113 Köymen, Türkiye Selçukluları... s.616 Sümer, Selçuklular Devrinde... s Anonim Selçukname, s.25 Turan,Selçuklular Zamanında...s a.mlf. Kılıç-Arslan II s Turan,Selçuklu Zamanında...s.240 a.mlf Keyhüsrev I s. 614 Baykara, I Gıyaseddin... s İbn Bibi, a.g.e. C. I s Ülkütaşır, a.g.m..s Turan, Selçuklular Tarihi...s. 298 a.mlf. Keykavus I İ.A. Eskişehir 1997 C. VI s. 635 a.mlf. Resmî Vesikalar... s Köymen, a.g.m.. s. 616 Turan, Selçuklular Zamanında...s a.mlf. Keykubat I İ.A. Eskişehir 1997 C. VI s Mikail Bayram, Ahi Teşkilatının Kuruluşu, Konya 1991 s ,152 a.mlf. Fatma Bacı ve Baciyan-ı Rum, Konya 1999 s. 38,41 Bedirhan, Kafkasya ve Büyük Selçuklu... s Baykara, Türkiye Selçukluları Devrinde... s. 46 Bayram, Ahi Teşkilatı nın...s. 38

15 Türkiye Selçuklularında Dış Ticaret 385 TİCARÎ ALTYAPI VE İMAR POLİTİKASI Türkiye Selçuklu sultanları ticareti geliştirmek için ticaret erbabının işini kolaylaştırmak, onları ulaşım, barınma vd. ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla bir takım ticarî ve sosyal tesisler, yollar, köprüler inşa etmişlerdir. Burada kervansaraylar, köprüler ve deniz ulaşımında etkili olan tersaneler üzerinde durulacaktır. KERVANSARAYLAR Kervansarayların, ilk örneklerini ribatlar olduğu bilinmektedir. Ribatlar, uçlarda görev yapan askerlerin barındıkları yapılar olarak ortaya çıkmıştır. Daha sonraları buralar dinî ve ilmî merkezler haline gelmiştir. 175 Tirmiz de bulunan VIII. yüzyıldan kalan harabe bilinen en eski, Merv deki 1080 yılında yapılan Ribat Melik tarihi bilinen ilk ribattır. 176 Yalnız Maveraü n Nehir de civarında ribat bulunuyordu. Nizamü l Mülk, ribat yapımını diğer vazifeler yanında sultanın önde gelen vazifesi addediyordu. 177 Daha önce anlatıldığı gibi Türkiye Selçukluları siyasî istikrarı II. Kılıçarslan ın ( ) son yıllarında sağladılar. Bu dönemde Anadolu yollarında tüccar kafileleri gidip-gelmeye başlamıştır. Anadolu daki ilk kervansaray inşasına da bu yıllarda başlanmıştır. Öyleyse, Anadolu da kervansaray inşası ticarî gereksinimler nedeniyle ve ticarî amaçlarla yapılmıştır. II. Kılıçarslan yıllarında Aksaray şehrini kurarak burada bir kervansaray yaptırmış, pazarlar kurmuş, Azerbaycan dan alimler ve tacirleri buraya iskan etmiştir. 178 Bu halde bu kervansaray Türkiye Selçukluları döneminde yapılan ilk kervansaraydır. İkincisi de de Konya-Akşehir arasında Şemseddin Altunaba tarafından yaptırılan Altunaba Kervansarayı 179 (Argıthanı) dır. 180 Selçuklular devrine ait son kervansaray ise 1278 de yapılan, Konya-Afyon yolundaki Çay Han dır. 181 Selçuklu Türkiye sindeki kervansarayların diğer bir adı da Han dır. kaç tane olduğu hakkında muhtelif sayılar verilmektedir. Oktay Aslanapa, Türk Sanatı adlı kitabında 94 adet, dipnotta gösterilen makalesinde 96 adet 183 derken, diğer bazı araştırmacılar da ve hatta 179 adet 185 kervansaray tespit etmişlerdir. Bu dönemde sadece 175 G. Marçais, Ribat İ.A. Eskişehir 1997 C. VII s. 734 M. Fuad Köprülü, Ribat Vakıflar Dergisi, Ankara 1942 S. II s Oktay Aslanapa, Ribat İ. A. Eskişehir 1997 C. IX s. 737 a.mlf. Ortaçağda Türklerin İleri Bir Sosyal Yardım müessesesi: Kervansaraylar Türk Kültürü Ankara 1963 C. I S. V s. 26 Mustafa Cezar, Türk Tarihinde Kervansaray VIII. T.T.K. Kongresi Bildirileri Ankara 1981 C. II s Köprülü a.g.m.. s. 274 Osman Turan Selçuk Kervansarayları Belleten Ankara 1946 C. X S. XXXIX s Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III (Anonim Selçukname) trc. Feridun Nafiz Uzluk Ankara 1952 s. 25 Turan, Selçuklular Zamanında... s a.mlf. Kılıçarslan II. İ.A. Eskişehir 1997 C. VI s Turan, Selçuklular Zamanında... s. 233 a.mlf. Selçuk Devri Vakfiyeleri I, Şemseddin Altun-Aba Vakfiyesi ve Hayatı Belleten Ankara 1947 C. XI. S. XXXXII s Semavi Eyice, Argıt Hanı D. İ. A. İstanbul 1991 C. III s Oktay Aslanapa, Türk Sanatı, İstanbul 1984 s. 171 a.mlf. Ortaçağda Türklerin...s Aslanapa, a.g.e. s Aslanapa, a.g.m.. s M. Kemal Özergin, Anadolu da Selçuklu Kervansarayları İ. Ü. Tarih Dergisi İstanbul 1965 C. XV. S. XX s ( Özergin in Makelesindeki Ek II ve Ek III tekilerde eklenirse bu sayı 172 ye ulaşıyor.) Cengiz Bektaş, Selçuklu Kervansarayları, Korunmaları ve Kullanılmaları Üzerine Bir öneri, İstanbul 1999 s. 27 (Yem yay.). 185 Zafer Bayburtluoğlu- Emre Madran, Anadoluda 1308 M. Yılına Kadar Gerçekleştirilmiş Türk-İslam Yapıları Üzerine Sayısal Sınamalar, VIII: T.T.K. Kongresi Bildirileri Anmara 1981 C. II s. 945

16 386 Yaşar BEDİRHAN Kayseri-Sivas arasında 24, 186 Konya çevresinde 23, 187 Konya-Hatunsaray-Seydişehir yolunda 10 adet 188 kervansaray (Han) olduğu göz önüne alınırsa yukarıda verilen rakamlar düşük bile kalır. Türkiye Selçuklu devri kervansaraylarının (Hanların) başlıcası şunlardır. Abacılar Hanı, Ağaç Han, Ağrız Hanı, 189 Ağlasun Hanı, Akbaş Hanı, Ak Han 1-2, Alara Hanı, 190 Alaîye (Alay Han) Hanı, 191 Ağzıkara Hanı, 192 Alayasyazı Hanı, 193 Altunaba Hanı 1-2 (Argıthan), 194 Atabeg Hanı, Bardakçı Hanı, Böget Hanı, Bor Han, Burma Han, 195 Babşın Han, Barsama Hanı, Belkıs Hanı, 196 Belbaşı Hanı, 197 Beşgöz Hanı, 198 Cacabey Hanı, Cibice Han, Çakallı Hanı, Çamalak Hanı, Çardak Hanı, Çavlı Hanı, Çınçınlı Sultan Hanı, Çifte Han, 199 Çat Han, 200 Çay Han, 201 Çerçi Hanı, 202 Çiftlik Han, Çamlı Köy Hanı, Çandır Han, Çayır- Şehir Hanı, Çıbık Hanı, 203 Çakıd Han, 204 Dazya Hanı, Dalay Hanı, Damsaköy Hanı, Doğala Hanı, Deve Hanı, Develi Hanı, Delice Su Hanı, Dibli Han, Dokuzun Hanı, 205 Durak Han, 206 Ebu l Hasan Hanı, Ebu l Kasım Ahmet Hanı, Ebu l Mücahid Yusuf Hanı, Elikesik Hanı, Eshabu Kehf Hanı, Evdirhan Evi, Evret Hanı, Ezine Pazar Hanı, 207 Ertokuş Hanı, 208 Gaferyat Hanı, Gedik Hanı, Gıyasseddin Keyhüsrev Hanı, Gökçe Ağaç Hanı, Gölbaşı Hanı, 209 Girvat Hanı, 210 Görk Han, 211 Hacı Hafız Hanı, Han (Hancamii), Han Bağlar Kervansarayı, Han Köy Hanı, Hatun Hanı, Hekimin Hanı, 212 Hoca Mesud Kervansarayı, Han , Hatunsaray Hanı, Hızır Hoca Hanı, 213 Horozlu 186 Turan, Doğu Anadolu... s İsmet Kayaoğlu, Selçuklular Döneminde Konya da Ticarî Hayata Bir Bakış S. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Konya 1992 S. I s Ali Baş, Konya-Hatunsaray-Seydişehir Kervan Yolu Üzerine Düşünceler V. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri Konya 1996 s Özergin, a.g.m.. s Özergin, a.g.m.. s İbn Bibi, a.g.e. C. II s İsmet Kayaoğlu, Anadolu Selçukluları Devrinde Ticarî Hayat A.Ü. İlahiyat Fak. Dergisi Ankara 1981 C. XXIV s Aytaç, a.g. mak. S Osman Turan, Şemseddin Altunaba...s Ara Altun, Altınapa Hanı D.İ.A. İstanbul 1989 C. II s. 541 Eyice, a.g.mad. D.İ.A. C III s Özergin a.g.m. s Özergin a.g.m. s Baş, a.g.m.. s Özergin a.g.m. s Özergin a.g.m. s Aytaç, a.g.m. s Aslanapa, Türk Sanatı s Abdüsselam Uluçam, Konya-Eğridir Kervan Yolunun Bilinmeyen Bölümü V. Mllî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri Konya 1996 s Özergin a.g.m. s Bertrandon De La Broquiere nin Deniz Aşırı Seyehatı, çev. İlhan Arda İstanbul 2000 s (Eren yay.) 205 Özergin a.g.m. s Kaymaz, a.g.e. s Özergin a.g.m. s Osman Turan, Selçuk Devri Vakfiyeleri II Mübarizeddin Er-Tokuş Vakfiyesi Belleten Ankara 1947 C. XI S. XXXXIII s Özergin a.g.m. s Özergin a.g.m. s Aytaç, a.g.m.. s Özergin a.g.m. s. 151

17 Türkiye Selçuklularında Dış Ticaret 387 Han, 214 Hocacihan Hanı, 215 Iğdır Hanı, 216 Isparta Hanı, 217 İbibse Hanı, İbn-i Rahat Hanı, İncir Hanı, İney Köyü Hanı, 218 İshaklı Hanı, 219 İbrahim Şah Hanı, 220 İsfehanî Hanı, 221 İsbile Hanı, 222 Kadın Hanı, Kargı Han, Kalular Hanı, Kargasuyu Hanı, Konya Hanı, Kamareddin Hanı, 1-2-3, Karasungur Hanı 1-2, Kömürhanı, 223 Karatay Hanları, 224 Katrancı Han, 225 Kargı Hanı, 226 Kavak Hanı, Zile Kervansarayı, Kılıçarslan Hanı, Kıreli Hanı, Kırkgöz Hanı, Kızılören Hanı, 227 Kozak Hanı, Köprü-Köy Hanı 1-2, Köprüsuyu Hanı, Kuruhan, Kuruçeşme Hanı, 228 Kaymaz Hanı, 229 Kesikköprü Hanı, 230 Lala Kervansarayı, 231 Latif Han, Mahperi Hatun Hanı, Makit Hanı, Mama Hatun Kervansarıy, Misli Hanı, Mugar Hanı, Muhliseddin Hanı, Mut-Beli Hanı, 232 Missi Hanı, Mogan Gölü Hanı, 233 Obruk Hanı, Oklu Hanı, Orta Payan Hanı, 234 Orta Han, 235 Öresin Hanı, 236 Pamukçu Hanı, 237 Paşa Hanı, Pazar Hanı, Pazarcık Hanı, Pervane Hanı, 238 Pervane Süleyman Hanı, 239 Pınarbaşı Hanı, Pınarpazarı Hanı, 240 Ruzaba, Hanı, 241 Sadeddin (Zazaddin) Hanı, 242 Sahibata (Ilgın), Hanı, Sarıhan 1-2-3, Sartavıl Hanı, Selçuk Hanı 1-2-3, Seyfeddin Ferruh Hanı, Özergin a.g.m. s Friedrich Sarre, Küçük AsyaSeyehati (1895 Yazı) çev. Dara Çolakoğlu İstanbul 1998 s Bektaş a.g.e. s Baş, a.g.m. s Aslanapa, Türk Sanatı s Özergin a.g.m. s Özergin a.g.m. s Enis Karakaya, İshaklı Kervansarayı D.İ.A. İstanbul 2000 C.XXII s.547 Aslanapa, a.g.e. s Aslanapa, a.g.e. s İbn Bibi, a.g.e. C I s Faruk Sümer, Yabanlu Pazarı Türk Dünyası Araştırmaları, İstanbul 1985 S. XXXVII s Özergin a.g.m. s. 153, 154, Osman Turan, Selçuk Devri Vakfiyeleri III Celaleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri Belleten Ankara 1948 C. XXII S. XXXXV s Zeki Atçeken, Celaleddin Karatay ve Büyük Karatay Medresesi, Medresenin Konya Şer-iyye Sicillerindeki Kayıtlara göre Osmanlı Dönemindeki Durumu S. Ü. Eğitim Fakültesi Dergisi, Konya 1990 S. IV s. 73 Şebnem Akalın, Karatay Hanı D.İ.A. İstanbul 2001 C. XXIV s Kayaoğlu, Selçuklu Döneminde Konya da...s Bektaş, a.g.e. s Özergin a.g.m. s Özergin a.g.m. s İbn Bibi, a.g.e. C. II s. 206 Kayaoğlu, Anadolu Selçuklular Döneminde...s Aslanapa a.g.e. s İbn Bibi, a.g.e. C. I s. 275 Özergin a.g.m. s Özergin a.g.m. s Özergin a.g.m. s Özergin a.g.m. s. 158 Bektaş a.g.e s Özergin a.g.m. s Aslanapa, a.g.e. s Baş, a.g.m.. s Özergin a.g.m. s İbn Bibi, a.g.e. C I. s Özergin a.g.m. s Ahmed Eflaki, Ariflerin Menkıbeleri çev. Tahsin Yazıcı İstanbul 1986 C. II s. 136 (Remzi yay.) 242 Ali Baş, Yeni Bulunutular Işığında Zazaddin Hanı nın Değerlendirilmesi I. Uluslar arası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildirileri, Konya 2001 C. I s Özergin a.g.m. s

18 388 Yaşar BEDİRHAN Saray Hanı, 244 Sıraçakıl Hanı, Silinti Hanı, Sulu Han, Sultan Hanı 1-2-3, 245 Susuz Han, Sünnetli Hanı, 246 Selki Hanı, 247 Sevserek Hanı 1-2, 248 Sergendan Hanı, Serhin Hanı, Şarki-Karaağaç Hanı, 249 Şahruh Köprü Hanı, Şarapsa Hanı, 250 Şerefzah Hanı, 251 Tahta Oba Hanı, Tecer Hanı, Tol Han, 252 Takale Han, Tepehan, 253 Tutub Hanı, Tuz Han, 254 Yeni Han, Yenice-Köy Hanı, Yunuslar Hanı, 255 Yalvaç Hanı, Yazı Han, Yoncalı Hanı, 256 Yıkık Han, 257 Zalmada Hanı, Zıvarık Hanı, 258 Zilli Hanı, 259 Zincirli Hanı. 260 Kervansarayların Teşkilatı: Selçuklu devri kervansarayları, ticarî yollar üzerinde km. ara ile yapılmıştır. Sabahleyin bir kervansaraydan ayrılan bir kervan akşama doğru öbürüne ulaşabilirdi. Öyleyse, kervandaki insanların ve hayvanların yeme, içme, dinlenme, ibadet etme, hastalarının tedavi edilme, temizlenme...gibi ihtiyaçlarını karşılayacak külliyette yapılar olması gerekliydi. Gerçekten de büyük kervansarayların en az bir şehir merkezinde bulunabilecek teşkilat ve tesise sahip oldukları görülmektedir. Bunun bir delili de sahip oldukları alanın genişliğidir. Sözgelimi Konya-Aksaray yolundaki Sultanhanı, veya ya da 4866m genişliğe; Kayseri-Sivas yolundaki Sultanhanı 3900m lik alana, Antalya-Isparta yolundaki Evdir Han, m lik alana sahiptir. Bu kadar büyük alan içeren kervansaraylarda bulunan bölümler hakkında bilgi edinebildiğimiz iki temel kaynak vardır. Bunların birincisi kervansarayların kendi binaları, diğeri de kervansaray vakfiyeleri 266 ve o devrin müelliflerinin yazdıkları eserlerdir. 267 Bunlara göre, yukarıda belirtilen ihtiyaçları karşılamak üzere kervansaraylarda; yatakhaneler, yemekhaneler (Mutfak), hamam, mescid, alışveriş için dükkanlar, tamirhaneler 244 Özergin a.g.m. s Özergin a.g.m. s , Baypars Tarihi, çev. M. Şerefüddin Yaltkaya İstanbul 1941 C. II s. 89 Sarre a.g.e. s Özergin a.g.m. s Uluçam, a.g.m.. s Aytaç, a.g.m.. s Özergin a.g.m. s. 167,168, Özergin a.g.m. s Kayaoğlu, Anadolu Selçukluları...s Özergin a.g.m. s Aytaç a.g.m.. s , Özergin a.g.m. s Özergin a.g.m. s Özergin a.g.m. s Baş, Konya-Hatunsaray-Seydişehir...s Sümer, a.g.m.. s. 164 Kayaoğlu, Selçuklular Döneminde... s Sümer, a.g.m.. s İbn Bibi, a.g.e. C.I s. 252 Eflakî a.g.e. C II. s Aslanapa, Türk Sanatı s Özergin, a.g.m.. s Bektaş, a.g.e. s Aslanapa, a.g.e s. 175 Özergin, a.g.m.. s.162 Bektaş, a.g.e. s Aslanapa, a.g.e s. 172 Özergin, a.g.m.. s Turan, Celaleddin Karatay...s Kadı Muhyiddin İbn Abdü z-zahir, Baybars ın 1277 Anadolu Seferine Dair Risale çev. Faruk Sümer a.g.m.. (Ek II) s

19 Türkiye Selçuklularında Dış Ticaret 389 (Ayakabı-elbise vd.) ahırlar, samanlıklar, eşya depoları, hastahane, eczane ve hayvanların nallandığı-tedavi edildiği bölümler, kervansarayda vazifeli olanların daireleri bulunmaktaydı. 268 Kervansarayların Ticarî Hayattaki Yeri Daha önce belirtildiği gibi kervansaraylar ticarî zaruretlerin ortaya çıkardığı müesseselerdir. Önceki başlıkta değinildiği gibi tacirlerin her türlü ihtiyaçları kervansaraylar vasıtasıyla karşılanmıştır. Selçuk Türkiye sinde ticaretin cazip, kolay ve kārlı hale gelmesinde kervansarayların büyük katkıları görülmüştür. Kervansaraylar sosyal ihtiyaçların karşılanması yanında emniyet ve güvenliğinde sembolüydü. Ahmed Eflakî nin bir nakli o devrin bu anlayışını çok iyi yansıtmaktadır. Eflakî ye göre; Fahreddin-i Sivasî adında bir zat Mevlana yı ziyarete gelir. Mevlana ( ) Sivasî ye gece nerede konakladığını sorar. Sivasî de Pervane Hanında konakladım der. Mevlana, pervanenin bu yolda hanı var mı diye sorunca, Fahreddin O nun zamanında güvenlik o derecedir ki kervan ulaştığı her konak yeri ve sahrada endişesiz ve korkusuz konaklayabilir der. 269 Bu nakle göre kervansaraylar ticarî güvenlik ve emniyetle özdeştir. Kervansaraylar sağlam yapıları ve sahip oldukları savunma teçhizatlarıyla Ticarî kale durumundaydı. Her türlü baskına, eşkıyaların ve göçebe aşiretlerin çapullarına karşı tacirleri ve ticarî malları koruma altına alırdı. Kervansarayda konaklayan insanlar ücretsiz olarak üç gün üç gece kalabilirlerdi. Kervansaraylar vakıf olarak yapılır, ihtiyaçları ve masrafları vakıflarca karşılanırdı. 270 KÖPRÜLER Birinci bölümde anlatılan yolların ırmaklardan geçişini sağlamak için köprüler inşa edilmiştir. 271 Bu köprülerden bazıları şunlardır; Akköprü 272, Altıgöz Köprüsü, Çanlı Köprü, Çeşnigir Köprüsü, Çobandede Köprüsü 273 Çokgöz Köprü, Düden Köprüsü, Tokat Hıdırlık Köprüsü 274 Kesik Köprü 275 Kemer Köprü 276 Kırkgöz Köprüsü, Kız Köprüsü, Korgan Köprüsü, Köprüpazar Köprüsü, Meraz Köprüsü, Murat Köprüsü, Talazan Köprüsü, Tekgöz Köprüsü 277 TERSANE, TİCARET FİLOSU VE DONANMA Çaka Bey in Ege sahillerinde denizcilik faaliyetlerinden daha önce bahsedilmişti, bu yüzden Çaka Bey i ilk Türk donanma müessisi olarak kabul edebiliriz. 278 Türklerin gemi yapımını Bizanslılar ve İtalyanlardan öğrendikleri söylenmiştir. 279 I. Süleymanşah, Kilikya dan gemilerle 268 Turan, a.g.m.. s Sümer, a.g.m.. s Bektaş, a.g.e. s Cezar, a.g.m.. s Köprülü, a.g.m.. s Ahmed Eflakî, a.g.e. C. I s. 247 Kaymaz, a.g.e. s. 130 Sezgin Güçlüay Anadolu Selçuklu Devleti nin Ticaret Politikası Türkler Ankara 2002 C. VII s Turan, a.g.m.. s Kayaoğlu, Anadolu Selçukluları... s. 365 Cezar, a.g.m.. s Bayburtluoğlu, Madran, a.g.m.. s İlter, a.g.e. s. 115 Semavi Eyice, Akköprü D.İ.A. İstanbul 1998 C. II s İlter, a.g.e. s. 183,187,188, 191,192 Semavi Eyice, Çoban Köprüsü D.İ.A. İstanbul 1993 C. VIII s İlter, a.g.e. s. 129,137,175,176 Işık Aksulu, Bir Selçuklu Mimarî Mirası Beşiği-Tokat Kenti I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler, Konya 2001 C. I s. 2, İlter, a.g.e. s Tayyip Gökbilgin, Tokat İ.A. Eskişehir 1997 C. XII / I s İlter, a.g.e. s. 93, 155,159, 121, 133, 125,141, 101 Turan, Süleymanşah II s. 231 Kemal Göde, Kadıbağlarının Tarihi Önemi XII. T.T.K. Kongresi Bildiriler, Ankara 1999 C. II s Cahen, Türklerin Anadolu ya... s İlgürel, a.g.mad. s Dudu Erdem Kuşçu, türkiye Selçuklularında Ordu ve Donanma, Türkler Ankara 2002 C.VII s. 184 (Yeni Türkiye yay.) 279 W.Barthold-Fuad Köprülü, İslam Medeniyeti Tarihi, Ankara 1977 s. 225

20 390 Yaşar BEDİRHAN denize açılmış ve Antakya yı fethetmiştir. 280 Ebu l Kasım Marmara sahilinde; Gemlik te gemi inşasına başlamış, Karatekin Sinop u 1085 te fethetmiştir. 281 Bunlar Selçuklu Türklerinin ilk denizcilik faaliyetleridir. Selçuklu Türkiye sinin Antalya, Alaiye ve Sinop ta tersane ve donanması bulunmaktaydı. Antalya 1207 de 282 Sinop 1214 te 283 Alaiye 1221 de feth-edilmiştir. 284 Bu fetihlerden sonra inşa edilen gemilerle askerî ve ticarî seferler yapılmaktaydı. Selçuk tacirleri Venedik sınırlarında ticaret yapıyorlar, 285 Mübarizeddin Ertokuş, Kıbrıs Frank Krallığına sefer için izin istiyor, Bunu Antalya daki filo ile yapacaktı Hüsameddin Çoban, Sinop taki donanma ile Suğdak seferine çıkıyordu. (1227) 288 Sinop, Trabzon Rumlarının eline geçtiğinde, Muinüddün Pervane 1262 de yine gemilerle denizden de kuşatarak yeri aldı. 289 Selçuklu sultanları limanları korumak için gerekli kale ve benzeri tesisleri de inşa etmişlerdir. 290 Türkiye Selçuklularının denizcilikteki tecrübelerini sonraları Menteşe Bey ve Aydınoğlu Umur Bey gibi denizci gaziler kullanmışlardır. 291 TİCARÎ MAKSATLI FETİH POLİTİKASI Türkiye Selçuklu Sultanları ilk etapta ticarî konumu ve önemi olan yerleri fethetmeğe girişmişlerdir. Bu politikanın ilk takipçisi I. Süleymanşah tır. I. Süleymanşah, önemli bir ticarî liman olan Antakya yı Aralık 1084 te fethetti. 292 Bu politikanın diğer örneklerini de şu şekilde sıralayabiliriz; II. Süleymanşah ( ) Malatya yı kardeşi Muizüddin Kayserşah tan aldı. Ardından Kafkasya ya Gürcistan seferine çıktı. 293 I. Gıyaseddin Keyhüsrev ( / ) ikinci kez tahta çıktığında önce Karadeniz ticaret yolunu açtı yılında da Antalya yı fethederek dünya ticaretine bu liman kenti sayesinde ülkesini entegre etti. 295 Çukurova Ermenilerinin 1147 de, Trabzon Rumlarının 1214 te tabiiyete alınmasıyla da kuzey-güney ticaret yolları emniyet altına alınmış oldu. 296 Ticarî maksatlı fetihler dizisi I. İzzeddin Keykavus ( ) döneminde de Sinop un 1214 te fethi, 297 elden çıkan Antalya nın geri 280 Gregory Ebu l-ferec, a.g.e., C.I s. 331 Turan, Süleymanşah I s A. Komnena, a.g.e. s. 195,199 Kuşçu, a.g.m.. s Gregory..., a.g.e. s. 488 İbn Bibi, a.g.e. s İbn Bibi, a.g.e. s. 173, Gregory..., a.g.e. s. 497 Ülkütaşır, a.g.m.. s İbn Bibi, a.g.e. s Turan, Mübareziddin Ertokuş...s. 417 Tabakoğlu a.g.e. s. 107 Bakır,...Tahta, kağıt sanayi s Turan, Resmî Vesikalar...s. 135, Turan, Mübareziddin Ertokuş...s Cahen, Osmanlılardan Önce...s İbn Bibi, a.g.e. s Ülkütaşır, a.g.m.. s. 115 Yakubovski, a.g.m. s Aksarayî, a.g.e. s. 63 Kaymaz.a.g.e. s Kienitz, a.g.m.. s Halil İnalcık, Batı Anadolu da Yükselen Denizci Gazi Beylikler, Bizans ve Haçlılar Uluslararası Haçlı Seferleri Sempozyumu, Ankara 1999 s A. Komnane, a.g.e s. 194 İbnü l-esir, a.g.e. C. X s. 128 Bedirhan, Ortaçağda... s İbn Bibi, a.g.e. C.I s Bedirhan, Selçuklular ve... s İlhan Erdem, Türkiye Selçuklularında Fetih Metodu ve Uygulanışı I.Uluslar Arası Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler Konya 2001 C. I s İbnü l-esir.a.g.e.c.xii s. 205 Bedirhan, a.g.e. s İbn Bibi, a.g.e. s Gregory... a.g.e. s. 488 Togan, Türk Umumi... s. 203 Rasonyi, a.g.e. s. 194 Güçlüay, a.g.m.. s Koca, Türkiye Selçuklu... s İbn Bibi, a.g.e. s Ostorogorsky, a.g.e. s. 399 Köprülü, Osmanlı İmparatorluğunun...s. 70 Merçil, Müslüman... s. 134